Kruczy Kamień

Kruczy Kamień

18 sierpnia 2020 Wyłączono przez admin

Mało znany rezerwat położony na skraju Gór Kamiennych o wybitnych walorach krajobrazowych z widowiskowym wzniesieniem skalnym utworzonym ze skał osadowych, w którym widoczne są formy intruzji skał wulkanicznych. Całość porastają rozległe płaty rzadkich muraw panońskich i kserotermicznych z liczną florą i fauną. Jest to ważne miejsce w zachowaniu lokalnej bioróżnorodności. 


Typ ochrony: przyrody nieożywionej*

Data utworzenia: 1954

Powierzchnia: 12,61 ha

Powiat: kamiennogórski

Gmina: Lubawka

Nadleśnictwo: Kamienna Góra

* – w praktyce także ochrona florystyczna i faunistyczna


Położenie: Rezerwat obejmuje zachodnie i południowo-zachodnie stoki Kruczej Skały (681 m n.p.m.) w przedziale wysokości 540-681 m n.p.m. opadające do Kruczej Doliny. Całość obejmuje oddział leśny 257a leśnictwa Podlesie w nadleśnictwie Kamienna Góra, położony w środkowej części Gór Kruczych, stanowiących zachodni fragment Gór Kamiennych, w powiecie kamiennogórskim, około 2,5 km na południe od centrum Lubawki. Akt powołujący z 1954 r. podaje wielkość 10,21 ha, w następnych latach dokonano korekty powierzchni i granic.

Budowa: Tereny rezerwatu stanowią część Gór Kruczych przynależnych do niecki śródsudeckiej. Zbudowane są z dolnopermskich skał wulkanicznych i skał osadowych, gdzie zachowały się interesujące formy intruzji trachitu (odmiana porfiru) w skałach osadowych czerwonego spągowca. Jest to tzw. metamorfizm kontaktowy polegający na wciśnięciu się skał magmowych pomiędzy skałę osłaniającą. Czerwony Spągowiec jest nazwą określającą kompleks skał osadowych okresu permskiego i skał wulkanicznych, których utworami są piaskowe, zlepieńce, brekcje i arkozy zabarwione przeważnie na kolor czerwony. Oprócz wcześniej wymienionego trachitu, teren Kruczej Skały budują kwaśne skały wulkaniczne ryolity w odmianie masywnej. W wierzchnich warstwach występują odmiany pęcherzykowate oraz brekcje powstałe w wyniku niszczenia podłoża przez spływające potoki lawowe.

Stoki objęte ochroną charakteryzuje bogata rzeźba krajobrazu. Strome zbocza opadają w kierunku potoku Raba, z czego najwyższe z nich osiągają miejscami nawet 30 m. Występują tu liczne formy skalne jak ostańce ryolitowe, grzędy skalne i ściany zbudowane z permskich skał wulkanicznych. Odsłonięcia ryolitu mają barwę ceglasto-brązową i drobnoporfirową strukturę. W skale występują drobne (1-2 mm) kryształy plagioklazów i ortoklazów. Ze względu na specyfikę skał w wielu miejscach tworzą się rozległe pola rumoszu skalnego. Porfiry charakteryzuje duża twardość przy jednoczesnej podatności na pękanie i kruszenie. Z tego powodu skały ulegają silnej erozji, efektem której jest bardzo duży rumosz skalny zarówno wokół ostańców jak i u podnóża skał, gdzie wytworzyły się pokaźnych rozmiarów rumowiska, szczególnie w południowej części rezerwatu.


Roślinność: Zróżnicowana, gdzie prawie 1/3 powierzchni zajmują siedliska nieleśne, głównie roślinność naskalna, kserotermiczna, pionierska i łąkowa. Do istotniejszych siedlisk notowanych w rezerwacie należą ekosystemy o pontyjsko-pannońskim charakterze. W Polsce stwierdzone zostały obecnie wyłącznie na terenie Sudetów. Często tworzą mozaikę z murawami kserotermicznymi i naskalnymi z trudno rozpoznawalnymi granicami. Krzewiasty typ siedliska stanowią subkontynentalne zarośla peri-pannońskie (Rhamno-Prunetea), notowane u podnóża skarpy. Gatunkiem wyróżniającym są liczne zakrzewienia irgi zwyczajnej (jedne z największych w Sudetach), której towarzyszą także inne krzewy jak głóg pospolity, róża dzika, róża kutnerowata i dereń świdwa. W warstwie runa notowane są kępy bylicy piołunu, kostrzewy sinej a także ciemiężyk białokwiatowy, smółka pospolita i lepnica zwisła. Jest to rzadkie siedlisko, które stwierdzono zaledwie na kilku stanowiskach w całych Sudetach. Zakrzewieniom towarzyszą także murawy pannońskie (Festuco-Stipion), które mają zbliżony skład pod względem roślin zielnych. W runi dominują szaro-zielone kępy kostrzewy sinej z pojedynczymi kępami innych roślin jak rozchodniki, rojowniki, czyścica drobnokwiatowa, macierzanka zwyczajna a także pojedyncze kępy irgi i bylicy. Siedlisko tworzy bardzo luźną ruń, często ograniczoną do pojedynczych kęp oddalonych od siebie o kilkanaście-kilkadziesiąt cm. Miejscami występują na niemal nagich skałach pozbawionych podłoża.

Na warstwie rumoszu skalnego oraz w szczelinach skalnych rozwinęły się siedliska ciepłolubnej roślinności pionierskiej półek skalnych ze związku (Alysso-Sedion) sklasyfikowane jako zespół rojownika pospolitego (Sempervivetum soboliferi). Jest to ekosystem krótkotrwały z natury, który porasta nagie półki skalne, piargi i utrwalony rumosz skalny, najczęściej na glebach inicjalnych lub w dobrze utrzymującej wilgoć warstwie mszystej. W ciągu kilku dekad ulegają stopniowej sukcesji, zarastając wyższą roślinnością, głównie trawami i bylinami a następnie krzewami, tworząc zarośla typowe dla miejsc sukcesji leśnej. Murawy tworzy w większości niska roślinność zielna osiągająca wysokość 5-10 cm i cechująca się niewielkim zwarciem, pomiędzy którym występują płaty mszaków, porostów lub nagiej skały. W siedlisku notowanych jest kilka istotnych gatunków m.in. rojownik pospolity, czyścica drobnokwiatowa, rozchodnik wielki, rozchodnik ostry, macierzanka piaskowa i rozchodnik biały. Ten ostatni gatunek został tutaj nasadzony przez człowieka, obecnie stanowi źródło pokarmu dla gąsienic niepylaka apollo. Z innych ważniejszych siedlisk wyodrębniono tu także ściany skalne i urwiska krzemianowe ze zbiorowiskami z Androsacetalia vandellii, które obejmują roślinność naskalną porastającą liczne powierzchnie skalne obejmujące zarówno rumosz skalny w runie leśnym jak i rozległe pionowe ściany. Występują najczęściej w miejscach cienistych i półcienistych, gdzie skały bywają wilgotne przez dłuższy okres czasu, m.in. dzięki porannym mgłom. Roślinność naczyniowa często egzystuje bezpośrednio na warstwie mszaków dających, oprócz miejsca do zakorzenienia się, także stosunkowo korzystny rezerwuar wody w okresie opadów atmosferycznych.Na powierzchniach siedliska zidentyfikowano liczne gatunki paproci oraz mchów, wątrobowców i niektórych roślin kwiatowych. Do najważniejszych należą m.in. paprotka pospolita, paprotnica krucha, nerecznica samcza, gajowiec żółty i zanokcica północna. Co ciekawe siedlisko to w rezerwacie cechuje występowanie także gatunków zasadolubnych jak zanokcica murowa i paprotnica krucha.

U podnóża zboczy oraz wzdłuż drogi rozwinęły się wąskie płaty muraw kserotermicznych (Festuco-Brometea) i ziołorośli, głównie zbiorowisko muraw z lebiodką pospolitą i kłosownicą pierzastą (Origano-Brachypodietum), w które stopniowo wkraczają zarośla krzewów i młodych drzewek. Są to jedne z najlepiej rozwiniętych muraw w obrębie Gór Kamiennych, charakteryzuje je duża zmienność roślinności, jeśli chodzi o ich wysokość i zagęszczenie. Płaty wzdłuż drogi cechuje niska ruń i małe zagęszczenie, gdzie miejscami widoczne jest podłoże. Spowodowane jest to głównie występowaniem niewielkiej warstwy gleby oraz częstym wydeptywaniem. Fragmenty bliżej skarpy są najbardziej osłonięte i najsilniej nasłonecznione co powoduje iż występuje tu wyższa roślinność, głównie trawiasta. Na niskich murawach rosną odporniejsze na deptanie gatunki jak liczne trawy, dzwonki, macierzanki, dziewanny, chabry, goździki, czosnek zielonawy, lebiodka pospolita, cieciorka pstra, centuria nadobna, babka pośrednia i len przeczyszczający. Tereny bliżej drzew charakteryzuje bujna i gęsta roślinność złożona z chabrów i ostrożeni a także ciemiężyka bladokwiatowego i róży francuskiej.


W południowej części oraz w górnych fragmentach rezerwatu występują zastępcze drzewostany tworzące dolnoreglowe bory świerkowe, w skład których oprócz świerka wchodzi także dąb bezszypułkowy, buk pospolity, klon jawor i rzadka na naturalnych stanowiskach jodła pospolita. Są to ubogie i wybitnie kwasolubne zbiorowiska o niewielkiej różnorodności biologicznej. W części o zwartym drzewostanie w runie leśnym notowany są pospolite gatunki jak borówka czarna, jastrzębiec leśny, przenęt purpurowy i pszeniec zwyczajny. W górnych partiach występują znaczne przerzedzenia lasu, dzięki czemu runo leśne jest znacznie lepiej rozwinięte choć wciąż ubogie gatunkowo. Notowany jest tutaj trzcinnik leśny, borówka brusznica, paprotka zwyczajna i wrzos zwyczajny. Poza tym w drzewostan z niemalże jednogatunkowego przekształca się tu w wielogatunkową mozaikę w skład której wchodzi brzoza brodawkowata, jarząb zwyczajny, sosna pospolita i buk pospolity. W górnej partii drzewa charakteryzuje pokrój typowy dla okazów rosnących w trudnych warunkach siedliskowych obejmujących cienką warstwę suchego i ubogiego podłoża na stromych stokach w warunkach górskich. Tutejsze drzewa mają nisko osadzone korony z silnie powykręcanymi konarami oraz rozbudowanym systemem korzeniowym, który w dużej mierze wystaje ponad powierzchnię gruntu. Występujące tu buki tworzyły pierwotnie naturalną roślinność leśną, obecnie stanowią niecałe 10% drzewostanu.

Wśród gatunków rzadkich należy wymienić:

  • Fiołek porfirowy (Viola porphyrea), pierwotnie uznawany za endemiczny gatunek występujący wyłącznie na terenie rezerwatu, jednak dalsze badania spowodowały, że obecnie traktowany jest jako forma morfologiczna fiołka pagórkowatego lub jego podgatunek (Viola collina ssp. porphyrea). W wielu opracowaniach rezerwatu wciąż powielany jest endemiczny charakter fiołka, co jest dużym błędem merytorycznym.
  • Irga zwyczajna (Cotoneaster integerrimus), rzadki krzewu będący gatunkiem interglacjalnym. Występuje na obszarach skalistych, gdzie porasta miejscami skrajnie strome stoki oraz szczeliny skalne z niewielką warstwą inicjalnej gleby. Na Kruczym Kamieniu rośnie głównie w dolnych partiach tworząc duże zakrzewienia, gdzie jest składnikiem ciepłolubnych zarośli panońskich.
  • Jastrzębiec blady (Hieracium schmidtii), bardzo rzadki gatunek stwierdzony w Polsce zaledwie na kilku stanowiskach w Sudetach Zachodnich, gdzie rośnie na skalistych zboczach w zbiorowiskach roślinności szczelinowej na podłożu niewapiennym z rzędu Androsacetalia vandellii. Populacja jastrzębca na terenie rezerwatu jest najliczniejsza ze wszystkich dotąd stwierdzonych.
  • Kostrzewa blada (Festuca pallens), rzadki gatunek trawy objęty od 2014 r. ochroną ścisłą. Ze względu na bardzo dużą odporność na niekorzystne warunki kępy trawy występują w wybitnie niekorzystnych siedliskach rezerwatu jak rumowiska skalne oraz nasłonecznione półki skalne.
  • Lilia złotogłów (Lilium martagon), jest to jeden z najbardziej efektownych składników flory rezerwatu o dużych, jasnoróżowych kwiatach zebranych w luźny kwiatostan. Występuje najczęściej w chłodniejszych i wilgotniejszych fragmentach, gdzie gleba jest żyzna z grubą warstwą próchnicy.
  • Naparstnica zwyczajna (Digitalis grandiflora), wysoka bylina o dużych, jasnożółtych kwiatach zebranych w jednostronne grono. Dzięki swoim rozmiarom jest dobrze widoczna pośród niższej runi. Preferuje stanowiska półcieniste i wilgotniejsze, przez co najczęściej występuje w sąsiedztwie krzewów i drzew.
  • Pszeniec leśny (Melampyrum sylvaticum), stosunkowo rzadki gatunek, ograniczony głównie do terenów Pomorza Gdańskiego oraz Polski południowo-zachodniej. W rezerwacie występuje na terenach dolnoreglowych borów świerkowych, w miejscach suchych i umiarkowanie jasnych. Od pospolitego pszeńca zwyczajnego odróżnia się rurką korony, która jest krótsza od kielicha.
  • Ukwap dwupienny (Antennaria dioica), niewielka bylina o charakterystycznych kwiatach zebranych w koszyczki na szczycie pędu, okryte czerwono-różowymi listkami. Roślina występuje na suchych i nasłonecznionych zboczach w niskiej runi łąkowej.
  • Zanokcica północna (Asplenium septentrionale), niewielka paproć naskalna objęta od 2014 r. ochroną częściową. Ze względu na dużą wytrzymałość występuje zarówno w cienistych jak i nasłonecznionych fragmentach ścian skalnych, gdzie tworzy niewielkie zespoły paproci naskalnych.

Fauna: Fauna rezerwatu nie była nigdy przedmiotem kompleksowych badań, gdzie jednak stwierdzono występowanie wielu termofilnych gatunków owadów i gadów. Dzięki bogatym florystycznie murawom oraz łąkom w bezpośrednim sąsiedztwie, na zboczach notuje się bardzo bogatą faunę motyli dziennych, m.in. paź królowej, lśniak szmaragdek, motyle z rodzaju kraśnik, rusałka i modraszek. Jednak najważniejszym składnikiem był występujący tu lokalny podgatunek niepylaka apollo Parnassius apollo silesianus. Motyl ten wyginął bezpowrotnie na początku XX w. z powodu zaniku siedlisk oraz wyłapywaniu przez kolekcjonerów. Obszar Gór Kruczych był jednym z ostatnich miejsc występowania niepylaka na Dolnym Śląsku. W latach 90. podjęto próbę reintrodukcji w obrębie rezerwatu. Motyle utrzymywały się na stanowisku przez ponad 10 lat. Kolejne próby reintrodukcji w Sudetach podjęto w I i II dekadzie XXI w. kiedy to rozpoczęto hodowlę w ramach projektów Fundacji EkoRozwoju, Karkonoskiego Parku Narodowego, Parku Narodowego Gór Stołowych i Arboretum w Sycowie. Motyle w 2019 i 2020 r. zostały wypuszczone w okolicach Chojnika oraz Kruczego Kamienia, gdzie będzie prowadzony stały monitoring. Ze względu na to iż jest to wydarzenie nowe warto śledzić stronę parku, gdzie dostępne są aktualne dane na temat prób reintrodukcji. Każdy wypuszczony motyl został oznaczony indywidualnym numerem widocznym na prawym skrzydle.

Inne: Ze względu na duże walory krajobrazowe zarówno samego rezerwatu jak i okolice, występuje tu pewne zagospodarowanie turystyczne w postaci punktu widokowego z panoramą na Kruczą Dolinę oraz Karkonosze. Poza tym wytyczone są tu szlaki i ścieżka przyrodnicza:

  • niebieski szlak, poprowadzony jest z Lubawki dolnymi partiami góry aby następnie skręcić na drugą stronę doliny i dalej w kierunku miejscowości Chełmsko Śląskie
  • zielony szlak, także poprowadzony z Lubawki, jednak w przeciwieństwie do niebieskiego, szlak biegnie górnymi partiami i dalej w kierunku północnym do miejscowości Krzeszów i Gorzeszów
  • ścieżka przyrodnicza „Krucza Dolina”, tworząca pętlę wokół gór Krucza Skała, Starzec, Skowrończa i Płonina. Składa się z 10 stanowisk edukacyjnych o różnej tematyce związanej z przyrodą, okolicą i gospodarką leśną.

Zagrożenia: Pierwotnie większość stromych zboczy porastały zbiorowiska leśne, głównie lasów bukowych. Wielowiekowe przekształcenia doprowadziły do niemal całkowitego wylesienia zachodnich fragmentów, podczas gdy na obszarach południowych utworzono monokultury świerkowe. Po zaprzestaniu użytkowania obszar stopniowo ulega naturalizacji w postaci sukcesji leśnej, której procesy najlepiej rozwinęły się w niższych położeniach oraz na stokach o łagodniejszym nachyleniu. Otwarte tereny są szybko zarastane są przez ekspansywne gatunki drzew i krzewów (brzoza brodawkowata, sosna zwyczajna, dąb bezszypułkowy, dzika róża) a także roślinnością zielną (pospolite gatunki traw, nawłoć, niecierpek drobnokwiatowy, pokrzywa zwyczajna). Liczny rumosz skalny jest stosunkowo świeży, skały porfirowe ciągle ulegają erozji wprowadzając świeży materiał skalny. Z tego względu brakuje tu warstwy próchnicy a roślinność rozwija się na nich stopniowo i powoli. W niektórych miejscach widać jednak pierwsze etapy zarastania roślinnością kolejnych etapów sukcesji, głównie w obszarze zacienionym oraz w miejscach gromadzenia się wody. W runie leśnym oraz w sąsiedztwie dróg licznie występują gatunki obce siedliskowo jak zarośla jeżyny, róży i tarniny oraz kępy niecierpka drobnokwiatowego, pokrzywy zwyczajnej i przymiotna kanadyjskiego. Miejsca całkowicie zacienione powodują znaczny rozwój warstwy mszystej, która utrudnia kiełkowanie i rozwój roślin naczyniowych a w dalszej konsekwencji wycofywaniu się gatunków ciepłolubnych i światłożądnych aż do całkowitego ustąpienia roślinności i zaniku muraw.

Wrażenia osobiste: Pozytywne. Jest to jeden z niewielu rezerwatów, gdzie wciąż bardzo dobrze zachowane są płaty roślinności nieleśnej, głównie muraw kserotermicznych i naskalnych. Na Dolnym Śląsku zbiorowiska muraw kserotermicznych czy panońskich niemal nie są chronione w ramach rezerwatów lub użytków ekologicznych. A tam gdzie zostały objęte ochroną ulegają zanikowi na wskutek sukcesji leśnej i nieodpowiedniej ochronie czynnej (lub jej braku). Na Kruczym Kamieniu występują rozległe płaty o dobrze zachowanej strukturze i wysokiej bioróżnorodności. Sukcesja odbywa się tu powoli ze względu na bardzo trudne warunki, jednak jest ona widoczna w wielu fragmentach rezerwatu. Sam obiekt ulokowany jest na odludziu i dość samotnie jeśli chodzi o inne rezerwaty. Najbliższe są Głazy Krasnoludków oraz rezerwaty w Górach Kaczawskich, do których jest już pewna odległość. Można by więc rzec, że Kruczy Kamień stanowi prawdziwą ostoję pośród bardzo rozległego krajobrazu pól uprawnych i lasów przekształconych w monokultury.


Informacje praktyczne: 

  • brak dojazdu, rezerwat znajduje się poza obszarem udostępnionym do poruszania się samochodami, jednak najbliższe miejsca postojowe znajdują się około 500-600 m od rezerwatu przy ul. Podlesie na osiedlu Podlesie (dzielnica Lubawki o charakterze wiejskim)
  • rezerwat jest częściowo udostępniony do zwiedzania dzięki szlakom turystycznym (niebieski od dołu, zielony od góry). Ze względu na liczne rumowiska odradza się chodzenie po zboczach rezerwatu.
  • w okolicy brakuje innych obszarów chronionych, najbliższym jest rezerwat Głazy Krasnoludków (ok. 6 km w linii prostej) oraz seria pomników przyrody w miejscowościach Chełmsko Śląskie, Krzeszów, Krzeszówek i Gorzeszów ze słynną Diabelską Maczugą
  • w okolicach Lubawki występuje wiele ciekawych tworów skalnych, m.in. dawny kamieniołom na zboczu Pustelni, Czerwone Skały na Polskiej Górze, skały na stokach góry Bógdał, Dziurawa Skała na północnych stokach góry Zadzierna oraz ostaniec porfirowy koło Jawiszowa objęty ochroną jako pomnik przyrody
  • najlepsze terminy przyrodnicze do zwiedzania: czerwiec (motyle, lilie, naparstnice, roślinność kserotermiczna), lipiec (rozchodniki, rojniki, goździki), jesień (przebarwiające się liście), same skały najlepiej są widoczne w okresie jesienno-zimowym