Pomniki Przyrody wokół Książa
16 października 2021Książ i jego okolice znane są głównie z najsłynniejszego w województwie zamku, palmiarni, hodowli koni oraz rozległego rezerwatu obejmującego strome wąwozy Pełcznicy z pięknymi widokami. Mało kto wie, że w okolicy tej jest cała masa pomników przyrody obejmująca ponad pół tysiąca drzew, z których tylko dwa są lepiej znane i rozpoznawane przez szersze grono miłośników przyrody oraz samego Książa.
W okolicy zamku istnieje kilkanaście pomników przyrody na które składają się trzy aleje, kilkanaście pomnikowych cisów oraz okazały bluszcz pospolity. Najbardziej okazałym pomnikiem jest zabytkowa aleja lipowa (Rozporządzenie Nr 11 Wojewody Dolnośląskiego z dnia 8 sierpnia 2008 r. (Dz. Urz. Woj. Dol. Nr 221 z dnia 19 sierpnia 2008 r. poz. 2494)), rozciągająca się na długości niemal 2 km, od zabudowań przy ul. Wilczej 158c poprzez bezimienną nieubitą drogą krzyżującą się na wysokości palmiarni z ul. Wilczą i dalej dochodzącą do krzyżówki z szeroką dwupasmową drogą powiatową 35, gdzie ciągnie się już jako aleja Piastów Śląskich poprzez kaplicę rodową Hochbergów aż do samych zabudowań Zamku Książ. W końcowym fragmencie symetryczność alei traci swój układ dwóch równych rzędów drzew ze względu na tamtejszy rozkład dróg i ścieżek. Sam pomnik liczył pierwotnie 454 drzewa, jednak ze względu na zły stan niektórych okazów, ich liczba została zredukowana do 445 sztuk uchwałą XXIII/319/2016 Rady Miejskiej Wałbrzycha z dnia 31 maja 2016 r.
Same drzewa osiągają obwody pni w granicach 85 – 405 cm a ich stan zdrowotny jest bardzo zróżnicowany ze względu na liczebność. Wiele okazów ma ślady ułamań lub uszkodzeń zarówno pni jak i konarów. Na niektórych okazach można odnotować owocniki pasożytniczych grzybów jak żółciak siarkowy. Korony drzew są przeważnie słabo rozgałęzione. W większości konary po zewnętrznych stronach alei są znacznie lepiej rozwinięte i silniej rozgałęzione. Jako wadę należy zauważyć brak właściwego oznakowania drzew jako pomników przyrody. Nie odnotowałem żadnych tablic informacyjnych a jedynie 3 silnie wyblakłe tabliczki pomnikowe przyczepione na lipach przy ul. Wilczej, których rysunek uległ całkowitemu zatarciu uniemożliwiając jego rozczytanie. Minusem jest rozdzielenie alei drogą szybkiego ruchu bez stworzenia tutaj przejścia dla pieszych. Najbliższe przejście znajduje się kilkaset metrów dalej na rondzie.
Druga aleja lip drobnolistnych licząca 127 drzew o obwodach pni w granicach 125-486 cm jest zlokalizowana na terenie miasta Świebodzice oraz na terenie miasta Wałbrzych. Rozpościera się na długości kilkuset metrów, gdzie początek rozpoczyna się na skrzyżowaniu ul. Spacerowej z ul. Dębową w Świebodzicach a kończy się przy bramie do parku przyzamkowego w Książu. Podobnie jak w przypadku dwóch pozostałych alei, tutaj także kondycja drzew jest na różnym poziomie. Od osobników w pełni zdrowych po okazy całkowicie martwe, których pozostałością są pieńki po wycince.
Drugą dużą aleją ciągnącą się w okolicach Książa jest aleja 124 kasztanowców białych (Rozporządzenie Nr 11 Wojewody Dolnośląskiego z dnia 8 sierpnia 2008 r. (Dz. Urz. Woj. Dol. Nr 221 z dnia 19 sierpnia 2008 r. poz. 2494)) o obwodach pni 200-300 cm, które posadzone są w dwóch rzędach wzdłuż bezimiennej drogi na długości ok. 700 metrów. Aleja rozpoczyna się przy powiatowej drodze 35 i ciągnie się na tyłach zabudowań przypisanych do ulic Jaworowej i Azaliowej. Podobnie jak w przypadku alei lipowej, tutaj także brakuje odpowiednich oznaczeń w postaci tablic informacyjnych lub odnowionych tabliczek pomnikowych. Na kilku drzewach wiszą stare i wyblakłe tabliczki, na których całkowicie zatarły się rysunki i informacje. Same kasztanowce, ze względu na dużą liczbę, są w bardzo różnych stanie zdrowotnym. Na wielu okazach widnieją blizny po cięciach sanitarnych lub odłamanych konarach. Część okazów charakteryzuje bardzo zła kondycja, czego oznaką są liczne złamania i częściowe zamarcie korony. Na wysokości zielonego szlaku istnieje krótka wyrwa w ciągłości równo posadzonych drzew, dzieląc aleje na dwie części. Pomnik jest szczególnie efektowny w okresie maja, gdy kasztanowce rozpoczynają masowe kwitnienie oraz późnią jesienią, gdy liście przebarwiają się na złotożółty i rdzawy kolor.
Jednym z ciekawszych pomników w rejonie rezerwatu jest okazały bluszcz pospolity (Rozporządzenie Nr 11 Wojewody Dolnośląskiego z dnia 8 sierpnia 2008 r. (Dz. Urz. Woj. Dol. Nr 221 z dnia 19 sierpnia 2008 r. poz. 2494)), który mierzy w obwodzie 82 cm i osiąga wysokość 12 metrów. Sama wysokość bluszczu jest bezpośrednio uwarunkowana wysokością ruin po których się wspina. Znajduje się on na południowo-zachodnim fragmencie ściany Starego Książa. Główny pęd bluszczu jest w połowie swojej wysokości nagi i pozbawiony ulistnienia. Dopiero w górnej części tworzy gęstą i silnie rozgałęzioną plątaninę pędów przypominającą koronę drzewa. Jest to okaz kwitnący. W jego sąsiedztwie, na północnym zboczu odchodzącym od ruin znajduje się pomnikowy okaz cisu, który niestety znajduje się poza szlakiem, ukryty w gęstwinie lasu.
Na terenie wokół Książa istnieje 9 pomnikowych cisów, z czego w samym tylko rezerwacie znajdują się 4 pomniki na około 130 zinwentaryzowanych tu cisów. Najsłynniejszym okazem i generalnie jednym z najbardziej znanych pomników przyrody w województwie jest cis Bolko, zwany czasem Bolkówną (Rozporządzenie Nr 11 Wojewody Dolnośląskiego z dnia 8 sierpnia 2008 r. (Dz. Urz. Woj. Dol. Nr 221 z dnia 19 sierpnia 2008 r. poz. 2494)). Zlokalizowany jest w bezpośrednim sąsiedztwie potoku Pełcznica w północno-zachodnim fragmencie rezerwatu (oddział 12h nadleśnictwa Wałbrzych), do którego prowadzi zarówno zielony szlak jak i ścieżka Hochbergów. Obwód drzewa wynosi 292 cm, a wiek szacowany jest na ok. 600 lat, choć niektóre źródła podają jego wiek na 700 lat i więcej. Przykładowo w I połowie XIX wieku niemiecki przyrodnik Aleksander von Humboldt szacował jego wiek na ponad 800 lat. Drzewo rośnie przy strumieniu, które umożliwia dostęp do stałego źródła wody nawet w najsuchszych sezonach, co umożliwiało drzewu na regularne i duże przyrosty pnia. Możliwe, że okazy rosnące na jałowych i suchych zboczach mogą być w podobnym wieku, jednak trudne warunki środowiska sprawiły, że ich przyrosty były znacznie skromniejsze. Sam cis Bolko charakteryzuje się słabą kondycją. Pień w znacznej mierze jest uszkodzony a korona słabo rozwinięta. Kilka lat temu drzewo zostało wsparte metalowymi rusztowaniami oraz drewnianym ogrodzeniem, przy którym ustawiono także drewnianą tablicę z nazwą obiektu.
Pozostałe pomnikowe cisy to:
- cis pospolity, forma dwupienna (100+72 cm) o wysokości ok. 12 m. Zlokalizowany jest w nadleśnictwie Wałbrzych, oddział 24a, przy drodze granicznej rezerwatu na terenie Książańskiego Parku Krajobrazowego. Posiada dwa pnie, z czego jeden jest znacznie masywniejszy. Okaz cechuje dobra kondycja z niewielkim posuszem.
- cis pospolity o obwodzie pnia 176 cm i wysokości ok. 16 m. Zlokalizowany jest w lesie przy ścieżce spacerowej, na stoku obok szkółki leśnej, w pobliżu ogrodzenia z siatki, nadleśnictwo Wałbrzych oddział 24b. Okaz posiada masywny pień i drzewiastą formę. Dzięki ulokowaniu na granicy zadrzewień jego korona jest szeroka i dobrze rozwinięta.
- cis pospolity o obwodzie pnia 113 cm i wysokości ok 6 m. Znajduje się na terenie rezerwatu przyrody w lesie przy ścieżce spacerowej, na stromym stoku w pobliżu ruin Starego Książa. Nadleśnictwo Wałbrzych oddział 16c. Okaz rośnie w mało bezpiecznym miejscu i zalecamy jego pominięcie jeśli chodzi o szukanie pomników przyrody.
- grupa dwóch cisów o obwodzie 305 i 193 cm. Znajdują się w rezerwacie przyrody na zboczu wąwozu Szczawnika w pobliżu skarpy, nadl. Wałbrzych oddział 21d. Okazy charakteryzują się dobrą kondycją, jednak ze względu na umiejscowienie w dosyć niebezpiecznym miejscu zalecamy ich pominięcie jeśli chodzi o szukanie pomników przyrody.
- grupa dwóch cisów o obwodzie 215 i 220 cm. Zlokalizowane w Książańskim Parku Krajobrazowym, na stromej skarpie bezimiennego potoku wpadającego do Stawu Poleśnickiego (tzw. Moja Fantazja), nadl. Wałbrzych oddział 25b. Okazy posiadają masywne pnie i rozłożyste i szerokie korony, głównie dzięki ulokowaniu na granicy lasu. Rosną poza szlakami i nie prowadzą do nich żadne ścieżki, stąd namierzenie ich może sprawiać pewne problemy. W bezpośrednim sąsiedztwie rośnie kilkanaście innych dorodnych cisów, na szczęście pomnikowe cisy posiadają stosowne tabliczki umożliwiające ich identyfikację.
W 2021 r. objęto ochroną pomnikową 6 drzew na terenie przypałacowym (Uchwała nr XXXI/327/21 Rady Miejskiej Wałbrzycha z dnia 28 stycznia 2021 r. w sprawie ustanowienia pomników przyrody). Są to:
Dąb szypułkowy (Quercus robur) o obwodzie pnia wynoszącym 320 cm. Drzewo rośnie na wschodniej granicy drzewostanów parkowych otaczających niewielką polankę której graniczna ścieżka stanowi drogę pomiędzy stadninami i zamkiem. Okaz posiada bardzo oryginalny pokrój, bowiem konary ulokowane od strony polanki są nieproporcjonalnie długie tworząc osobliwy wygląd. Z tego powodu dąb stanowi ważny element kompozycyjny tej części parku.
Buk pospolity (Fagus sylvatica) o obwodzie pnia wynoszącym 454 cm. Drzewo rośnie przy południowej bramie prowadzającej do zamku. Posiada masywny pień oraz bardzo szeroką, parasolowatą koroną z licznymi masywnymi konarami. Choć rośnie na terenie zalesiony, to jednak w pewnej odległości od innych drzew co umożliwiło powstanie szerokiej korony. Ze względu na sąsiedztwo uczęszczanej drogi, na pniu drzewa widnieje bardzo wiele wyrytych napisów, które na szczęście nie powodują większego uszczerbku na kondycji.
Buk pospolity (Fagus sylvatica) o obwodzie pnia wynoszącym 412 cm. Drzewo rośnie przy niewielkiej polance, której graniczna ścieżka stanowi drogę pomiędzy stadninami i zamkiem. W jednej linii posadzone są tu trzy pomniki, lipa, buk i świerk. Okaz posiada bardzo szeroką i nisko osadzoną koronę o licznych, długich konarach, taki kształt był możliwy dzięki lokalizacji poza zwartym drzewostanem parkowym.
Grab pospolity (Carpinus betulus) o obwodzie pnia wynoszącym 305 cm. Drzewo rośnie na wschodniej granicy drzewostanów parkowych otaczających niewielką polankę której graniczna ścieżka jest drogą pomiędzy stadninami i zamkiem. Okaz posiada bardzo oryginalny i niecodzienny pokrój składający się na masywny i silnie powyginany pień z którego wyrasta seria strzelistych konarów. Z tego względu grab stanowi ważny element kompozycyjny tej części parku.
Lipa drobnolistna (Tilia cordata) o obwodzie pnia wynoszącym 410 cm. Drzewo rośnie przy niewielkiej polance, której graniczna ścieżka jest drogą pomiędzy stadninami i zamkiem. W jednej linii posadzone są tu trzy pomniki, lipa, buk i świerk. Okaz posiada nisko osadzoną koronę o lekko walcowatym kształcie oraz licznej i gęstej sieci konarów tworzących lekko strzelistym ułożeniu. Drzewo cechuje się dobrą kondycją i jest to obecnie jedyna pomnikowa lipa w Książu nie będąca składową jednej z dwóch długich alei lipowych. Pozostałe okazy z tego gatunku, choć posiadają odpowiednie obwody, nie zostały objęte ochroną.
Świerk pospolity (Picea abies) o obwodzie pnia wynoszącym 417 cm. Drzewo rośnie przy niewielkiej polance, której graniczna ścieżka jest drogą pomiędzy stadninami i zamkiem. W jednej linii posadzone są tu trzy pomniki, lipa, buk i świerk. Okaz posiada masywny pień oraz szeroką koronę o w miarę równomiernie rozłożonych gałęziach. Jest to obecnie drugi najgrubszy świerk objęty ochroną jako pomnik przyrody, który zdeklasował okaz rosnący w parku w Staniszowie liczący w obwodzie 386 cm. Z powodu rozmiarów i umiejscowienia, świerk stanowi bardzo ważny element krajobrazowy dla tej części założeń parkowych.
Wrażenia osobiste: Umiarkowane. Większość pomników znajdujących się wokół Książa jest nieoznakowana, a pojedyncze istniejące tablice są już praktycznie nieczytelne. W przypadku wszystkich drzew za wyjątkiem cisu Bolko, brakuje tablic, na których zawarte byłby informacje o istniejących tu pomnikach i pomnikowych alejach. Te drugie mogłyby stać się prawdziwą ozdobą okolicy, gdyby odpowiednio zagospodarować teren wokół nich, choćby przez wytyczenie szlaku lub ścieżki edukacyjnej. Obecnie tylko przez część alej przechodzą fragmenty szlaków. Oprócz wymienionych tu pomników warto zauważyć, że wiele kolejnych drzew znajdujących się wokół zamku i rezerwatu posiada wymiary pomnikowe. Dotyczy to m.in. kilku cisów, żywotników zachodnich, lip drobnolistnych i buków zwyczajnych. Jednym z najciekawszych elementów są wiekowe krzewy różaneczników o pokaźnych rozmiarach, które także można byłoby objąć ochroną pomnikową jak to jest w przypadku pomnika „Skupnia Różaneczników” w Polanicy Zdrój. Wszak ochrona pomnikowa dotyczy w praktyce wszystkich niezwykłych lub cennych roślin, w tym gatunków ozdobnych.
Informacje praktyczne:
- ze względu na rozległy teren o urozmaiconej rzeźbie, występuje tu bardzo zróżnicowany dostęp do poszczególnych pomników. Drzewa rosnące na terenach pałacowych zamku są ogólnodostępne dla każdego albowiem rosną na płaskim terenie poszatkowanym wieloma drogami i ścieżkami. Wszystkie aleje pomnikowe rozpościerają się wzdłuż ciągów komunikacyjnych (dróg, ścieżek, szlaków). Niestety większość pomnikowych cisów (za wyjątkiem „Bolka”) rośnie w trudno dostępnym terenie z czego tylko 2 rosną obok leśnej ścieżki spacerowej. Dostęp do pozostałych jest ciężki i zalecany tylko osobom doświadczonym w poruszaniu się po stromych stokach
- parkingi wokół zamku są płatne, ewentualnego postoju można szukać na miejskich uliczkach okalających Książ
- w bezpośrednim sąsiedztwie pomników znajduje się rezerwat przyrody Przełomy pod Książem (4 pomniki leżą w jego granicach). W granicach administracyjnych miasta Wałbrzych i sąsiedniego Świebodzina zlokalizowane są dziesiątki pomnikowych drzew a nawet kilka pomników przyrody nieożywionej (m.in. Zamkowa Góra, Barbarka)
- okolice zamku Książ znajdują się w parku krajobrazowym oraz generalnie w regionie, który jest bardzo bogaty przyrodniczo. Do cenniejszych terenów należy m.in. Dolina Czyżynki, Jeziorko Daisy, Lisi Kamień, Niedźwiadki, Zalew Dobromierz, Trójgarb i wiele innych.
- najlepsze terminy przyrodnicze do zwiedzania: pomnikowe drzewa liściaste najlepiej prezentują się wiosną i jesienią, pomnikowe drzewa iglaste najlepiej prezentują się późną jesienią, gdy otaczające je drzewa liściaste nabierają złotych kolorów stanowiąc bardzo kontrastowe tło
