Sromotnik smrodliwy

Naukowa nazwa sromotnika brzmi Phallus, co oznacza z greckiego prącie. Nazwa jak najbardziej adekwatna, odnosi się do kształtu owocników. Dodatkowo wydzielany przez grzyby zapach nadaje sromotnikom bardzo dużej oryginalności, dzięki której wyróżniają się na tle innych krajowych grzybów. Jest to rodzaj nie tylko o niezwykłym wyglądzie ale także fizjologii, gdzie swój duży udział mają padlinożerne muchy. 

Rodzaj sromotnik (Phallus), przynależy do rodziny sromotnikowatych (Phallaceae), która obejmuje wiele charakterystycznych i oryginalnych gatunków. Grzyby te cechuje wyrastanie z tzw. czarciego jaja oraz wydzielanie nieprzyjemnych woni wabiących muchy. W Polsce notowane są trzy gatunki z rodzaju sromotnik, przy czym najpospolitszym jest sromotnik smrodliwy (Phallus impudicus), zwany dawniej sromotnikiem bezwstydnym, co było bezpośrednim tłumaczeniem nazwy łacińskiej. Grzyb ten tworzy charakterystyczne owocniki o wysokości 10-25 cm, które składają się na gruby i wydłużony, zwężający się ku górze trzon o białawym zabarwieniu i kruchej budowie. Kruchość spowodowana jest budową składającą się z gąbczastej, porowatej tkanki oraz pustym wnętrzem. Trzon zakończony jest główką o wysokości 2-6 cm i szerokości 2-5 cm, w wyglądzie zbliżonym do smardzów. Jest ona przeważnie szersza od trzonu, o kształcie dzwonkowatym lub stożkowatym, lekko zaokrąglonym u podstawy i wyraźnie zaznaczonym czubkiem. W początkowej fazie pokryta śluzowatą masą w zabarwieniu oliwkowozielonawym, oliwkowobrązowym lub czarnooliwkowym. Pod śluzem główka zbudowana jest z białej tkanki o dużych pustych komorach. Całość owocnika określana jest jako receptak, który cechuje się słabo wyodrębnioną główką wyrastającą z jaja. Jest to najbardziej rozpoznawalna cecha sromotnikowatych. Jajo osiąga 4-5 cm średnicy i pokryte jest białawą skórką. Wewnątrz znajduje się młody owocnik, który okryty jest kilkumilimetrową warstwą ochronnego, galaretowatego śluzu.

Sromotnik jest saprofitem o stosunkowo szerokiej niszy ekologicznej. Występuje głównie w siedliskach żyznych i mezotroficznych lasów liściastych (grądy, dąbrowy, łęgi), a także w zaroślach i krzewowiskach, lasach mieszanych oraz monokulturach iglastych. Przeważnie na glebach żyznych i bogatych w próchnicę oraz wilgotnych. Może pojawiać się także na terenach antropogenicznych, takich jak miejskie parki, ogródki działkowe i brzegi rowów melioracyjnych. Owocniki pojawiają się od późnej wiosny do jesieni, najczęściej po okresie obfitych opadów deszczu i następujących po nich wysokich temperaturach. Przeważnie wyrastają pojedynczo lub w niewielkich grupach po 2-3 osobniki. Początkowo wytwarzany owocnik jest w formie podziemnego jaja, które wraz z dojrzewaniem stopniowo wyłania się spod ziemi. Gdy jajo jest w pełni dojrzałe, osłonka pęka i w ciągu kilku godzin owocnik nabiera pełnego rozmiaru oraz kształtu. W tym czasie grzyb wydziela bardzo intensywny i silny zapach, wyczuwalny w odległości kilkunastu metrów. Przypomina on zapach odchodów lub rozkładających się zwłok, które mają wabić muchy. Zwabione muchy siadają na główce i odżywiają się brązową mazią, jednocześnie spożywając zarodniki. Są one następnie rozsiewane po lesie poprzez deponowanie przez muchy odchodów w których znajdują się zarodniki. W ten sposób grzyb ma zapewnioną na starcie dawkę nawozu.

Sromotnik jest szeroko rozpowszechniony na półkuli północnej (Ameryka Północna, Europa, Azja) a także lokalnie w strefach tropikalnych i subtropikalnych (Ameryka Południowa, Indonezja, Indie). W Polsce stosunkowo pospolity na całym niżu i w niższych położeniach górskich. Wraz ze wzrostem wysokości maleje częstotliwość występowania. Odnotowany w większości parków narodowych oraz bardzo wielu leśnych rezerwatach przyrody. Dawniej owocniki grzyba były często niszczone ze względu na swój zapach, dodatkowo czarcie jaja były zbierane do celów spożywczych. Z tego powodu w 1983 r. objęto gatunek ochroną, jako jeden z pierwszych 20 gatunków grzybów (do tej grupy należy m.in. czarka, soplówka, siedzuń czy gwiazdosze). Po 2 dekadach, w czasie których znacząco wzrosła świadomość oraz poszerzyła się wiedza na temat występowania sromotników, w 2004 r. zdjęto z niego ochronę. Mimo tego jest on wciąż uwzględniany jako gatunek rzadki i wart wspomnienia w opisach chronionych terenów (rezerwaty, obszary Natura 2000). Oprócz sromotnika smrodliwego na terenie kraju wyróżnia się dwa inne gatunki: sromotnik fiołkowy (Phallus hadriani, osłona jaja w kolorze fioletowawym) i sromotnik woalkowy (Phallus duplicatus, posiada delikatną siateczkę poniżej główki, gatunek wymierający).

Pomimo swojego wyglądu oraz aromatu, sromotniki od wieków są wykorzystywane w kuchni oraz medycynie. Owocnik w formie jaja zwany jest czarcim jajem. W tej fazie rozwoju grzyb nie wydziela jeszcze nieprzyjemnego zapachu. Spożywany jest zarówno na surowo jak i po obróbce termicznej. Uprzednio należy jednak obrać jajo z zewnętrznej skórki i warstwy galaretowatego śluzu. Spożywany na surowo przypomina w smaku rzodkiewkę z grzybnym posmakiem. Możne je także smażyć, gotować lub robić nalewki. W Europie Zachodniej jadane są także rozwinięte owocniki, u których uprzednio usuwa się brązową maź z główki. Jest ona głównym nośnikiem nieprzyjemnego zapachu. Od wieków przypisywano mu wiele właściwości. W średniowieczu był składnikiem napojów miłości, gdzie miłosne zastosowanie przypisywano mu głównie ze względu na kształt owocników. We współczesnej medycynie wykazano iż owocniki zawierają substancje wspomagające niwelowanie zakrzepicy. Głównie poprzez zmniejszenie częstotliwości agregacji płytek krwi. Pomimo swoich właściwości grzyb ten nie znalazł szerszego zastosowania w medycynie i wciąż jest bardziej kojarzony ze swoim zapachem wyczuwalnym z dużych odległości. Sromotniki są jednymi z niewielu grzybów, które szuka się używając zmysłu węchu aniżeli wzroku. Z tego też powodu posiadają wiele lokalnych nazw jak smardz cuchnący, śmierdziel, smrodnik, sromni, bełdka pańska czy śmierdziak. Polska nazwa rodzajowa odnosi się do kształtu i nawiązuje do słowa sromota, jest to wyraz oznaczający osobę okrytą hańbą lub siejącą zgorszenie. Można więc śmiało powiedzieć, że jest to bardzo adekwatna nazwa. 🙂

Bibliografia:

• https://www.grzyby.pl/gatunki/Phallus_duplicatus.htm
• https://nagrzyby.pl/atlas/402
• Wojewoda, W., Ławrynowicz, M., 2006 — Czerwona lista grzybów wielkoowocnikowych w Polsce
• Zawadzka Dorota: Sromotnik bezwstydny, w: „Przyroda polska” nr 10 (941), październik 2016, s. 12-13