Rubinoborowik dębowy

Drobny ale niesamowicie uroczy krewniak prawdziwków, który wyróżnia się intensywnie różowym kolorem rurek i trzonu. Całość przykryta jest złotobrązowym kapeluszem. Mowa tu o rubinoborowiku dębowym, zwanym do niedawna jako maślaczek rubinowy. Jest to nie tylko jeden z najrzadszych krajowych gatunków ale także jeden z najnowszych, bowiem na terenie Polski odkryto go dopiero w XXI wieku. Pierwsze stanowisko znaleziono na Dolnym Śląsku, dokładniej w jednym z parków Wrocławia, gdzie dziesiątki owocników pojawiają się pod dębami i bukami. 

Rubinoborowik dębowy (Rubinoboletus rubinus), przynależy do rodziny borowikowatych (Boletaceae), gdzie posiada bardzo niespójną i dyskusyjną przynależność systematyczną. Pierwszy opis tego gatunku sporządził brytyjski przyrodnik Worthington George Smith w 1868 roku, gdzie grzyb został sklasyfikowany jako Boletus  rubinus. Nazwa gatunkowa „rubinus” oznacza rubinowy i odnosi się do bardzo charakterystycznego koloru rurek i trzonu. W kolejnych dekadach klasyfikowano gatunek jako maślaka (1898 r.) i podgrzybka (1946 r.). W Polsce pierwotnie stosowano nazwę maślaczek rubinowy, gdyż w tamtym czasie gatunek przynależał do rodzaju maślaczek (Chalciporus). W ostatnich latach przeprowadzono szereg badań genetycznych co skutkowało rozbiciem wielu rodzajów i gatunków w obrębie rodziny borowikowatych. Obecna pozycja systematyczna gatunku wciąż nie jest do końca jasna i zależnie od podanego źródła grzyb jest wrzucany do rodzaju Chalciporus lub Rubinoboletus. Jednak w polskim świecie mykologicznym uznano, iż najbardziej właściwym rodzajem jest Rubinoboletus. Z tego też względu polska nazwa stała się niespójna z nazwą naukową. W 2021 Komisja ds. Polskiego Nazewnictwa Grzybów Polskiego Towarzystwa Mykologicznego dokonała korekty aby nazwa polska stała się spójna z nazwą naukową.

Wygląd: Jest to drobny grzyb, którego wysokość może wynosić maksymalnie do 8-10 cm, jednak przeważnie jest dużo mniejsza i waha się pomiędzy 2-5 cm. Posiada kapelusz w kształcie przypominającym ten jaki posiadają maślaki, stąd zapewne jego dawna nazwa. Jego średnica dochodzi do 8-10 cm (częściej mniej), jest on pokryty cienką i delikatną skórką o zmiennej powierzchni. W stanie suchym jest ona drobno włókienkowata o matowym połysku, z czasem robi się filcowata, a przy wilgotnej pogodzie powierzchnia jest tłustawa i lśniąca. Za młodu kapelusz posiada charakterystyczny garbik zanikający z wiekiem. Kolor kapelusza jest jasnobrązowy, lub pomarańczowobrązowy z różowym i żółtym odcieniem. Często z jasną obwódką na krawędzi. Od spodniej strony występują drobne rurki, stanowiące najbardziej charakterystyczny element owocnika. Są one w intensywnym kolorze różowym, który z wiekiem ciemnieje i staje się karminowy lub szkarłatny. Trzon stosunkowo gruby, u niektórych osobników wręcz beczułkowaty, osiąga wysokość 2-5 cm i grubość do 2-3 cm, przeważnie w kolorach zbliżonych do koloru rurek, tj. karminoworóżowy, jedynie u podstawy może mieć barwę złotawą. Miąższ jest zwarty i włóknisty, w jasnych kolorach tj. białawy, jasnożółty lub cytrynowy. W kontakcie z powietrzem atmosferycznym nie zmienia barwy a jedynie lekko różowieje na brzegach.  Wysyp zarodników w kolorze bladoceglastobrązowym. Są one gładkie, podłużnie elipsoidalne w kształcie i osiągają wymiary 4,1–7,2 × 3,8–6,4 μm. Jest to grzyb jadalny, jednak łykowaty o niewielkich walorach smakowych.

Występowanie: Jest to szeroko rozprzestrzeniony gatunek europejski, jednak nigdzie nie jest grzybem pospolitym. Po raz pierwszy został rozpoznany i stwierdzony w Wielkiej Brytanii w 1868 r. W kolejnych dekadach odkryto stanowiska w Niemczech, Czechach i innych krajach Europy Zachodniej, Europy Środkowej oraz na pojedynczych lokalizacjach w części północnej (Norwegia) i południowej (Bułgaria, Włochy). W 2022 roku opublikowano odkrycie rubinoborowika w rosyjskiej republice Mordwy, jest to obecnie najdalej wysunięte na wschód znane stanowisko. Wszędzie jest to gatunek bardzo rzadki (przykładowo odkryto 3 stanowiska w Anglii, 6 w Czechach i 1 na Słowacji). W Polsce do XXI wieku rubinoborowik nie był notowany. Pierwszego rozpoznania dokonano w 2007 r. gdy znaleziono owocniki we wrocławskim Parku Szczytnickim przez naukowców M. Halamę i J. Szypułę. W kolejnych latach potwierdzono następne stanowiska na Górnym Śląsku w okolicach Gliwic oraz w województwie świętokrzyskim na terenie gminy Pińczów i Busko-Zdrój. Na chwilę obecną wrocławskie stanowisko jest prawdopodobnie najliczniejszym. W każdym sezonie spotykamy ponad 50-60 owocników. Nie ma potwierdzonych informacji aby znaleziono gatunek w innych wrocławskich parkach i terenach zielonych. Park Szczytnicki od czasu odkrycia jest jedynym miejscem odnajdywania owocników rubinoborowika.

Jest to gatunek uznawany za mikoryzowy, który preferuje głównie lasy liściaste z dominacją dębów. W przeważającej części stanowisk grzyb występuje w bezpośredniej bliskości dębów (dąb szypułkowy, bezszypułkowy, czerwony, burgundzki). Miejscami został stwierdzony także pod bukiem, lipą drobnolistną, kasztanem jadalnym oraz krzewami głogu, derenia i ostrokrzewu. Przeważnie rośnie na glebach piaszczysto-gliniastych lub aluwialnych, w luźnych i widnych lasach określanych mianem lasów ciepłolubnych lub świetlistych. Notowany także w miejskich parkach, pośród przydrożnych alei drzewnych oraz w ogrodach. Na terenie wrocławskiego Parku Szczytnickiego gatunek w przeważającej części rośnie pośród dębów o charakterze świetlistego i termofilnego drzewostanu. W kilku przypadkach znajdywany także pośród zadrzewień bukowych i dereniowych. Zarówno na nagiej glebie, pośród cienkiej warstwy listowia jak i na dobrze rozwiniętej warstwie mszystej. Wydaje się, że rodzaj runa leśnego nie ma tutaj dużego znaczenia.

Rozwój: Grzyb mikoryzowy,  który wyrasta jedynie w okolicy drzewa z którym żyje w mikoryzie, przeważnie 1-5 m od pnia, zależnie od rozpiętości systemu korzeniowego. Często może pojawiać się bezpośrednio przy pniu. Głównym drzewem mikoryzowym jest dąb (Quercus spp.), jednak spotykany jest także pod bukiem, lipą i kasztanem. Na wrocławskim stanowisku grzyb ten ma bardzo szerokie ramy czasowe odnośnie pojawiania się. Owocniki można spotkać od połowy maja aż do jesieni, kiedy to zaczną występować silniejsze chłody. Przy czym szczyt pojawu przypada na lipiec-wrzesień. Przeważnie rubinoborowiki wyrastają w upalne letnie dni poprzedzone obfitymi opadami deszczu. Owocniki występują pojedynczo lub w niewielkich grupach liczących 2-6 sztuk. W początkowej fazie wzrostu na powierzchnię wyrasta kulisty lub stożkowy kapelusz o zamszowej skórce, który mocno przylega i częściowo zakrywa beczułkowaty trzon. Wraz z upływem czasu brzegi kapelusza unoszą się tworząc lekko spłaszczony, parasolowaty kształt. W tym czasie dosyć szybko wybałuszają się rurki, które są dobrze widoczne gdy patrzymy na owocnik od boku lub nawet lekko od góry. Skórka stopniowo traci swoją charakterystyczną strukturę i staje się filcowata oraz miejscami spękana. W tym samym czasie trzon również rośnie wydłużając się i nabierając bardziej kolumnowego kształtu. Różowe zabarwienie porów przez cały czas jest dobrze widoczne. W końcowej fazie u starych owocników brzegi kapelusza ulegają wygięciu tworząc kielichowaty kształt z dobrze wyeksponowanymi (wybałuszonymi) rurkami. Przeważnie okazy takie są już silnie zarobaczone z początkami pleśnienia i zupełnie nienadające się do konsumpcji.

Inne: Teoretycznie gatunek ten nie jest podobny do żadnego krajowego grzyba z rodziny borowikowatych. Intensywnie różowe lub karminowe zabarwienie rurek oraz trzonu są bardzo charakterystyczne. Niektóre osoby mogą brać nietypowo wybarwione owocniki za któregoś grzyba z rodzaju maślak lub za ogólnie rozumiane grzyby z grupy podgrzybków.

Przez początkujących grzybiarzy rubinoborowik może być mylony z następującymi grzybami:

• Maślaczek pieprzowy (Chalciporus piperatus), dawny krewniak rubinoborowika, który pozostał w swoim rodzaju. Posiada ciemniejszą barwę kapelusza i trzonu, jego rurki są rdzawobrązowe. Dodatkowo gatunek występuje w sąsiedztwie muchomorów na których pasożytuje.
• Parkogrzybek morelowy (Hortiboletus bubalinus), ma intensywniejszy kolor kapelusza, żółte pory oraz siniejący miąższ.
• Suchogrzybek przybrzeżny (Xerocomellus ripariellus), ma rurki w kolorze żółtym oraz częściowo siniejący miąższ. Dodatkowo trzon znacznie smuklejszy.

Nie jest to grzyb charakteryzujący się wybitnymi walorami smakowymi. Jego owocniki są niewielkie a miąższ cechuje twardawość i łykowatość bez wyrazistego posmaku. Jednak głównym argumentem przeciw spożywaniu tego grzyba jest jego skrajna rzadkość. W innych europejskich krajach gatunek ma status gatunku EN-zagrożonego (Czechy, Niemcy, Bułgaria), VU-narażonego na wyginięcie (Wielka Brytania, Norwegia, Słowacja) oraz NT-bliskie zagrożeniu (Holandia). W Polsce rubinoborowik został obecnie stwierdzony na zaledwie czterech stanowiskach i z niewiadomych do końca powodów nie został objęty ochroną. Dlatego prawdziwi miłośnicy grzybów powinni ten gatunek zbierać jedynie na kartę pamięci aparatu fotograficznego, a jak widać jest to gatunek wybitnie fotogeniczny.