Soplówka bukowa

11 listopada 2019 Wyłączono przez admin

Aby spotkać piękne koralowce nie trzeba wcale wybierać się do ciepłych krajów. Wystarczy odwiedzić rozległe kompleksy lasów bukowych z dużym udziałem martwego i butwiejącego drewna. Przy odrobinie szczęścia można w nich ujrzeć białe kępy lodowych sopli. Jest to rzadki i chroniony gatunek grzyba zwanego jako soplówka bukowa.

Rodzaj soplówka (Hericium) należy do rodziny soplówkowatych (Hericiaceae). będących grupą bardzo charakterystycznych grzybów saprotroficznych obejmujących kilkanaście gatunków, z czego w Polsce występują trzy lub 4 gatunki (zależnie od przyjętego ujęcia taksonomicznego). Są nimi: soplówka bukowa, soplówka jeżowata i soplówka jodłowa oraz wg nowszych klasyfikacji także kolczatek strzępiasty. Sam rodzaj przechodził bardzo wiele zmian, gdzie wiele gatunków przenoszono do innych rodzajów, niektóre gatunki łączono a z innych wydzielano nowe. Odnośnie klasyfikacji warto także wspomnieć, że rodzaj Hericium był jednym z pierwszych 17 rodzajów jakie utworzono w początkach grzybowej systematyki. W XVIII wieku grzyby zaliczono do ówczesnej klasy roślin bezkwiatowych (Plantae acotyledones). Polska nazwa rodzajowa wzięła się od kształtu owocników przypominającej podmorskie koralowce i została nadana w 1968 r. Wcześniej niektóre gatunki zwano kolczakami. Omawiana tu soplówka bukowa należy do gatunków rzadkich, której nazwa gatunkowa „bukowa” wzięła się od gatunku drzewa na którym najczęściej notowane są jej owocniki. Jednak w dawnym polskim piśmiennictwie mykologicznym można znaleźć kilka różnych nazw pod jakimi był opisywany ten gatunek, m.in. soplówka gałęzista, kolczak koralowy lub kolczak koralkowy.

Wygląd: Bardzo charakterystyczny grzyb tworzący krzaczkowate owocniki o nieregularnym, półkolistym lub wydłużonym kształcie, przypominający korale. Wielkość jest bardzo różna, przeważnie 15-25 cm średnicy, jednak bywają i owocniki osiągające 30-40 cm a czasem i więcej. Generalnie im owocnik większy tym bardziej posiada nieregularny kształt. Także owocniki wyrastające u podstawy pni posiadają rozłożysty pokrój. Formę kulistą wytwarzają przeważnie osobniki niewielkie, młode lub rosnące na większych wysokościach. Całość owocnika tworzona jest przez szereg mocno rozgałęzionych, kruchych i mało elastycznych gałązek, które są równomiernie porośnięte igiełkowatymi, miękkimi tworami, tworząc gęstsze skupienia na końcówkach. Igiełki początkowo krótkie (do 10 mm długości) i sztywne, z czasem ulegają wydłużeniu (20-30 mm) opadając w dół na kształt lodowych sopli. Miąższ jest biały i kruchy, nie zmieniający koloru po przecięciu. Zapach słaby, lekko grzybowy. Zarodniki są białe, amyloidalne o gładkiej powierzchni i eliptycznym kształcie.

Występowanie: Mimo rzadkości soplówka notowana jest w wielu rejonach świata, głównie na półkuli północnej obejmując swym zasięgiem niemal całą Europę (szczególnie część środkową, północną i wschodnią), Amerykę Północną i częściowo Azję. Poza tym stwierdzona także w Australii i Nowej Zelandii. W Polsce rozproszone stanowiska notuje się na całym terytorium kraju, zarówno w obszarze nizinnym jak i górskim, gdzie częściowo pokrywa się z obszarem naturalnego występowania buka zwyczajnego, tj. najwięcej stanowisk stwierdzono na południu i zachodzie (Pomorze, Karpaty, Górny Śląsk). Chroniona w wielu leśnych rezerwatach przyrody oraz kilkunastu parkach narodowych. Na Dolnym Śląsku jest gatunkiem rzadkim, występującym w rozproszeniu na całym terytorium, gdzie najwięcej stanowisk stwierdzono m.in. w Dolinie Baryczy (rezerwat przyrody Radziądz, okolice rezerwatu Wzgórze Joanny, Lasy Milickie w okolicach Lasowic i Skoroszowa), Górach Stołowych (Wrota Pośny, Piekło, Radkowskie Skały), Karkonoszach (góra Chojnik) oraz w Przemkowskim Parku Krajobrazowym w tamtejszym rezerwacie Buczyna Piotrowicka. Poza tym pojedyncze stanowiska odnotowano w Górach Suchych na Bukowcu, Górach Sowich na Kalenicy, Górach Kaczawskich (Miłek, Połom) i na Masywie Śnieżnika w dolinie Kleśnicy. Chroniona w kilku rezerwatach przyrody m.in. Góra Miłek, Jaskinia Niedźwiedzia i Muszkowicki Las Bukowy. Ze względu na rzadkość oraz sezonowość a także pomijanie grzybów w wielu inwentaryzacjach przyrodniczych, istnieje możliwość potencjalnego występowania soplówki także w innych regionach z rozległymi połaciami lasów bukowych jak Masyw Ślęży, Góry Kaczawskie, Góry Sowie, Góry Bardzkie, Góry i Pogórze Orlickie oraz Wzgórza Trzebnickie.

Siedlisko: Gatunek notowany zarówno na obszarach nizinnych jak i górskich (regiel dolny i górny). Występuje głównie w lasach liściastych oraz mieszanych, gdzie odnotowuje się duży udział buka zwyczajnego, przede wszystkim w wszelkiego rodzaju siedliskach lasów bukowych jak nizinne i górskie żyzne buczyny (Galio odorati-Fagenion, Dentario glandulosae-Fagenion), nizinne i podgórskie kwaśne buczyny (Luzulo-Fagenion) oraz ciepłolubne buczyny storczykowe (Cephalanthero-Fagenion). Poza tym stwierdzana także w grądzie środkowoeuropejskim (Galio-Carpinetum betuli) z udziałem buka w drzewostanie a także w lasach mieszanych. Tak naprawdę samo siedlisko ma drugorzędne znaczenie, albowiem najważniejszym czynnikiem jest obecność buków. Soplówki mogą występować nawet w zwykłych lasach gospodarczych, gdzie występuje drzewostan bukowy. Zasiedlają przede wszystkim martwe drewno w różnych stadiach butwienia. Od stosunkowo świeżych padniętych kłód po drewno w zaawansowanym stopniu rozkładu, które zapada się po naciśnięciu. Rzadziej notowana na żywych bukach. Z innych drzew, soplówka bywa spotykana także na drewnie dębowym, brzozowym, wiązowym i jesionowym. Preferuje miejsca chłodne i wilgotne, często w dolinach rzecznych lub wąwozach. W przypadku kłód ulokowanych w suchszych miejscach lub odsłoniętych owocniki pojawiają się głównie u podstawy od północnej strony, gdzie występuje największe zacienienie. Na kłodach ulokowanych w chłodzie i wilgoci, owocniki mogą wyrastać na całej długości, zarówno u podstawy jak i na wierzchniej części.

Rozwój: Soplówka jest saprotrofem (bytuje na rozkładającym się drewnie). Jest gatunkiem letnio-jesiennym, której owocniki pojawiają się przeważnie od drugiej połowy lata (lipiec, sierpień) aż do pierwszych przymrozków, często można spotkać osobniki ze śniegową czapką. Latem najczęściej owocniki wyrastają po obfitych opadach deszczu i następujących potem ciepłych dniach. W przypadku okresu jesiennego warunki pogodowe mają drugorzędne znaczenie albowiem powszechnie panujący chłód zapewnia wilgoć niezależnie od ilości opadów. Jesienne niskie temperatury nie wpływają negatywnie na rozwój i owocniki mogą pojawiać się aż do okresu trwale występujących przymrozków. W początkowej fazie soplówki mają intensywnie biały kolor. Igiełki są gęsto ułożone we wszystkich kierunkach na dobrze widocznych jeszcze gałęziach. Wraz z upływem czasu igiełki ulegają wydłużeniu tworząc 2-3 cm długości sople opadające w dół. Długość sopli całkowicie zasłania rozgałęzienia nadając owocnikom gąbczasty lub puchaty kształt. Kolor także ulega zmianie z czystej bieli w kierunku kości słoniowej i następnie wraz z przejrzewaniem barwa coraz bardziej żółknie i brązowieje, szczególnie na wierzchniej warstwie. Trwałość owocników jest stosunkowo długa i może wynosić nawet 6-8 tygodni od momentu pojawienia się do całkowitego rozpadnięcia. Owocniki wyrastające jesienią mają dłuższą trwałość ze względu na panujący wówczas chłód.

Inne: Soplówka jest gatunkiem rzadkim, m.in. znajduje się na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski, gdzie nadano jej status V, czyli gatunek narażony na wymarcie. Jest także gatunkiem rzadkim w innych krajach Europy Północnej i Zachodniej, znajdując się na listach gatunków zagrożonych w Belgii, Czechach, Niemczech, Danii, Anglii, Litwie, Norwegii, Holandii, Szwecji i Finlandii a także na lokalnych listach w poszczególnych jednostkach administracyjnych Rosji i Ukrainy. Dawniej podlegał ścisłej ochronie gatunkowej, jednak od 2014 r. soplówka została przeniesiona do ochrony częściowej. Jej owocniki nie są trujące, jednak ze względu na niewielkie walory smakowe oraz rzadkość występowania, traktuje się ją jako gatunek niejadalny. Szczególnie starsze owocniki są łykowate i pozbawione smaku. Badania laboratoryjne wykazały właściwości cytotoksyczne i hemolityczne, a także zawartość kwasu linolowego, oleinowego i palmitynowego. W 1998 r. Grupa badawcza Pfizer wyodrębniła z owocników erinacynę E z bulionu fermentacyjnego. Jest to wysoce selektywny agonista receptora opioidowego, gdzie stwierdzono, że jest silnym stymulatorem wzrostu nerwów. Substancje z soplówki są badane jako potencjalne leki na zwyrodnieniowe zaburzenia neuronalne, takie jak choroba Alzheimera i regeneracja nerwów obwodowych.

Soplówka należy do jednych z najbardziej oryginalnych krajowych grzybów, która jest ciężka do pomylenia z innymi rodzajami. Jednak o dziwo i tu zdarzają pomyłki albowiem na grupach grzybowych zdarzają się osoby, które zrywają owocniki soplówki z zapytaniem czy to siedzuń (kozia broda). Na szczęście są to rodzynki i większość grzybiarzy tylko podziwia nasze nadrzewne koralowce. Do głównych zagrożeń należy nieracjonalna gospodarka leśna polegająca na wycinaniu bukowych drzewostanów, nasadzeniach gatunków iglastych na siedliskach buczyn a także usuwanie martwego drewna. Soplówki przeważnie występują na obszarach dojrzałych lasów o charakterze lasów naturalnych, które cechują się dużym udziałem butwiejących kłód, będących podstawowym siedliskiem dla soplówek. Jednak wiek lasu nie jest głównym kryterium. Z obserwacji własnych wynika iż najważniejszym aspektem dla przetrwania gatunku na danym terytorium jest odpowiednia ilość pozostawionego drewna bukowego aniżeli wiek czy skład gatunkowy lasu. Owocniki spotykane są nawet w miejskich parkach lub zwykłych lasach gospodarczych, w których istnieją miejsca z butwiejącymi bukowymi pniami lub kłodami. Występowanie głównie w dojrzałych lasach spowodowane jest przede wszystkim większym udziałem martwego drewna w runie. Jednak w przypadku Dolnego Śląska, tutejsze stanowiska soplówek występują zarówno na obszarach o dojrzałym drzewostanie (rezerwaty, parki narodowe) jak i w zwykłych lasach gospodarczych (Dolina Baryczy, Góry Sowie i Suche).

Bibliografia: