Jaskinia Niedźwiedzia cz. 3 – Potoki i Krasy Doliny Kleśnicy
10 lipca 2020Jest to mało znany fragment Masywie Śnieżnika, który został przyćmiony przez dwa słynne rezerwaty jakimi jest Śnieżnik Kłodzki i Jaskinia Niedźwiedzia. Potok Kleśnica wcina się szeroką doliną pomiędzy strome stoki Żmijowca i Stromej. W miejscu tym znajduje się najsłynniejsza sudecka jaskinia, będąca znakomitym przykładem zjawisk krasowych. Jednak kras widoczny jest także w wielu innych miejscach doliny, gdzie występują także szczeliny, ponory oraz węglanowe wywierzyska. Całość porośnięta jest rzadką i miejscami unikatową roślinnością z wieloma chronionymi gatunkami roślin.
Typ: geologiczny, florystyczny
Data utworzenia: 2023 r.
Powierzchnia: 233,4 ha + 130,03 ha otuliny
Powiat: Kłodzki
Gmina: Stronie Śląskie
Nadleśnictwo: Lądek Zdrój
W dniu 02.01.2023 dolina Kleśnicy powyżej rezerwatu wraz z otaczającym ją lasem została włączona do rezerwatu przyrody Jaskinia Niedźwiedzia lub do nowo utworzonej otuliny, na mocy Zarządzenia Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska we Wrocławiu z dnia 30 grudnia 2022 r. w sprawie rezerwatu przyrody „Jaskinia Niedźwiedzia”.
Położenie
Omawiany teren położony jest na stokach Żmijowca i Stromej opadających do doliny potoku Kleśnica w Masywie Śnieżnika przynależnego do Sudetów Wschodnich. Obejmuje on główny potok Kleśnica na odcinku rezerwatu Jaskinia Niedźwiedzia wraz z mniejszymi potokami oraz jaskiniami ulokowanymi na tym odcinku. Całość zlokalizowana jest w serii oddziałów nadleśnictwa Lądek Zdrój obejmujących zarówno stare tereny rezerwatu przyrody (oddziały 302-305, 312-313), nowe tereny przyłączone w 2023 roku (oddziały 306-307), jak i tereny nowo powstałej otuliny (oddziały 314-317).
Budowa
Dolina Kleśnicy wraz z tamtejszym rezerwatem Jaskinią Niedźwiedzią stanowi jeden z najpiękniejszych i najlepiej poznanych obszarów krasowienia w tej części Sudetów. Samo krasowienie, zwane także jako kras lub procesy krasowe jest procesem rozpuszczania miękkich skał przez wodę, zarówno powierzchowną jak i podziemną. Krasowienie dotyczy głównie skał wapiennych, dolomitowych, gipsowych a także margli i halitów. Dzięki budowie geologicznej oraz specyficznemu, wilgotnemu klimatowi, obszar ten jest bogaty w liczne potoki oraz zjawiska krasowe.
Głównym potokiem jest Kleśnica. Stanowi ona lewy dopływ Morawki. Jej łączna długość wynosi niemal 9 km. Swój początek bierze na północnym stoku Śnieżnika na wysokości około 1260-1270 m n.p.m., w postaci kilku mniejszych cieków łączących się w wąskiej i stromej dolinie noszącej nazwę Gęsia Gardziel. Większość dopływów Kleśnicy stanowią górskie potoki ulokowane po zachodniej stronie, spływając po stromych stokach Żmijowca. Do najważniejszych należy:
- Dziki Potok, jest to najdłuższy potok (ok. 1,1 km), który wypływa na wysokości 1055 m n.p.m. i łączy się z Kleśnicą na wysokości wejścia do pawilonu jaskini. Charakteryzuje się występowaniem licznego rumoszu skalnego oraz bogatej roślinności, szczególnie źródliskowej mechowisk. Około 1/2 całej długości potoku znajduje się w granicach rezerwatu.
- Sądejowy Potok, drugi co do długości (0,75 km), wypływa na wysokości ok. 1074 m n.p.m. ze stoków opadających od Skał Nowowiejskich. Wzdłuż jego brzegów wytworzyły się dobrze rozwinięte siedliska roślinności źródliskowej oraz ziołoroślowej. Potok na całej długości znajduje się w granicach otuliny rezerwatu.
- Malinowy Potok, jest to najkrótszy potok (0,68 km), który jest tworzony przez kilka mniejszych strumieni wypływających na wysokości 1034 m n.p.m. Poniżej żółtego szlaku potok częściowo wsiąka w podłoże tworząc bardziej formę rozlanego źródliska aniżeli wartkiego i wąskiego potoku. Potok na całej długości znajduje się w granicach otuliny rezerwatu.
Obok potoków, ważnym elementem doliny są jaskinie. Oprócz najbardziej znanej Jaskini Niedźwiedziej, występuje tutaj kilka mniejszych i mniej znanych:
- Sądejowa Szczelina, położona powyżej Niedźwiedziej, jej otwór znajduje się na wysokości 830 m n.p.m. Została odkryta w 1975 r., m.in. przez Jakuba Sądeja od której wzięła swoją nazwę. Jej długość wynosi 40 m. Bezpośrednio za wlotem znajduje się mała komora z mało stabilnymi ścianami i sufitem, która zakończona jest pionową szczeliną prowadzącą do ciasnej studni o głębokości 9 m. Dodatkowo po lewej stronie występuje także druga szczelina umożliwiająca zejście kolejne 12 m w dół. Jest to obecnie najgłębszy fragment jaskini. Dno pokryte jest wapiennym żwirem z domieszką gliny. W trakcie badań nie natrafiano na ślady płynącej wody, jednak sama jaskinia jest okresowo zalewana wodą spływającą po zboczach góry, co objawia się jako tak zwany deszcz jaskiniowy. Ściany są wilgotne, jednak brak na nich błotnistych osadów. Możliwe że Sądejowa Szczelina jest częścią systemu Jaskini Niedźwiedziej, jednak od kilkunastu lat wejście do niej zagrodzone jest głazem stąd nie ma możliwości przeprowadzenia dalszych penetracji potwierdzających tej tezy. Zakaz wejścia a tym samym niedostępność spowodowane jest głównie przez niestabilności ścian i ryzyko zawalenia.
- Stare Wywierzysko, mało znana jaskinia położona powyżej VII przystanku na Ścieżce Krasowej. Jej długość wynosi prawdopodobnie ponad 100 m, gdzie rozdziela się ona na dwa główne korytarze z licznymi odnogami i szczelinami oraz innymi tworami, m.in. występuje 10 m głębokości studnia zwana Studnią Konkubiny i 8 m meander. Całkowita długość i rozkład korytarzy wciąż nie jest do końca znane, z tego względu wciąż prowadzone są tam eksploracje. Tempo prac jest powolne ze względu na wąskie korytarze oraz częste zalewanie ich wodą spływającą ze stoków po obfitych opadach deszczu. Sam otwór wejściowy jest częściowo zabezpieczony drewnianą konstrukcją. Stanowi on jednocześnie otwór wlotowy dla lokalnych populacji nietoperzy. Badania stwierdziły występowanie rzadkich i zagrożonych gatunków jak nocek orzęsiony i nocek Bechsteina. Poza tym podczas rojenia, przy jaskini Stare Wywierzysko pojawiają się także nocki rude, nocki Brandta, nocki wąsatki, nocki Natterera, nocki duże i gacki brunatne.
- Jaskinia Miniaturka, odkryta w 1970 r. jaskinia położona jest na północno-zachodnim zboczu w górnej części doliny na terenie niewielkiego, nieczynnego kamieniołomu marmuru. Jej otwór znajduje się na wysokości 810 m n.p.m. obok wyjścia z Jaskini Niedźwiedziej. Jaskinia została utworzona w marmurowej wkładce należącej do prekambryjskich skał metamorficznych. Jej długość wynosi ok. 20 m, gdzie występuje kilka krótkich korytarzy oraz dwie sale. Pierwsza o szerokości 1,2 m i wysokości 5-6 m, druga większa o szerokości 3 m i długości 10 m. Dno wypełnione jest gruzem marmurowym oraz szkliwami kalcytu, natomiast w górnej części utworzyła się seria stalaktytów. Druga sala ma bogatą szatę stalaktytową, gdzie na ścianach występują stalaktyty, stalagmity i szkliwo kalcytu. Kolor stalaktytów jest podobny do tego na środkowym piętrze Jaskini Niedźwiedzia.
- Jaskinia Wodna, znajduje się na południowym zboczu kamieniołomu Kletno II. Została odkryta w 1962 r. w ramach wykopalisk geologicznych prowadzonych przez J. Trumpusa. Jest to dosyć krótka jaskinia o długości 6 m i wysokości 3 m, gdzie przestrzeń korytarza ma kształt owalny w przekroju i schodzi w dół pod kątem 30° do niewielkiej sali ze śladami przepływającego tam strumienia. Sama jaskinia jest kanałem źródlanym dla wód spływających po zachodnich zboczach doliny.
Miejscami w rezerwacie występują liczne wypłaszczenia gruntu. W miejscu tym wypływa kilka źródeł, które znikają pod powierzchnią ziemi a następnie przepływają podziemnymi korytarzami dolnego piętra Jaskini Niedźwiedziej. Płynąca woda drąży stopniowo tunele w miękkiej skale wapiennej, która jest bardzo podatna na wymywanie. Procesy te określane są jako zjawiska krasowe. Po tysiącach lub dziesiątkach tysięcy lat wymywania woda wydostaje się na powierzchnię w formie wywierzyska krasowego. Zależnie od ciśnienia powodowanego ilością niesionej wody, wypływy mogą mieć różny charakter.
Przy wysokim ciśnieniu hydrostatycznym powstałym w czasie przeciskania się w podziemnych szczelinach, wypływ może mieć burzliwy charakter i tworzyć niewielkie fontanny. Wody spływają z górnych partii doliny oraz z jej systemu jaskiń. Im większe są opady, tym większe ilości wody napierają na siebie pomiędzy szczelinami tworząc wyższe ciśnienie oraz większe fontanny przy wywierzyskach. Część wywierzysk, szczególnie o starszej genezie, występuje w wyższych partiach w krótkich i głębokich dolinkach. Ich zamknięcia są strome o dobrze rozwiniętej szczelinie.
Same szczeliny łączą się wewnątrz zbocza z systemem jaskiń, tworząc swoistego rodzaju łącznik jaskini ze światem zewnętrznym. Ze szczelin tych wypływa wilgotne i zimne powietrze o stałej temperaturze wynoszącej +5ºC, stanowiące charakterystyczny element klimatu jaskini. Wypływające powietrze jest szczególnie dobrze widoczne w czasie dużych różnic temperatury pomiędzy jaskinią a zewnętrznym środowiskiem. W upalne dni woda z powietrza szybko kondensuje tworząc parę wodną buchającą spod ziemi. Oprócz wydostawania się pod postacią pary wodnej, miejscami w dolinie można zauważyć liczne mokradła i zabagnienia. Ich obecność świadczy o stopniowym przejściu jednego rodzaju skał w inne.
Dokładniej mokradła tworzą się gdy, woda przesiąkająca pomiędzy przepuszczalnymi skałami marmurów natyka się na nieprzepuszczalne skały, w tym przypadku łupki łyszczykowe. W miejscach spotkania się skał prowadzone były badania hydrologiczne, które stwierdziły iż na granicy marmurów część wody zamiast wypłynąć na powierzchnię wpływa w głąb soczewki do nieznanych korytarzy jaskini tworząc ponory. Ponory na terenie doliny występują głównie na stokach Płoski. Jest to forma krasowa polegająca na utworzeniu podziemnych koryt i otworów przez wodę, która dzięki owym tworom znika (wpływa) pod powierzchnią ziemi. Po pokonaniu kilkudziesięciu lub nawet kilkuset metrów wypływa z powrotem na powierzchnię w formie wywierzyska.
Roślinność
Najważniejszymi zbiorowiskami w obrębie potoków w dolinie jest roślinność źródlisk wapiennych z rzędu Montio–Caraminetalia. Często zbiorowiska te określane są jako moczary źródliskowe, mszarniki źródliskowe i zbiorowiska źródliskowe. Występują one w miejscach wybitnie wilgotnych i podmokłych, głównie w źródliskach i wypływach wód z aktywnie wytrącającymi się związkami węglanu wapnia, zarówno w miejscach nasłonecznionych jak i częściowo zacienionych. Podłoże cechuje podmokły charakter z dużą ilością rumoszu wapiennego oraz mułu, gdzie tworzy się środowisko źródliskowe, bagniste i strumieniowe. Zajmują niewielkie powierzchnie, głównie w bezpośrednim sąsiedztwie potoku oraz wokół wywierzysk i źródlisk.
Wśród roślinności występują zarówno gatunki typowe jak i roślinność przenikająca tu z sąsiadujących siedlisk, głównie żyznej buczyny, dolnoreglowej świerczyny i ziołorośli górskich. Notowane są tutaj takie gatunki jak: gwiazdnica gajowa, kozłek bzowy, lepiężnik różowy, lepiężnik biały, niecierpek pospolity, przetacznik górski, rzeżucha gorzka, rzeżucha leśna, tojeść gajowa, tojeść rozesłana, śledziennica skrętolistna, śmiałek darniowy, świerząbek orzęsiony oraz liczne gatunki z rodzaju wierzbownic i turzyc. Wzdłuż potoków występują liczne gatunki leśne m.in. ciemiężyca zielona, czosnek niedźwiedzi, liczydło górskie, nerecznica, zachyłka i bardzo bogata flora mszaków. Mszaki stanowią jeden z ważniejszych elementów flory, często zajmując 60-80% powierzchni na danym płacie roślinności źródliskowej.
Wzdłuż potoków w miejscach o dobrym dostępnie światła utworzyły się cenne wysokogórskie ziołorośla i traworośla z klasy Betulo-Adenostyletea, charakteryzujące się obecnością okazałych bylin dwuliściennych i wysokich traw, często z udziałem niższych krzewów. Występują głównie w niższych partiach regla dolnego, gdzie spływająca woda utworzyła żyzne i wilgotne podłoże. Licznie notowane są tutaj gatunki rzadkie lub występujące wyłącznie w górach, m.in. jaskier platanolistny, szczaw górski, bodziszek leśny, zerwa kłosowa, starzec gajowy i trzcinnik leśny. Poza obrębem rezerwatu ziołorośla przechodzą stopniowo w łopuszyny oraz bogate gatunkowo wilgotne łąki kośne.
Wśród gatunków rzadkich lub chronionych stwierdzonych na terenie potoków i źródlisk doliny Kleśnicy należą:
- Fiołek dwukwiatowy (Viola bifolia), występuje w górnych partiach doliny na źródliskach oraz wzdłuż potoków. Dolina Kleśnicy stanowi jedno z kilku miejsc występowania na Ziemi Kłodzkiej.
- Kukułka Fuchsa (Dactylorhiza fuchsii), najpospolitszy gatunek storczyka, rosnący na terenach otwartych rezerwatu, w tym licznie przy ubitej drodze w kierunku jaskini, gdzie występuje wraz z innymi łąkowymi taksonami roślin. Liczbę kwitnących osobników ocenia się na kilka tysięcy sztuk. Część storczyków występuje także w pobliżu źródlisk i wysięków.
- Ostróżka wyniosła (Delphinium elatum), jeden z najrzadszych składników dolnośląskiej flory, której obecnie znane stanowiska potwierdzono tylko z doliny Kleśnicy (populacja karkonoska od wielu lat nie jest notowana).
- Rzeżucha gorzka Opiza (Cardamine amara ssp. opizii), podgatunek notowany w Sudetach wyłącznie z terenów Karkonoszy oraz doliny Kleśnicy. Charakteryzuje się mocniejszą budową, nierozgałęzioną łodygą oraz stłoczonymi liśćmi w górnej części pod kwiatostanem. Całość pokryta gęstym kutnerem.
- Zdrojek błyszczący mniejszy (Montia fontana ssp. amporitana), rzadki gatunek objęty ochroną, którego jedyne znane stanowiska na Ziemi Kłodzkiej zlokalizowane są w dolinie Kleśnicy. Podgatunek z.b.mniejszy wyróżnia się połyskującymi nasionami z ostrymi brodawkami na grzbiecie. Ze względu na drobne rozmiary i niepozorny wygląd jest często przeoczany.
Inne
Najważniejszym elementem edukacyjnym doliny jest Ścieżka Krasowa, będąca ścieżką edukacyjno-przyrodniczą o długości 2,75 km, która swój początek ma przy kamieniołomie Kletno I. Utworzona jest w formie pętli i biegnie początkowo główną drogą do jaskini, następnie wiedzie wąską leśną ścieżką powyżej pawilonu i na wysokości drewnianego mostku przechodzi na drugą stronę potoku Kleśnicy aby następnie żółtym szlakiem wrócić pod kamieniołom. Poniżej liczba przystanków wraz z krótką charakterystyką:
- I – Opisuje krótko jaskinię oraz na czym polegają zjawiska krasowe.
- II – Opisuje powstawanie różnych poziomów w jaskini na wskutek ruchów podnoszących góry i erozji.
- III – Opisuje szczeliny, stanowiące element łączący jaskinię ze światem zewnętrznym.
- IV – Opisuje w jaki sposób woda reaguje na stykanie się skał przepuszczalnych i nieprzepuszczalnych. Dodatkowo wymienione jest tu kilka wybitnie cennych gatunków roślin występujących w rezerwacie.
- V – Opisuje zjawisko ponoru, czyli znikania potoku pod powierzchnią ziemi. Dodatkowo dowiadujemy się o różnego rodzaju badaniach prowadzonych w wodach potoku.
- VI – Opisuje możliwości jakie daje nam dokładne badanie ścian nieczynnego kamieniołomu, m.in. obserwacje kryształów węglanu wapnia oraz spękania.
- VII – Opisuje zjawiska krasowe oraz powstawanie fontann w wywierzyskach krasowych.
- VIII – Opisuje stare wywierzyska występujące powyżej tablicy, gdzie można podziwiać także współczesne procesy rzeźbienia skał wapiennych przez wodę.
Sama ścieżka należy do bardzo interesujących pod względem krajobrazu, jednak jej przebieg może być zagmatwany. Na wielu mapach jest ona oznaczona niewyraźnie lub wcale a w terenie oznakowanie ścieżki także nie jest odpowiednio poprowadzone. Szczególnie powyżej II przystanku, gdzie trzeba iść za ogrodzenie znajdujące się przy wyjściu z Jaskini Niedźwiedziej. Powieszone są tam kartki informujące o tym iż nie jest to szlak, co może budzić skołowanie u niektórych osób. Wielu ludzi uważa szlaki turystyczne i ścieżki dydaktyczne za to samo. Dodatkowo mostek stanowiący przejście na ścieżce od kilku lat był w złej kondycji, na tyle złej iż wiosną 2020 r. uległ już całkowitemu zniszczeniu i obecnie nie ma możliwości przejścia suchą stopą na tym odcinku. Mamy nadzieję, że na nowy mostek nie trzeba będzie długo czekać.
Zagrożenia
Stosunkowo duże. Część omawianych potoków zlokalizowana jest poza obszarem rezerwatu, na terenie nowo utworzonej otuliny. Do głównych zagrożeń należy nieracjonalna gospodarka leśna. Podczas zrywek na obszarach górskich do częstych zjawisk należy tworzenie szlaków zrywkowych, które przyśpieszają spływ wody opadowej i działają niczym rynny usuwające w szybkim tempie całą wodę. Z tego powodu część potoków gromadzi znacznie mniejsze ilości wody opadowej skutkując jej niedoborem w siedliskach ziołorośli i roślinności potokowej. Trwałość źródlisk i wywierzysk ściśle zależy od stałych i regularnych dopływów świeżej wody podziemnej silnie nasyconej węglanem wapnia.
Melioracje oraz obniżony poziom wód opadowych może negatywnie wpłynąć na poziom i ilość wydostającej się spod ziemi wody zakłócając prawidłowe funkcjonowanie źródlisk. Część roślinności porasta kanały odwadniające ciągnące się wzdłuż głównych dróg. Wiele z tych kanałów jest regularnie czyszczona z roślinności aby przyśpieszyć spływ wody co nie tylko skutkuje niszczeniem stanowisk rzadkiej i chronionej roślinności ale także potęguje obniżanie się poziomu wód gruntowych oraz pozbawia dostępu do większych zasobów wodnych całego systemu potoków i źródlisk opadających do doliny Kleśnicy .
Wrażenia osobiste
Umiarkowane. Sama dolina należy do jednych z najpiękniejszych w tej części Sudetów a wraz z Jaskinią Niedźwiedzią i Śnieżnikiem Kłodzkim stanowią botaniczną perłę na miarę parku narodowego. Większa część potoków znajduje się już poza rezerwatem przyrody, obecnie w dużej mierze objęte ochroną w ramach utworzonej otuliny. Idąc żółtym szlakiem, po minięciu pawilonu jaskini, wszystkie stoki po zachodniej strony drogi nie są już objęte ochroną wraz z tamtejszą serią górskich potoków otoczonych roślinnością źródliskową, ziołoroślami i zasadowymi torfowiskami o charakterze mechowisk i młak. Wszystkie one znajdują się na terenie otuliny, a więc w praktyce na terenie niechronionym, gdzie przeprowadzane są wycinki drzewostanów bukowych i świerkowych. Zwiedzanie ich jest dość trudne ze względu na brak dróg lub ścieżek podążających wzdłuż potoków. Istniejące drogi jedynie przecinają potoki w 2-3 miejscach. Teren jest stromy oraz w podmokły i bagienny na wielu odcinkach.
Odwiedzając dolinę warto podążać wytyczoną tu ścieżką przyrodniczą obejmującą zjawiska krasowe. Podzielona jest ona na 8 przystanków rozciągających się po obu stronach Kleśnicy. Niestety wiosną 2020 r. mostek nad potokiem uległ zniszczeniu w związku z jego kiepskim stanem i brakiem jakichkolwiek renowacji. Idąc warto zwrócić uwagę na tablice albowiem ścieżka częściowo pokrywa się z innym edukacyjnym traktem, mianowicie ścieżką edukacyjną Kletno-Śnieżnik o długości 4,25 km. Dodatkowo niektóre ciekawe obiekty opisane na tablicach znajdują się 50-100 m od miejsca opisywania, co czasem utrudnia zwiedzanie i zmusza do szukania obiektu na ślepo w terenie. Dotyczy to m.in. ponorów, jaskiń oraz niektórych szczelin.
Informacje praktyczne
- brak dojazdu, omawiany odcinek doliny nie jest udostępniony dla ruchu samochodowego. Pojazdy należy zostawić na jednym z parkingów lub miejsc postojowych w Kletnie lub przed rezerwatem
- stopień trudności w poruszaniu się bardzo różny, zależny od miejsca. Przez większość doliny poprowadzone są drogi i szlaki o niewielkim stopniu trudności. Do pawilonu prowadzi nawet asfaltowa droga. Jednak zwiedzanie potoków i źródlisk polecamy tylko osobom z dużym doświadczeniem w poruszaniu się po podmokłych i bagiennych terenach na stromych stokach
- w pobliżu znajduje się rezerwat przyrody Śnieżnik Kłodzki. Poza tym w niedalekiej odległości zlokalizowane jest stanowisko dokumentacyjnie Sztolnia Uranu w Kletnie. Do innych cennych terenów występujących w okolicy należy skała Pulinka, Kamieniołom Kletno I, cała dolina Kleśnicy poza rezerwatem, torfowisko Sadzonki i Żmijowiec ze Skałami Mariańskimi (jedyne stanowisko zanokcicy serpentynowej na Ziemi Kłodzkiej)
- najlepsze terminy przyrodnicze do zwiedzania: maj (fiołek dwukwiatowy, pierwiosnki, czosnek niedźwiedzi), czerwiec (rzeżucha, storczyki, tojeść), lipiec-sierpień (tojad, ostróżka, kukułki)