
Masyw Chełmca
21 stycznia 2024Jest to jeden z bardziej wyróżniających się masywów w krajobrazie Sudetów, głównie dzięki samotnemu umiejscowieniu. Przy dobrej pogodzie widoczny nawet z Wrocławia. Znaczna część Chełmca porośnięta jest przez lasy liściaste tworzące rozległe kompleksy buczyn, jaworzyn i łęgów poprzedzielane uprawami leśnymi. Miejsce to stanowi ważną ostoję dla nietoperzy, ptaków oraz kilkunastu gatunków roślin. Dodatkową atrakcją jest wieża widokowa umiejscowiona na samym szczycie, skąd rozpościera się widok na znaczną część Sudetów.
Typ ochrony: obszar Natura 2000
Kod: PLH020057
Data utworzenia: 2006
Powierzchnia: 1432.4 ha
Powiat: Wałbrzyski
Gmina: Boguszów-Gorce, Szczawno-Zdrój
Nadleśnictwo: Wałbrzych
Położenie
Obszar Masywu Chełmca zlokalizowany jest w środkowej części Gór Wałbrzyskich w Sudetach Środkowych, pomiędzy miastami Wałbrzych, Boguszów-Gorce i Szczawno Zdrój. Obejmuje masyw o tej samej nazwie wraz z niżej położonymi stokami na północ od masywu, aż po wojewódzką drogą 376 w miejscowości Lubomin. Obszar Natura 2000 omija południowe i południowo-wschodnie krańce masywu (Boża Góra 655 m n.p.m., Boguszówka 650 m n.p.m., Owiecznik 667 m n.p.m. oraz kilka innych, bezimiennych szczytów). Fragmenty te są objęte ochroną w ramach obszaru chronionego krajobrazu Kopuła Chełmca, którego łączna powierzchnia wynosi około 1200 ha.
Budowa
Masyw stanowi jeden z bardziej charakterystycznych i wyróżniających się fragmentów Gór Wałbrzyskich i generalnie obszarów w tej części Sudetów. Tworzy samotny, kopulasty człon górujący nad pozostałymi okolicznymi masywami od którego odchodzi kilka mniejszych grzbietów z serią stożkowo-kopulastych wzniesień. Z tego względu jest bardzo dobrze widoczny, nawet z oddalonego o 70 km Wrocławia. Jego linia grzbietowa ma rozczłonkowany układ, głównie poprzez serię małych dolinek i przełęczy. Jego najwyższy szczyt, Chełmiec (850 m n.p.m.) stanowi drugi najwyższy szczyt Gór Wałbrzyskich. Na południu odchodzą od niego dwa szczyty, Chełmiec Mały (776 m n.p.m.) i Cichawa (751 m n.p.m.).
Cały masyw położony jest na oderwanym i wypiętrzonym fragmencie formacji skalnej Masywu Czeskiego, dokładniej w północnym fragmencie niecki śródsudeckiej. Występuje tu bogata i urozmaicona budowa geologiczne. Do najstarszych należą dolnokarbońskie warstwy skał osadowych: zieleńców (należące do facji kulmu), piaskowców, łupków i pokładów węgla kamiennego. Budują one głównie dolne i północne stoki. Następnie w górnym karbonie, pomiędzy wcześniejsze skały przebiły się (intrudowały) kwaśne skały magmowe tworząc szczytowe fragmenty oraz część warstw w dolnych partiach.
Obecnie skały te scharakteryzowane są jako porfiry oraz lamprofiry. Po wyniesieniu i utworzeniu rozległego masywu, całość podlegała erozji. Miększe skały osadowe ulegały szybszemu procesowi erozji odsłaniając twardsze skały magmowe i formując obecną rzeźbę masywu. Do charakterystycznych elementów ówczesnej rzeźby należą wyraźnie podkreślone zbocza z odsłonięciami stromych skał wulkanicznych, rumowiska i piargi porfirowe.
Roślinność
Umiarkowanie bogata. Choć teren porastają rozległe kompleksy lasów liściastych, nie stanowią one jednak ostoi dla dużej liczby gatunków rzadkich lub chronionych. Sam szczyt Chełmca, budowany jest przez skały kwaśne. Powoduje to utworzenie podłoża zbyt ubogiego, by rozwinęła się bardziej urozmaicona flora i, co się z tym wiąże, pojawiła się większa liczba gatunków chronionych. W dużej mierze występują tutaj rośliny pospolite i typowe dla danego siedliska.
Do najbardziej wartościowych siedlisk należy żyzna buczyna sudecka (Dentario enneaphylli-Fagetum), która wykształciła się na najbardziej żyznych i stosunkowo wilgotnych fragmentach stoków Chełmca Małego i na zachodnich stokach Chełmca. W drzewostanie dominuje buk zwyczajny, któremu miejscami towarzyszy klon jawor i grab pospolity. Runo leśne należy do bardzo bogatych gatunkowo, gdzie stwierdzono takie gatunki jak czerniec gronkowy, fiołek leśny, kostrzewa leśna, marzanka wonna, perłówka jednokwiatowa, pierwiosnek wyniosły, prosownica rozpierzchła, turzyca leśna, wilczomlecz słodki, wyka leśna i zawilec gajowy a także gatunki górskie i podgórskie w postaci czosnku niedźwiedziego, przenętu purpurowego i żywca bulwkowatego. Wśród roślin rzadkich i chronionych stwierdzono występowanie lilii złotogłów, przylaszczki pospolitej, śnieżycy wiosennej i wawrzynka wilczełyko.
Na Masywie Chełmca dominującym siedliskiem lasów liściastych jest kwaśna buczyna podgórska (Luzulo luzuloidis-Fagetum), która stanowi prawdopodobnie prawie 80% powierzchni siedlisk lasów liściastych na omawianym terenie. Głównym powodem wykształcenia się wariantu kwaśnego zamiast żyznego są warunki siedliskowe. Chełmiec budują głównie kwaśne skały wulkaniczne a tutejsza gleba jest uboga. Dodatkowo powszechność stromych stoków utrudnia gromadzenie się próchnicy tworząc siedlisko tylko dla gatunków preferujących takie warunki. Kwaśna buczyna występuje niemal we wszystkich fragmentach masywu, przy czym największe powierzchnie stwierdzono w partiach szczytowych oraz na zachodnich i południowych stokach.
Zależnie od miejsca runo kwaśnej buczyny może charakteryzować się różnym stopniem rozwoju roślinności. W miejscach chłodnych i wilgotnych często warstwa runa jest praktycznie naga z bardzo nielicznymi i pojedynczymi kępkami traw lub turzyc, jeśli gleba jest wilgotna wykształca się wtedy podzespół paprociowy z dominacją wietlicy samczej, nerecznicy szerokolistnej i zachyłki trójkątnej. Na stokach nasłonecznionych występuje podzespół suchy, gdzie panują warunki wybitnie termofilne a podłoże jest zakryte bardzo dobrze rozwiniętą warstwą mchów, którym towarzyszą trawy, turzyce a także wrzosy i borówki.
W miejscach umiarkowanie ciepłych występuje podzespół typowy a roślinność jest najlepiej rozwinięta, składająca się na kępy kosmatki gajowej, konwalii majowej, konwalijki dwulistnej, przenętu purpurowego, szczawika zajęczego i trzcinnika leśnego. Miejscami mogą występować także gatunki typowe dla żyznej buczyny, kiedy to mamy do czynienia z formami pośrednimi lub gdy oba siedliska lasów bukowych graniczą ze sobą tworząc mozaikę.
Do cennych i bogatych przyrodniczo należy zboczowy las klonowo-lipowy (Aceri-Tilietum), stanowiący dominujące powierzchniowo siedlisko na obszarach z rozległymi rumowiskami, głównie na północnych i północno-wschodnich stokach. Masyw Chełmca należy do kluczowych obszarów dla zachowania priorytetowego siedliska jaworzyn miesiącznicowych w Sudetach, obejmuje on 20% znanego z literatury areału tego podtypu siedliska. Drzewostan buduje głównie lipa szerokolistna i klon jawor z domieszką grabu pospolitego i dębu bezszypułkowe. Ze względu na wszechobecność drzew bukowych, gatunek ten także stanowi częstą domieszkę w siedlisku.
Ze względu na płytką warstwę podłoża, wiele drzew jest przewracanych w czasie silniejszych wiatrów. W efekcie runo jest bogate w duże ilości martwego i butwiejącego drewna, które zasiedlają grzyby, prosty i śluzowce. W runie leśnym występują liczne gatunki charakterystyczne dla tego siedliska jak czerniec gronkowy i miesiącznica trwała. Poza tym notowane są tu także inne gatunki jak barwinek mniejszy, bniec czerwony, bniec biały, gajowiec żółty, marzanka wiosenna, kopytnik pospolity, niecierpek pospolity i pierwiosnek wyniosły. Wśród gatunków rzadkich lub chronionych występuje dzwonek szerokolistny i lilia złotogłów. Dobrze rozwinięta jest też grupa paproci, które miejscami dominują w krajobrazie runa. Do najczęstszych należy nerecznica samcza, paprotka zwyczajna, paprotnica krucha i objęty ochroną paprotnik kolczysty.
Wąskie dolinki od północy porasta podgórski łęg jesionowy (Carici remotae-Fraxinetum), który stanowi siedlisko o dużej bioróżnorodności. Drzewostan o częściowych odsłonięciach jest stosunkowo młody, składający się na drzewa z gatunku jesion wyniosły i olsza czarna. Dominują one także w warstwie podszytu wraz z pojedynczymi okazami leszczyny pospolitej, bzu czarnego, czeremchy zwyczajnej i porzeczki czerwonej. Warstwa runa bardzo bogata z gęstymi kobiercami roślin zielnych.
Runo osiąga duże pokrycie i charakteryzuje się udziałem gatunków wilgotnych lasów oraz gatunków przechodzących z łąk, torfowisk niskich i nitrofilnych okrajków. Do gatunków dominujących należy pokrzywa, gwiazdnica gajowa, kuklik zwisły, podagrycznik, rzeżucha gorzka a także liczne gatunki turzyc. Poza tym licznie występują gatunki typowe dla łęgów jak knieć błotna, przetacznik górski, szczaw gajowy, śledziennica naprzeciwlistna, tojeść gajowa i ziarnopłon wiosenny. Wśród gatunków chronionych lub rzadkich należy wymienić stanowisko śnieżycy wiosennej, pierwiosnka wyniosłego i wawrzynka wilczełyko.
Część stoków charakteryzuje silna ingerencja ludzka w postaci dużych przekształceń drzewostanów w kierunku monokultur świerkowych oraz lasów mieszanych. Drzewostany te składają się zarówno z gatunków iglastych (świerk, jodła, daglezja) jak i liściastych (buk, dąb, klon jawor, jesion, lipa) w zmiennych proporcjach. W warstwie podszytu dominują młode drzewa bukowe, klonowe i brzozowe oraz krzewy głogu, trzmieliny i bzu czarnego. Wśród roślinności występują gatunki charakterystyczne dla zbiorowisk ziołorośli porębowych na glebach żyznych ze związku Atropion belladonnae. W miejscach wilgotnych występuje firletka poszarpana, jaskier rozłogowy, kłobuczka pospolita, niezapominajka leśna i poziomka pospolita. W suchszych fragmentach występuje trzcinnik piaskowy, dziewanna pospolita oraz rzadki i chroniony pokrzyk wilcza jagoda.
W niższych partiach lasy przechodzą w łąki świeże użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris), których płaty w rozproszeniu notowane są na całym obszarze, głównie na żyźniejszych i wilgotniejszych fragmentach północnych. Stwierdzono tu występowanie gatunków charakterystycznych dla łąk świeżych, takich jak liczne trawy (rajgras wyniosły, kłosówka miękka, konietlica łąkowa, stokłosa miękka, tymotka łąkowa), którym towarzyszą liczne byliny i rośliny jednoroczne takie jak bodziszek łąkowy, brodawnik jesienny, dzwonek rozpierzchły, jaskier rozłogowy, jastrun właściwy, koniczyna łąkowa, kozibrody, krwawnik pospolity, przytulia czepna, skalnica ziarenkowata, świerzbnica polna, szczaw rozpierzchły. Wzdłuż cieków wodnych i w miejscach wilgotnych stwierdzono gatunki rzadkie i chronione jak kukułka szerokolistna, pełnik europejski i gnidosz rozesłany.
- Dzwonek szerokolistny (Campanula latifolia), jeden z naszych największych dzwonków, którego liczne kępy występują w rozproszeniu na całym terenie masywu, głównie w lasach klonowo-lipowych i w żyznej buczynie na północnych stokach Chełmca Małego.
- Goryczuszka Wettsteina (Gentianella germanica), rzadki i wymierający gatunek preferujący ubogie murawy bliźniczkowe i murawy kserotermiczne. Roślina jest podawana przez niektóre źródła z tego obszaru jednak bez dokładnych lokalizacji. Prawdopodobnie gatunek został błędnie oznaczony i wymaga rewizji czy faktycznie występuje na tym terenie.
- Lilia złotogłów (Lilium martagon), gatunek typowo leśny, który jest wyjątkowo pospolity na masywie. Liczne pędy lilii można znaleźć zarówno w płatach buczyny jak i lasów klonowo-lipowych, do miejsc o szczególnej koncentracji należą szczytowe oraz północne stoki.
- Listera jajowata (Listera ovata), drobny storczyk tworzący dwa jajowate liście spomiędzy których wyrasta łodyga z kilkunastoma jasnozielonymi kwiatami. Jest to gatunek rosnący zarówno na wilgotnych i słonecznych łąkach jak i w żyznych, cienistych lasach.
- Miesiącznica trwała (Lunaria rediviva ), wysoka bylina tworząca jasnofioletowe kwiatostany jest jedną z najbardziej charakterystycznych roślin w lasach klonowo-lipowych, gdzie pośród rumoszu skalnego tworzy swój własny zespół jaworzyny z miesiącznicą trwałą. Notowana głównie na leśnych rumowiskach w północnej i zachodniej części.
- Naparstnica zwyczajna (Digitalis grandiflora), obok rojownika, jest to najpospolitszy gatunek chroniony w obrębie omawianego terenu. Pojedyncze kępy tej rośliny rozsiane są po niemal całej powierzchni, gdzie jednak najliczniej notowana jest na stokach południowych.
- Przytulia okrągłolistna (Galium rotundifolium), drobna bylina z niewielkimi kwiatostanami złożonymi z kremowobiałych kwiatów. Gatunek jest stosunkowo rzadki, jednak nie został objęty ochroną. Występuje w lasach liściastych i iglastych, na glebach świeżych, ubogich w składniki odżywcze i lekko kwaśnych.
- Szczyr trwały (Mercurialis perennis), stosunkowo pospolity gatunek górski, który tworzy rozległe płaty w żyznej i kwaśnej buczynie. Jest trujący, ale wykorzystywany także jako roślina lecznicza i barwierska.
- Śnieżyca wiosenna (Leucojum vernum), jest to chyba najbardziej charakterystyczny gatunek wczesnowiosennego geofitu jaki możemy spotkać na masywie, którego białe, dzwonkowate kwiaty dominują runo leśne wokół cieków wodnych, szczególnie w północnej części.
- Wawrzynek wilczełyko (Daphne mezerum), chroniony gatunek krzewu o charakterystycznych, pachnących kwiatach, który stosunkowo pospolicie występuje we wszystkich fragmentach masywu, jednak jest szczególnie częsty w drzewostanie bukowym i łęgowym.
Grzyby
Mykobiota masywu nigdy nie była przedmiotem badań, z tego względu nie posiada ona przeprowadzonej inwentaryzacji. Rozległe lasy bukowe stanowią miejsce występowania rzadkiego i objętego ochroną grzyba, soplówki bukowej. Jest to bardzo charakterystyczny grzyb tworzący krzaczkowate owocniki o nieregularnym, półkolistym lub wydłużonym kształcie, przypominający korale. Wielkość jest bardzo różna, przeważnie 15-25 cm średnicy, jednak bywają i owocniki osiągające 30-40 cm a czasem i więcej. Generalnie im owocnik większy tym bardziej posiada nieregularny kształt.
Także owocniki wyrastające u podstawy pni posiadają rozłożysty pokrój. Formę kulistą wytwarzają przeważnie osobniki niewielkie, młode lub rosnące na większych wysokościach. Całość owocnika tworzona jest przez szereg mocno rozgałęzionych, kruchych i mało elastycznych gałązek, które są równomiernie porośnięte igiełkowatymi, miękkimi tworami, tworząc gęstsze skupienia na końcówkach. Igiełki początkowo krótkie (do 10 mm długości) i sztywne, z czasem ulegają wydłużeniu (20-30 mm) opadając w dół na kształt lodowych sopli.
Fauna
Stosunkowo bogata. Masyw położony jest w dobrze zalesionym fragmencie województwa, gdzie występują rozległe kompleksy leśne i łąkowe. Dobrze została zinwentaryzowana ornitofauna masywu, gdzie stwierdzono kilka gatunków rzadkich i chronionych, m.in. czyż, derkacz, dzięcioł czarny, dzięcioł zielonosiwy, gąsiorek, kruk, krzyżodziób, muchołówka mała, ortolan, puchacz, sóweczka zwyczajna, strzyżyk, trzmielojad zwyczajny i włochatka. Spośród nich aż trzy (puchacz, włochatka, sóweczka) ujęte są w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt.
Rozległe obszary leśne stanowią ostoję dla wielu ssaków jak jeleń szlachetny, dzik, sarna, lis i borsuk. W rozległych buczynach schronienie znalazła popielica szara, natomiast w licznych szybach, szczelinach i dziuplach występuje wiele gatunków nietoperzy jak borowiec leśny, gacek brunatny, karlik malutki, karlik większy, mopek, mroczek pozłocisty, mroczek późny, nocek duży, nocek Bechsteina, nocek Brandta, nocek Natterera, nocek łydkowłosy, nocek rudy i nocek wąsatek.
Zagrożenia
Teoretycznie bardzo duże. Obszar Masywu Chełmca objęty jest najniższą formą ochrony, czyli jako obszar chronionego krajobrazu i obszar Natura 2000, które w praktyce nie zapewnią odpowiedniego poziomu ochrony i bezpieczeństwa tutejszej przyrodzie. Południowa i północno-zachodnia strona masywu jest w dużej mierze przekształcona w kierunku sztucznych monokultur świerkowych, co było głównym powodem ominięcia jej w czasie wyznaczenia granic obszaru Natura 2000. Najcenniejsze stoki szczytowe i wschodnie porośnięte niemal w całości przez siedliska lasów liściastych, są wysoce zagrożone przez nieracjonalną gospodarkę leśną oraz gospodarczy rozwój aglomeracji wałbrzyskiej.
Na stokach prowadzona jest zwykła gospodarka leśna miejscami o charakterze rębni obejmującej całe płaty. Powoduje to znaczne zaburzenie przestrzenne drzewostanu, upraszczanie struktury wiekowej poszczególnych płatów i ogólne pogorszenie bioróżnorodności siedliska albowiem w miejscach wycinek dochodzi do nienaturalnie wzmożonego wzrostu młodych drzewek, które całkowicie blokują dostęp światła do runa leśnego. Dodatkowo przerywanie zwarcia koron drzew umożliwia rozwój roślinności porębowej, m.in. jeżyny i trawy, w tym bardzo ekspansywny trzcinnik tworzący w wielu fragmentach rozległe, jednogatunkowe płaty zagłuszające wszelką roślinność.
Nieprawidłowo prowadzona gospodarka leśna uniemożliwia wzrost jakimkolwiek leśnym gatunkom roślin, w tym rzadkim lub chronionym. W przypadku aglomeracji wałbrzyskiej głównym czynnikiem zagrażającym jest produkcja zanieczyszczeń, które od wielu dekad zatruwają gleby i okoliczne lasy. Część planów zagospodarowania proponuje objąć ochroną najcenniejsze fragmenty w ramach rezerwatu przyrody, który obejmowałby oddziały leśne 181-196.
Inne
Jest to teren o gęstej sieci szlaków i ścieżek dydaktycznych, które przecinają niemal każdy fragment masywu. Ze względu na ilość, co kilka lat układ szlaków jest zmieniany i ten opisywany na naszej stronie może z czasem ulec dezaktualizacji. Do szlaków istniejących w roku 2023 należą:
- czarny szlak Szczawno Zdrój – Chełmiec, biegnący od północny poprzez szczyt Polana, Czarny Most i podchodzi zygzakiem przez wschodnie i północne stoki na sam szczyt Chełmca
- czerwony szlak tzw. Szlak Jubileuszowy, biegnie zygzakiem przez zachodnie i południowe stoki zahaczając o szczyt Długa, Chełmiec Mały, Chełmiec oraz Kopisko
- niebieski szlak Szklarska Poręba – Pasterka, biegnie z południowego-zachodu przez szczyt i dalej w kierunku północno-wschodnim.
- zielony szlak Szklarska Poręba – Wałbrzych, biegnie zachodnimi stokami zahaczając o Chełmiec
- żółty szlak Kuźnice Świdnickie – Chełmiec, biegnie przez ul. Piasta u podnóża masywu i kieruje wschodnimi stokami na szczyt
Po południowej strony masywu rośnie jedyny pomnik przyrody na tym obszarze, jest nim lipa drobnolistna o obwodzie 421 cm i wysokości całkowitej wynoszącej około 26 m. Drzewo rośnie przy drodze, ok 370 m na północny wschód od zbiegu ul. Kilińskiego i ul. Młodzieży Polskiej. Posiada szeroką i dobrze wykształconą koronę o licznej i gęstej sieci konarów.
Wrażenia Osobiste
Umiarkowanie pozytywne. Mimo braku odpowiedniej ochrony wiele fragmentów masywu wciąż porośnięte jest przez rozległe płaty lasów liściastych, w tym buczyny, jaworzyny i łęgi. Dużą zaletą jest bogata sieć szlaków, które wraz z gęstą siecią dróg umożliwiają zwiedzanie niemal każdego fragmentu tego rozległego masywu. Minusem są widocznie wycinki oraz stosy ściętych drzew bukowych. Chełmiec od dawna proponowany jest do objęcia ochroną jako rezerwat przyrody, niestety jak to zwykle bywa, zakończyło się na propozycjach i planach. Do ewentualnych wad należy bliskość dużych aglomeracji, których efektem jest znacznie wzmożony ruch turystyczny, którego natężenie jest szczególnie odczuwalne w weekendy. Szlaki poprowadzone od strony Wałbrzycha są wtedy szczególnie obciążone.
Masyw Chełmca jest szczególnie atrakcyjny jesienią, kiedy rozległe drzewostany bukowe przybierają złotych, jesiennych barw. Przy odrobinie szczęścia na niektórych butwiejących kłodach można spotkać owocniki soplówki bukowej, rzadkiego i objętego ochroną gatunki grzyba wielkoowocnikowego. Wiosną i wczesnym latem natomiast warto odwiedzić buczyny i jaworzyny w poszukiwaniu jednej z kilkunastu chronionych roślin dla których Chełmiec stanowi schronienie. Mowa tu o takich gatunkach jak lilia, pierwiosnek, przylaszczka, dzwonek szerokolistny czy czosnek niedźwiedzi. Niestety, ale masyw nie stanowi ostoi dla żadnych rzadkich przedstawicieli flory, jest natomiast ważną ostoją dla nietoperzy, które znalazły tutaj liczne miejsca do zimowania i letniego żerowania.
Informacje praktyczne:
- dobry dojazd, masyw ze wszystkich stron otaczają tereny zabudowane, których drogi podchodzą pod sam masyw, szczególnie od strony Wałbrzycha. Występuje tu wiele parkingów i szerokich poboczy. Do najpopularniejszych należy przedłużenie ul.Piasta na osiedlu Biały Kamień skąd poprowadzono najkrótszy szlak na szczyt Chełmca
- występuje tu gęsta sieć szlaków o różnym poziomie trudności. Przykładowo szlak żółty poprowadzono głównie po leśnych drogach, podczas gdy szlak niebieski miejscami biegnie poprzez bardzo strome i kamienice stoki. Przed wyprawą warto sprawdzić stopień trudności albowiem nie każdy szlak nadaje się na spacer dla osób starszych lub z dziećmi
- w bezpośrednim sąsiedztwie nie ma innych form ochrony przyrody w postaci rezerwatów przyrody lub użytków ekologicznych, najbliższym jest rezerwat Przełomy pod Książem. Poza tym na terenie pobliskich miast rosną setki pomników przyrody. Najwięcej pomnikowych drzew zgromadzonych jest w Szczawnie-Zdrój oraz wokół zamku Książ
- okolice Chełmca należą do nieodkrytych perełek przyrodniczych. Jest tu wiele cennych terenów, jednak nieobjętych żadną wyższą formą ochrony (park krajobrazowy i Natura 2000 w praktyce nie chronią zasobów przyrodniczych). Do takowych obszarów należy Dolina Czyżynki, Trójgarb, Bukowiec, Niedźwiadki, Zamkowa Góra, oraz łąki i murawy wokół Starych Bogaczowic i Lubomina
- najlepsze przyrodniczo terminy do zwiedzania: maj (wiosenne geofity), jesień (przebarwiające się liście, grzyby)