Poroblaszek żółtoczerwony

Jest to jeden z najbardziej niezwykłych grzybów o bardzo zwykłym wyglądzie. Ot kolejny brązowy podgrzybek … jednak gdy spojrzymy pod spód widzimy duże, jaskrawe blaszki. Cóż to za dziwności? To poroblaszek, rodzaj grzybów z rodziny borowikowatych, który posiada hymenofor w formie blaszek. Wiele źródeł pisze, że rodzaj ten stanowi ewolucyjny łącznik pomiędzy blaszkowymi i rurkowymi grzybami. Jest to jednak nieprawda. Dlaczego? O tym w dalszej części artykułu. 

Omawiany poroblaszek żółtoczerwony (Phylloporus pelletieri) przynależy do rodziny borowikowatych (Boletaceae), gdzie jest jedynym przedstawicielem rodzaju Phylloporus w Polsce. Do rodzaju przynależy około 50 gatunków rozsianych niemal na wszystkich kontynentach. Nazwa rodzajowa (Phyllo – listek) odnosi się do dużych blaszek. Po raz pierwszy gatunek został opisany w 1867 r. przez francuskiego przyrodnika i mykologa Luciena Quéleta. Polską nazwę nadała mu Alina Skirgiełło w 1960 r. Systematyka gatunku może być zawiła, w niektórych opracowaniach (głównie starszych) występuje bowiem pod nazwą Phylloporus rhodoxanthus, co jest jednak błędem. Nazwa ta opisuje północnoamerykańskiego kuzyna. Błąd ten spowodowany jest słabym rozpoznaniem grzybów w dawnych czasach. Pierwotnie poroblaszek żółtoczerwony uznawany był za gatunek występujący szeroko na półkuli północnej, gdzie występował pod nazwą Ph.rhodoxanthus. W kolejnych dekadach nauka lepiej nauczyła się rozpoznawać drobne różnice morfologiczne i genetyczne, które potwierdziły, że populacje euroazjatyckie tworzone są przez cały szereg gatunków, w tym opisywanego tu poroblaszka żółtoczerwonego.

Wygląd: Jest to stosunkowo niewielki grzyb osiągający wysokość owocników w granicach 5-8 cm. Jednak poroblaszek ma duże zróżnicowanie pod względem rozmiarów i mogą trafiać się także osobniki bardzo małe (3-4 cm) jak i takie wielkością dorównujące dużym podgrzybkom (10-12 cm).

• Kapelusz jest średnicy 3-6 cm, wyjątkowo dorasta do 10-11 cm. Powierzchnia matowa, sucha i aksamitna w dotyku. Wraz z wiekiem staje gładka i połyskująca. Kolor skórki jest dosyć zróżnicowany, może być czerwonobrązowy, ciemnobrązowy lub kasztanowobrązowy z rdzawymi i ceglastymi przebarwieniami.
• Hymenofor stanowi najbardziej charakterystyczny element budowy, który wyróżnia poroblaszka spośród innych borowikowatych. Nie posiada on rurek lecz blaszki. Są one duże w stosunku do całego owocnika, lekko falowane, częściowo wystają poza granicę kapelusza. U podstawy występują różnokształtne łączniki blaszek (połączenia poprzeczne), określane jako żebra lub anastomozy. Początkowo w kolorze intensywnej żółci lub złocistożółte, z wiekiem nabierają ciemnego, brązowoczerwonego zabarwienia.
• Trzon osiąga wysokość 4-8 cm i szerokość 1-2 cm, zwężony u podstawy, często może być łukowato wygięty. Jest w kolorze zbliżonym do koloru kapelusza za wyjątkiem podstawy i odcinka pod kapeluszem, które są jaśniejsze, żółte lub jasnożółte.
• Miąższ biały do słomkowego, czerwonawy pod skórką kapelusza, praktycznie pozbawiony smaku lub zapachu. Nie zmienia zabarwienia po uszkodzeniu.
• Zarodniki w kształcie cylindryczno-elipsoidalnym do wrzecionowatego, gładkie, o wymiarach 10 – 14 x 3.5 – 4.5 µm. Kolor oliwkowy lub oliwkowobrązowy.

Występowanie: Gatunek euroazjatycki, stwierdzony w większości krajów europejskich i w wielu państwach Azji. W Polsce jest to grzyb rzadki. Pierwotnie znany z zaledwie 6 stanowisk (Gumińska 1959), w kolejnych dekadach odnajdywano nowe populacje. Obecnie stwierdzony na około 60 stanowiskach. Największa koncentracja udokumentowanych lokalizacji obejmuje Karpaty oraz Pomorze Gdańskie, m.in. gmina Andrychów, Czernichów, Damnica, Dukla, Gdańsk, Iwkowa, Kartuzy, Kępice, Łącko, Sękowa, Solina, Stężyca, Sułkowice, Szczyrk, Szerzyny, Wejherowo, Zblewo. Stwierdzony na kilku obszarach chronionych jak Trójmiejski Park Krajobrazowy oraz w rezerwatach przyrody (Gibiel, Parkowe, Staniszewskie Zdroje, Szczyt Wieżyca). Na Dolnym Śląsku literatura podaje jedno udokumentowane stanowisko na Ziemi Kłodzkiej w okolicy miejscowości Podzamek. Ze względu na krótkie i nieregularne pojawy owocników większości grzybów, dane o stanowiskach zawsze będą niepełne. Przykładem jest odnalezienie przez nas populacji w gminie Oborniki Śląskie, w lesie pomiędzy miejscowościami Uraz i Rościsławice. Istnieje hipoteza łącząca zasięg gatunku z naturalnym zasięgiem buka, głównego drzewa mikoryzowego poroblaszka. Jednak grzyb ten może tworzyć związek także z innymi gatunkami drzew.

Rozwój: Gatunek letnio-jesienny, którego szczyt pojawu przypada na koniec lata i początek jesieni. Przeważnie po okresie obfitych opadów deszczu. Poroblaszek ma stosunkowo szeroki wachlarz siedliskowy. Występuje zarówno w lasach liściastych, iglastych i mieszanych, na glebach piaszczystych i kwaśnych, unika gleb wapiennych. Jest to grzyb ektomykoryzowy, występujący głównie pod bukami i świerkami ale spotykany jest także pod grabami, dębami i sosnami. Owocniki mogą wyrastać zarówno tuż przy podstawie pnia jak i kilka metrów od drzewa. Pojawiają się przeważnie pojedynczo lub w niewielkich grupach po 4-6 owocników w odległości kilkudziesięciu centymetrów od siebie. Początkowo nad powierzchnię ziemi wyrasta półkulisty kapelusz na cienkim trzonie. Brzegi kapelusza stosunkowo szybko unoszą się tworząc parasolowaty kształt. Wtedy też intensywnie żółte blaszki są bardzo dobrze wyeksponowane i częściowo widoczne nawet z widoku od góry.

Inne: Mimo iż poroblaszek nie posiada porów i na pierwszy rzut oka może wyglądać jak bardzo wiele blaszkowych grzybów o brązowym kapeluszu, których w polskiej mykoflorze mamy co najmniej kilkadziesiąt, to jednak na żywo grzyb ten wyróżnia się dosyć dobrze. Przede wszystkim kapelusz w kształcie i kolorze przypomina popularne podgrzybki, w szczególności gatunki z nowopowstałego rodzaju suchogrzybek (Xerocomellus). Dopiero spojrzenie na spodnią stronę kapelusza pomaga w rozpoznaniu, że nie mamy do czynienia ze zwykłym podgrzybkiem, bowiem widać tam duże blaszki w jaskrawym kolorze. Poroblaszek jest niezwykłym rodzajem grzybów, stanowiącym ewolucyjny przykład powrotu „do korzeni”. Na drodze ewolucji owocniki powróciły do tworzenia blaszko-kształtego hymenoforu (Binder 1999; Binder & Hibbett 2006). W intrenecie można wyczytać stwierdzenia, że jest to rodzaj stanowiący ewolucyjny łącznik między grzybami rurkowatymi i blaszkowymi. Jest to jednak nieprawda. W dawnych czasach, gdy klasyfikowano grzyby wyłącznie na podstawie cech morfologicznych (wyglądu), zapewne rodzaj ten trafiłby do któreś rodziny grzybów blaszkowych z kładu Agaricoid. Jednak dzięki genetyce wiemy, że są to grzyby z rodziny borowikowatych, stanowiąc siostrzaną grupę dla rodzaju Xerocomus, z którego najprawdopodobniej wyewoluowały.

Poroblaszek stanowi gatunek rzadki, na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski został sklasyfikowany do kategorii R (potencjalnie zagrożony z powodu ograniczonego zasięgu geograficznego i małych obszarów siedliskowych). W latach 1995-2004 objęty był ochroną częściową, następnie przez dekadę (2004-2014) znajdował się pod ochroną ścisłą, by po 2014 ponownie trafić do ochrony częściowej. Mimo rzadkości należy jednak mieć na uwadze, że grzyby są organizmami o bardzo specyficznej fizjologii. Przez większość czasu żyją ukryte pod ziemią, a owocniki wyrastają na bardzo krótki okres w bardzo nieregularnym czasie uzależnionym od warunków pogodowych. Z tego powodu wiele stanowisk zapewne nie zostało odkrytych i nie trafiło na mapę. Na chwilę obecną istnieje około 50-60 udokumentowanych lokalizacji. Do głównych zagrożeń należy niszczenie siedlisk (wycinka lasów, obniżanie poziomu wód gruntowych) oraz zbieractwo. Tak jak wspomnieliśmy wcześniej, od góry owocnik przypomina podgrzybki, więc niektórzy grzybiarze mogą zrywać grzyby i następnie je wyrzucać po zobaczeniu blaszek pod kapeluszem.

Bibliografia

• Neves, M.A.; Binder, M.; Halling, R.; Hibbett, D.; Soytong, K. The phylogeny of selected Phylloporus species inferred from NUC-LSU and ITS sequences, and descriptions of new species from the Old World. Fungal Divers. 2012, 55, 109–123.
• grzyby.pl
• forestfloornarrative.com