Krowiarki cz.1

15 kwietnia 2025 Wyłączono przez admin

Jeden z pierwszych rezerwatów przyrody powołanych w województwie z okazji 100-lecia Lasów Państwowych. Rezerwat obejmuje najcenniejsze przyrodniczo fragmenty Pasma Krowiarek w Sudetach Wschodnich, gdzie na zboczach o południowej ekspozycji wykształciły się unikalne ciepłolubne zbiorowiska leśne i naskalne. Szczególną wartość posiadają dobrze zachowane płaty buczyny storczykowej z największą znaną populacją obuwika pospolitego w Sudetach. Utworzenie rezerwatu stanowi ważny krok w ochronie bioróżnorodności regionu sudeckiego, szczególnie po rozległych wycinkach drzew dokonanych na tym obiekcie.

Typ ochrony: florystyczny, leśny

Data utworzenia: 2025

Powierzchnia: 89,6 ha

Powiat: Kłodzki

Gmina: Kłodzko, Bystrzyca Kł.

Nadleśnictwo: Bystrzyca Kł.

Położenie

Rezerwat położony jest w północnej części Pasma Krowiarek, które jest fragmentem wchodzącym w skład mezoregionu Masywu Śnieżnika w Sudetach Wschodnich, w południowo-wschodniej części Ziemi Kłodzkiej. W podziale administracyjnym, część północna rezerwatu leży w gminie wiejskiej Kłodzko, natomiast część południowa w gminie Bystrzyca Kłodzka. Rezerwat obejmuje w całości lub fragmentarycznie oddziały leśne 297, 300, 306, 308, 309 i 316 nadleśnictwa Bystrzyca Kłodzka.

Rezerwat przyrody Krowiarki składa się z trzech odrębnych fragmentów, które można opisać jako:

Gardowe Górki, jest to środkowy fragment Piotrowickiego Lasu, obejmującego podłużne wzniesienie odchodzącego od północno-zachodniej strony góry Mrówczyniec (487 m n.p.m.), dokładnie oddział leśny 316 a-d. Ten fragment rezerwatu rozpościera się wzdłuż szczytowych fragmentów stoku o wystawie południowej i południowo-zachodniej. Są one dosyć strome, szczególnie w dolnych partiach. Różnice wysokości wynoszą od 494 m n.p.m. w najwyższym punkcie, do około 405 m n.p.m. w najniższym miejscu.
Słupiec, a dokładniej niemal cały leśny obszar na bezimiennym wzniesieniu (446 m n.p.m.) będącym odnogą góry Słupiec w kierunku północno-zachodnim, obejmując oddziały 297 a-n, o oraz częściowo 300 a. Podobnie jak w przypadku Gardowych Górek, tu także stoki są bardzo strome i występują duże różnice wysokości, od szczytu (446 m n.p.m.) do około 355 m n.p.m. na zachodnim skraju. Na obszarze występują liczne wyrobiska po dawnych odkrywkach i kopalniach wapienia, które są szczególnie dobrze widoczne w zachodniej części. Tu także zlokalizowany jest największy kamieniołom, wyłączony z użytkowania w II dekadzie obecnego wieku. Nie został on włączony do rezerwatu, lecz stał się częścią rozległej otuliny.
Wapniarka, największa powierzchniowo część rezerwatu obejmująca niemal całą leśną powierzchnię góry Wapniarka (512 m n.p.m.) wraz z tamtejszym pomnikiem przyrody (nieczynnym kamieniołomem wapienia). Wzniesienie zostało opisane w osobnym artykule.

Warto także wspomnieć o otulinie. W celu zabezpieczenia rezerwatu przed zagrożeniami zewnętrznymi wyznaczono otulinę o łącznej powierzchni aż 273,83 ha. Obejmuje ona niemal cały Masyw Słupca (wraz z terenami łąkowymi i leśnymi), niemal cały obszar Lasu Piotrowickiego (za wyjątkiem góry Grodowa w południowej części), lasy, pola i użytki rolne otaczające Wapniarkę oraz rozległy obszar rolno-łąkowy jaki rozpościera się pomiędzy masywem Słupca i Piotrowickim Lasem. Jest to największa otulina w całym województwie patrząc na proporcje powierzchni rezerwatu do wyznaczonej otuliny.

Budowa

Rezerwat obejmuje wzgórza w północnej części Pasma Krowiarek przynależnego geologicznie do metamorfiku Lądka i Śnieżnika, stanowiący wypiętrzony fragment formacji skalnej Masywu Czeskiego. Całość pasma powstała w okresie najstarszych ruchów górotwórczych, gdzie nastąpiły przemiany metamorficzne skał osadowych i skał wulkanicznych. Owe skały metamorficzne składają się głównie na skały serii strońskiej, m.in.dolomity krystaliczne na wszystkich trzech fragmentach rezerwatu, a także łupki łyszczykowo-węglanowe na Słupcu oraz łupki łyszczykowe z granatami na Gardowych Górkach i na Wapniarce.

Do najbardziej charakterystycznych i rozpoznawalnych skał w paśmie Krowiarek należą marmury kalcytowe i dolomitowe, występujące w postaci soczew i łupków. Bogactwo skał wapiennych spowodowała, iż bardzo liczne są tutaj zjawiska krasowe, dzięki którym powstały liczne, ponory, wywierzyska, szczeliny, rzeźby skalne oraz rzecz jasna jaskinie. Z powodu licznych złoży marmuru teren obfituje w liczne kamieniołomy, zarówno aktywnie działające jak i zamknięte. Do obszarów o szczególnie intensywnej historii wydobywczej należy Wapniarka i zachodnie wzniesienia odchodzące od Słupca.

Roślinność

Bardzo bogata i cenna flora, jest to jeden z najcenniejszych florystycznie fragmentów Pasma Krowiarek. Ze względu na objęcie niemal wyłącznie obszarów leśnych roślinność łąkowa i murawowa praktycznie nie występuje. Dominujące są gatunki leśne, ekotonowe oraz roślinność naskalna w nieczynnych kamieniołomach.

Najcenniejszym i największym powierzchniowo siedliskiem są ciepłolubne buczyny storczykowe (Cephalanthero-Fagenion), których płaty wyspowo występują na wszystkich trzech obszarach rezerwatu. Występują głównie na stromych zboczach o południowych i zachodnich ekspozycjach, rzadziej na północnych i wschodnich. Drzewostan składa się niemal wyłącznie z buka zwyczajnego, któremu miejscami towarzyszy klon jawor i lipa drobnolistna oraz pochodzące ze sztucznych nasadzeń drzewa iglaste: świerk, modrzew i sosna. Obecnie najlepiej zachowane płaty buczyny storczykowej występują na Gardowych Górkach oraz wokół kamieniołomów na Wapniarce. Pozostałe fragmenty buczyn cechuje silna degradacja wskutek kilku lat intensywnych rębni i wycinek. W warstwie zielnej dominują gatunki ciepłolubne i kalcyfilne, wyraźnie preferujące zasadowe podłoże wykształcone na skałach węglanowych.

Najcenniejszym elementem tego zbiorowiska jest znaczący udział storczykowatych, wśród których wyróżniają się: buławnik wielkokwiatowy, buławnik mieczolistny, kruszczyk szerokolistny, listera sercowata, żłobik koralowy, podkolan biały, podkolan zielonawy oraz gnieźnik leśny. Storczyki te stanowią kluczowy element diagnostyczny dla identyfikacji tego typu siedliska. We wszystkich trzech obszarach wykazano także populacje obuwika pospolitego, jednego z głównych elementów dla których powołano rezerwat.

W skład charakterystycznego zespołu roślin runa wchodzą także: konwalia majowa, perłówka jednokwiatowa, żankiel zwyczajny, miodownik melisowaty, czerniec gronkowy, kokoryczka wonna, wawrzynek wilczełyko, przytulia wonna, trzcinnik pstry, jaskier kosmaty oraz fiołek przedziwny. Warstwa mszysta, choć nie tak obfita jak w kwaśnych buczynach, zawiera głównie gatunki preferujące podłoże o odczynie obojętnym lub zasadowym, szczególnie zwiślik maczugowaty i gładysz paprociowaty.

Oprócz siedlisk leśnych, bardzo istotnymi zbiorowiskami są siedliska naskalne, które są jednymi z cenniejszych w tej części Sudetów. Należy tu wymienić m.in. skały wapienne i neutrofilne z roślinnością pionierską (Alysso-Sedion) sklasyfikowane jako zespół skalnicy trójpalczastej i wiechliny spłaszczonej (Saxifrago-Poetum compressae). Jest to ekosystem krótkotrwały z natury, który porasta nagie półki skalne, piargi i utrwalony rumosz skalny, najczęściej na glebach inicjalnych lub w dobrze utrzymującej wilgoć warstwie mszystej. W ciągu kilku dekad ulegają stopniowej sukcesji, zarastając wyższą roślinnością, głównie trawami i bylinami a następnie krzewami, tworząc zarośla typowe dla miejsc pokopalnianych. W siedlisku notuje się kilka gatunków m.in. wiechlina spłaszczona, czyścica drobnokwiatowa, rozchodnik wielki, rozchodnik ostry i zanokcica murowa. Zbiorowiska te porastają głównie naturalne wychodnie skalne oraz półki w nieczynnych kamieniołomach.

Warto także wspomnieć o siedliskach ekotonowych jakie licznie występują na obrzeżach lasów, szczególnie na stokach Wapniarki i Słupca. Siedlisko ekotonowe (okrajek) wykształciły się tutaj na styku nawapiennej buczyny i murawy kserotermicznej stanowiącą wyjątkową strefę przejściową w skali województwa. Strefa ta wyróżnia się gradientowym układem roślinności pod wpływem stopniowej zmiany nasłonecznienia, temperatury i wilgotności. Na najbardziej zewnętrznych fragmentach rozwijają się gatunki typowo łąkowe, w najbardziej wewnętrznym pasie dominują gatunki leśne. Natomiast gdzieś po środku występują gatunki typowo ekotonowe wymagające częściowego cienia, jednak nie tak mocnego jak w obrębie typowego leśnego cienia. Jest to bardzo specyficzna mozaika mikrosiedlisk o zróżnicowanym stopniu zacienienia i wilgotności.

Warunki ekologiczne w okrajku są pośrednie między zwartym, zacienionym lasem a otwartą, silnie nasłonecznioną murawą. Podłoże jest zazwyczaj cieplejsze niż w lesie, o zasadowym odczynie, bogate w węglan wapnia. Flora okrajka łączy elementy obu sąsiadujących zbiorowisk, tworząc unikalne zgrupowanie gatunków kalcyfilnych. Dominują tu rośliny ciepłolubne preferujące stanowiska półcieniste: dzwonek brzoskwiniolistny, lebiodka pospolita, oman wąskolistny oraz rzadziej ciemiężyk białokwiatowy i poziomka twardawa.

Wśród okrajkowych gatunków spotyka się również ciepłolubne krzewy: dereń świdwa, szakłak pospolity, berberys zwyczajny, wiciokrzew pospolity i liczne róże. Najważniejszymi elementami są jednak dwa gatunki: szafirek miękkolistny (jedyne stanowisko w Sudetach) oraz zawilec wielkokwiatowy (jedyne stanowisko w województwie). Siedliska ekotonowe zwiększają lokalną bioróżnorodność i pełnią ważną funkcję refugiów dla gatunków światłolubnych w kompleksach leśnych na podłożu wapiennym.

Poniżej krótka charakterystyka najważniejszych gatunków:

Buławnik wielkokwiatowy (Cephalanthera damasonium), jest to prawdopodobnie najpospolitszy storczyk występujący w rezerwacie, którego liczne subpopulacje rozlokowane są we wszystkich trzech fragmentach. Część populacji mocno ucierpiała na wskutek wycinek prowadzonych w ostatnich latach. Wg części publikacji występuje tu także buławnik czerwony (jedyne stanowisko na Ziemi Kłodzkiej, jednak brak jest aktualnych informacji o dalszym istnieniu stanowiska).
Goryczka krzyżowa (Gentiana cruciata) jest to najwcześniej zakwitająca dolnośląska goryczka występująca na słonecznych i ciepłych murawach wokół góry Wapniarka. Populacje są silnie zagrożone na wskutek złej gospodarki łąkowej (wypalanie traw, koszenie w szczycie kwitnienia roślin). Gatunek najlepiej przetrwał w siedliskach okrajkowych na styku rezerwatu i działek prywatnych.
Obuwik pospolity (Cypripedium calceolus), najważniejszy składnik flory w rezerwacie, będący jednym z głównych powodów dla ustanowienia obszaru chronionego. Stanowi gatunek priorytetowy w systemie ochrony Natura 2000. Dawniej licznie występował na wszystkich trzech fragmentach, jednak ze względu na systematyczne przekształcenia krajobrazu większość populacji drastycznie zmalała. Obecnie najlepiej zachowane stanowisko zlokalizowane jest na Gardowych Górkach.
Przylaszczka pospolita (Hepatica nobilis), niewielka bylina leśna o charakterystycznych i bardzo rzucających się w oczy kwiatach. Przeważnie kwitnie w kolorze niebiesko-fioletowym, jednak na Wapniarce spotykane są także rzadkie okazy o kwiatach białych i różowych. Do 2014 roku roślina była objęta ochroną gatunkową.
Szafirek miękkolistny (Leopoldia comosa, dawniej Muscari comosum), rzadki gatunek rośliny cebulowej występujący na silnie nasłonecznionych siedliskach. Jedyne znane sudeckie stanowisko występuje w siedlisku ekotonowym na Wapniarce.
Wilczomlecz migdałolistny (Euphorbia amygdaloides), średniej wielkości bylina osiągająca 30-60 cm wysokości. Wykształca duży, silnie rozgałęziony kwiatostan z zielonożółtymi kwiatami. Występuje w żyznych lasach bukowych. Na Dolnym Śląski znany tylko z Ziemi Kłodzkiej, w tym także z rezerwatu.
Zawilec wielkokwiatowy (Anemone sylvestris) gatunek bardzo rzadki w województwie, ograniczony wyłącznie do Pasma Krowiarek. W rezerwacie spotykany jest na Wapniarce. Występuje tu w wąskim pasie od południowej i zachodniej strony, gdzie rośnie na okrajkach i na słonecznych murawach nawapiennych.
Żłobik koralowy (Corallorhiza trifida) drobny i niepozorny storczyk stanowiący rzadki składnik dolnośląskiej flory. W rezerwacie wciąż występuje stosunkowo licznie w ocalałych fragmentach buczyn na Wapniarce i Słupcu. Ze względu na liczebność rezerwat stanowi prawdopodobnie jedną z najważniejszych ostoi żłobika w województwie.

Fauna

Mimo że rezerwat stanowi leśny kompleks wśród pól i muraw, który pełni funkcję korytarza ekologicznego, łączącego rozległe lasy Masywu Śnieżnika z obszarami leśnymi Ziemi Kłodzkiej to nie stanowi on typowej ostoi dla zwierząt. Rozległe wycinki doprowadziły do znacznych przekształceń i utraty typowo leśnego charakteru większości obszaru.

Mimo wszystko na terenie Krowiarek obserwowane są ślady bytowania jeleni, saren i dzików, które wykorzystują ten obszar jako trasę migracyjną oraz miejsce żerowania. Drapieżniki takie jak lisy, kuny i borsuki znajdują tu zarówno okresowe schronienie, jak i tereny łowieckie. Mniejsze ssaki, w tym gryzonie leśne (nornice, myszy leśne) oraz owadożerne (jeże, ryjówki), tworzą niewielkie populacje w tym obszarze, stanowiąc bazę pokarmową dla drapieżników.

Pozostałe Informacje

Pasmo Krowiarek nie należy do popularnych turystycznie miejsc, z tego powodu sieć szlaków nie jest zbytnio rozbudowana. W obrębie rezerwatu występuje:

zielony szlak, mający swój początek w Piotrowicach i dalej prowadzony przez Piotrowicki Las, Wapniarkę i dalej w kierunku Gorzanowa. Posiada odnogę na wieżę widokową na Wapniarce.
żółty szlak Żelazno – Przełęcz Puchaczówka, najważniejszy szlak prowadzący przez niemal całą północną i wschodnią część pasma, w tym wzdłuż podnóży Słupca.
żółty szlak Wapniarka – Kłodzka Góra, rozpoczyna się na szczycie Wapniarki i biegnie jej zachodnimi i północnymi stokami w kierunku Dębowej Góry.
ścieżka dydaktyczna „Wokół Wapniarki” biegnąca od dworca kolejowego w Gorzanowie przez południowe stoki Dębowej i Wapniarki, kończąc przy wieży widokowej.
Sudecka Droga św. Jakuba, szlak pielgrzymkowy poprowadzony m.in. przez Wapniarkę.

W paśmie Krowiarek występuje wiele pomników przyrody, jednak w bezpośrednich granicach rezerwatu i otuliny znalazły się zaledwie dwa, są to:

Źródła Romanowskie (zlokalizowany w otulinie) zespól źródeł krasowch i wywierzysk, o dość mocno zarośniętych brzegach. W wodzie stwierdzono występowanie endemicznych wrotków oraz rzadkiego ślimaka źródlarki karpackiej.
„Wapniarka„, jest to nieczynny kamieniołom marmurów na wschodnim stoku wzgórza Wapniarka. Materiał z wyrobiska był przerabiany na wapno palone oraz nawozowe. Do tego celu wybudowano w pobliżu serię wapienników. Obecnie obiekt jest silnie zarośnięty przez młody drzewostan brzozowo-sosnowy. Na zachodniej ścianie znajduje się wlot do bezimiennej jaskini o długości 11 m.

Zagrożenia

Obecnie największe zagrożenie zostało zażegnane i od teraz objęte ochroną wzgórza muszą przechodzić stuletni proces rekonwalescencji. Objęte ochroną góry Wapniarka i Słupiec dotkną w II dekadzie obecnego wieku rozległy proces masowych wycinek, w tym wycinek cennego siedliska naturowego 9150-Ciepłolubne buczyny storczykowe ze stanowiskami gatunku priorytetowego jakim jest obuwik pospolity. Przez następne dekady będziemy świadkami powolnego i mozolnego procesu odbudowy drzewostanów i bardzo, ale to bardzo, powolnego przywracania równowagi przyrodniczej na tym terenie.

Przeprowadzenie wycinki drzewostanu w siedlisku porastającego strome stoki górskie powoduje wieloaspektowe zaburzenia w ekosystemie. Naruszenie i zniszczenie lasu skutkuje eliminacją funkcji stabilizacyjnej podłoża, co prowadzi do zwiększonego spływu wody deszczowej i przyspieszenia procesów erozyjnych na nachylonych powierzchniach. Efektem jest wypłukiwanie materiału glebowego, a także modyfikacja struktury i składu chemicznego podłoża. Mówiąc krócej, ziemia na stokach objętych wycinkami staje się jałowa i sucha, znacznie utrudniając egzystencję roślin leśnych.

Drastyczna zmiana warunków świetlnych powoduje znaczące przeobrażenia w strukturze runa. Nadmierne doświetlenie prowadzi do ekspansji gatunków światłolubnych i eliminacji taksonów preferujących półcień, w tym obuwika pospolitego, który jako gatunek stosunkowo wrażliwy na zmiany środowiskowe, wymaga odpowiednich warunków siedliskowych. Przerwanie ciągłości mikoryzy, właściwej dla dojrzałych drzew bukowych, dodatkowo zaburza relacje symbiotyczne niezbędne dla prawidłowego rozwoju storczykowatych.

Perturbacje mikroklimatyczne, obejmujące wzrost temperatury odsłoniętego podłoża oraz zmniejszenie wilgotności względnej powietrza, prowadzą do przekształcenia niszy ekologicznej wielu organizmów związanych z leśnym środowiskiem. Od wielu lat nie potwierdzono występowania 2 gatunków storczyków (buławnik czerwony, kruszczyk rdzawoczerwony), być może kolejne gatunki nie przetrwają zachodzących na Krowiarkach zmian. Być może powołanie rezerwatu nastąpiło zbyt późno.

Zniszczenia dokonane przed powołaniem rezerwatu. Po lewej: wycięte na Wapniarce buki przy zielonym szlaku. Po prawej: ostatnia wycinka na Wapniarce, na stanowisku obuwika, żłobika koralowego, podkolana zielonawego i wielu innych chronionych roślin.

Wrażenia Osobiste

Odczucia na temat rezerwatu są głównie negatywne z niewielką nadzieją na przyszłość. Sam rezerwat powstał o dekadę za późno, bowiem w tym czasie nadleśnictwo zniszczyło niemal wszystko co cenne na Wapniarce i Słupcu. Przez niemal dekadę masowo wycinano drzewostan bukowy w najcenniejszych siedliskach Natury 2000 z gatunkami chronionymi i priorytetowymi. Jedynie fragment z Garodwych Górek przetrwał. Tam dokonano tylko niewielkich wycinek, dzięki czemu to tam zachowała się największa populacja obuwika. Stanowisko ze Słupca było większe ale uległo zagładzie po wycięciu w pień drzew bukowych.

Po objęciu ochroną drzewostan będzie się powoli i stopniowo odradzał. Zajmie to 100-120 lat. W tym czasie stopniowo powrócą gatunki ciepłolubnych buczyn. My jednak tego nie zobaczymy, jeśli nie dojdzie do jakiejś katastrofy to piękną buczynę na Wapniarce ujrzą nasze wnuki. My mogliśmy cieszyć się takim widokiem do 2013-2014 roku, bowiem to wtedy rozpoczęto wycinki. Pamiętam widok na piękne 10-15 pędowe kępy obuwika, które obecnie już nie istnieją. Niektórzy mówią, że obuwik potrafi przeczekać po ziemią nawet 100 lat na nastanie dogodnych warunków. Mamy nadzieję, że to prawda i że storczykowe kłącza przetrwały pod spaloną od słońca ziemią, bo okap buków już nie chroni stoków przed palącymi promieniami.

Zniszczenia dokonane na Słupcu na największej populacji obuwika pospolitego.

Informacje praktyczne:

dobry dojazd, pomiędzy częściami rezerwatu biegnie droga wojewódzka 33, od której odchodzi kilka lokalnych dróg. W przypadku Słupca, lokalna droga biegnie wzdłuż wzniesienia i jest wiele miejsc postojowych. W przypadku Wapniarki i Gardowych Górek liczba poboczy z możliwością parkowania jest bardzo ograniczona i trzeba liczyć na odrobinę szczęścia
obszar o bardzo zróżnicowanym poziomie trudności. Bardzo łatwy zielony szlak (niewielkie różnice wysokości) wiedzie przez Gardowe Górki. W przypadku Wapniarki trzeba się trochę wspinać. Słupiec jest natomiast pozbawiony szlaków. Wszystkie trzy fragmenty cechują się licznymi stromymi stokami. Dodatkowo istnieją tu liczne przeszkody będące pozostałością po dawnych wycinkach jak gęsta ściana podrostu bukowego, które w wielu miejscach stanowią barierę nie do pokonania, szczególnie na stromych stokach. Z tego względu zalecamy trzymania się szlaków.
w bezpośrednim sąsiedztwie nie ma innych rezerwatów czy użytków ekologicznych. Najbliższym jest użytek Rogóżka koło Kondratowa, zlokalizowany na drugim końcu Pasma Krowiarek
okolica obfituje w bardzo wiele miejsc cennych przyrodniczo, dotyczy to takich miejsc jak: łąki naokoło Wapniarki, wzgórze Babilon, góra Kamiennik, Ostróg, lasy liściaste wzdłuż potoku Panna w Nowym Waliszowie, Dzicza Góra oraz bezimienne wzgórze w Nowym Waliszowie.
najlepsze terminy przyrodnicze do zwiedzania: kwiecień (przylaszczki, wiosenne geofity), maj (obuwik, gnieźnik, zawilec), czerwiec (buławniki, lilie, goryczka krzyżowa, szafirek miękkolistny), lipiec (kruszczyki), jesień (goryczka orzęsiona, zimowity, grzyby)