Przełomy Pod Książem

Przełomy Pod Książem

19 listopada 2017 Wyłączono przez admin

Przełomy obejmują jedne z najbardziej malowniczych fragmentów całego Pogórza Sudetów, obejmując strome wąwozy kilku potoków. Oprócz bardzo malowniczych krajobrazów możemy tutaj także wyróżnić cenne siedliska lasów klonowo-lipowych oraz lasów dębowych, w których licznie występuje nasze najcenniejsze drzewo – cis. Gatunek ten posiada tutaj liczną populację form drzewiastych, z których najokazalszy i największy, cis Bolko, został objęty dodatkowo ochroną jako pomnik przyrody. 




Typ ochrony: leśny

Data utworzenia: 2000

Powierzchnia: 231,41 ha

Powiat: wałbrzyski, świdnicki

Gmina: Wałbrzych, Świebodzice

Nadleśnictwo: Wałbrzych


Położenie: Rezerwat znajduje się na granicy Sudetów Środkowych i Pogórza Sudeckiego, dokładniej w paśmie Pogórza Wałbrzyskiego na wysokości 330-431 m n.p.m. Większość terytorium chronionego obszaru znajduje się w północno-zachodniej części miasta Wałbrzych, a bardzo nieliczne skrawki obejmują przygraniczne tereny miasta Świebodzice w okolicy osiedla Pełcznica. Rezerwat rozciąga się pomiędzy dwoma wąwozami (Wąwóz Książno z rzeką Pełcznicą i Wąwóz Soliczanka z rzeką Szczawnik).  Obejmuje oddziały leśne 12, 13, 15, 16, 17, 18, 19, 21, 22 nadleśnictwa Wałbrzych.

Budowa: Teren rezerwatu skupia się w dwóch potokach tworzących wąwozy o stromych zboczach, rozcinające brzeżny próg sudecki o interesującej budowie geologicznej. Licznie występujące na zboczach skałki zbudowane są z dolnokarbońskich zlepieńców, których bardzo liczny rumosz pokrywa miejscami runo leśne na powierzchni kilku hektarów, szczególnie na odcinku Pełcznicy koło ruin Starego Książka. Przełomy pod Książem obejmują zbocza gór Zwierzyniec, Borowiec Mały, Skiba oraz strome, skalne wychodnie wokół Zamku Książ, które osiągają około 80 m wysokości.

Flora: Stosunkowo zróżnicowana. Przełomy pod Książem są jednym z większych rezerwatów w Sudetach, obejmującym liczne zbiorowiska leśne (98% powierzchni rezerwatu), wśród których dominują kwaśne podgórskie dąbrowy (Luzulo luzuloidis-Quercetum) obejmujące najwyższe partie doliny i nasłonecznione stoki. Rosnące tutaj drzewa muszą zmagać się z trudnymi warunkami środowiska w postaci skalistych zboczy o dużym nachyleniu oraz z podgórskim klimatem. Drzewostan buduje przede wszystkim dąb szypułkowy z domieszką buka pospolitego i brzozy brodawkowatej. Ze względu na skrajnie ciężkie warunki wiele drzew charakteryzuje skarlały wzrost z nisko osadzonymi koronami o silnie poskręcanych konarach. Miejscami licznie występują sosny i świerki będące efektem dawnych nasadzeń. Warstwa podszytu jest umiarkowanie rozwinięta jak na siedlisko, w którym występuje trzmielina zwyczajna, jarząb pospolity, jeżyna bezkolcowa, głóg jednoszyjkowy, dzika róża i młode okazy dębów, brzóz oraz sosen. Warstwa runa leśnego cechuje się ubogą roślinnością, w której dominują płaty traw, borówki czarnej, wrzosu zwyczajnego i konwalii majowej a także pojedyncze kępy janowca barwierskiego, pszeńca gajowego, dziurawca zwyczajnego, jastrzębca sabaudzkiego, jastrzębca leśnego i poziomki pospolitej. Z gatunków rzadkich notuje się także pojedyncze kępy przylaszczki pospolitej. W miejscach wilgotniejszych runo jest zdominowane przez orlicę pospolitą i inne paprocie.


Miejscami kwaśne dąbrowy przechodzą stopniowo w ciepłolubne dąbrowy (Quercetalia pubescenti-petraeae), głównie w warstwach podszczytowych o łagodniejszym nachyleniu oraz na południowych stokach w miejscach z żyźniejszym podłożem. Siedlisko odnotowano w dwóch płatach, z czego dobrze rozwinięta dąbrowa porasta stoki wokół ruin Starego Książa. W runie leśnym roślinność jest bogata i dobrze rozwinięta, gdzie trawy (kostrzewa owcza, kosmatka gajowa) tworzą rozległe i gęste łany dominujące w krajobrazie runa. Towarzyszą im pojedyncze kępy innych gatunków jak bukwica lekarska, pszeniec gajowy, konwalia majowa, ciemiężyk białokwiatowy, bniec biały, lepnica zwisła, lepnica zwisła, smółka pospolita i zawilec gajowy. .

W dolinach rzek występuje wilgotny, podgórski łęg jesionowy (Carici remotae-Fraxinetum), którego drzewostan buduje głównie jesion wyniosły i olcha czarna z licznie tu rosnącymi w podszycie leszczynami i wierzbami. W warstwie runa leśnego występują głównie pospolite taksony jak pokrzywa zwyczajna, wiązówka błotna czy podagrycznik pospolity oraz niewielkie populacje chronionej śnieżycy wiosennej. Wśród innych siedlisk leśnych duże połacie zajmuje także grąd środkowoeuropejski (Galio-Carpinetum), którego drzewostan oprócz dębów i grądów, zawiera także liczne populacje sosny zwyczajnej, modrzewia europejskiego, buku zwyczajnego oraz wiązów i klonów. Siedlisko porasta dolne partie stoków na bardziej ustabilizowanym podłożu, głównie w dolinie Szczawnika i na południu rezerwatu. Na warstwę podszytu składa się leszczyna pospolita i czeremcha pospolita z mniejszym udziałem głodu dwuszyjkowego i trzmieliny zwyczajnej. W runie leśnym pospolicie spotykane są liczne rzadkie lub chronione rośliny jak barwinek pospolity, naparstnica zwyczajna, bluszcz pospolity, podkolan biały, listera jajowata, przytulia wonna, zawilec żółty, kopytnik pospolity, śnieżyczka wiosenna, parzydło leśne, przylaszczka pospolita czy paprotka pospolita. Stosunkowo powierzchnie zajmuje także kwaśna buczyna górska (Luzulo luzuloidis-Fagetum) występująca na płaskich powierzchniach w górnych partiach rezerwatu, gdzie widać liczne ślady po dawnej gospodarce leśnej ze względu na łatwą dostępność. Gospodarka ta widoczna jest poprzez młody wiek drzew (starsze zostały wycięte przed powołaniem rezerwatu) oraz obecność licznych nasadzeń świerkowych pod którymi jednak występuje liczne odnowienie młodego podrostu bukowego. Sama buczyna charakteryzuje się ubogim składem roślinnym, co jest naturalne dla tego siedliska. W runie leśnym notuje się głównie pojedyncze kępy przenętu purpurowego, starca Fuchsa, konwalijki dwulistnej, szczawika gajowego i kosmatki gajowej.

Strome zbocza o niestabilnym podłożu pełnym rumoszu skalnego zasiedla rzadki i cenny zboczowy las klnowo-lipowy (Aceri-Tilietum) reprezentujący podtyp sudecki i stanowiący prawie 30 % powierzchni leśnej rezerwatu (wg innych źródeł nawet 50%). Wykształcił się on na stromych i kamienistych stokach opadających od szczytu w kierunku potoków, szczególnie dobrze rozwinięte lasy notowane są w dolinie Pełcznicy. Jest to jedno z najważniejszych i najcenniejszych siedlisk w rezerwacie, którego drzewostan buduje głównie lipa szerokolistna i klon zwyczajny z domieszką grabu pospolitego oraz dębów. Ze względu na bogaty rumosz skalny oraz strome stoki, wiele drzew wytworzyło rozległy system korzeniowy, który w dużej mierze jest odsłonięty i dobrze widoczny. Warstwa runa leśnego jest bardzo dobrze wykształcona, gdzie pomimo licznych skał, większość powierzchni zajęta jest przez roślinność zielną, m.in. bluszcz pospolity, czerniec gronkowy, czosnaczek pospolity, dzwonek jednostronny, fiołek leśny, gajowiec żółty, kopytnik pospolity, lilia złotogłów, marzanka wonna, miesiącznica trwała, miodunka ćma, szczyr trwały i podagrycznik pospolity. Dobrze rozwinięta jest też grupa paproci, gdzie oprócz gatunków pospolitych występują też gatunki rzadkie jak paprotnik kolczysty i paprotnik ostry.


Liczne wychodnie skalne, rumosz skalny i strome zbocza umożliwiły wykształcenie się tutaj szeregu zbiorowisk związanych z tego typem podłoża. Do najważniejszych siedlisk należy roślinność naskalna i urwisk krzemianowych ze zbiorowiskami z Androsacetalia vandelli, które występują na zacienionych stokach opadających ku potokom i wąwozom a także na ścianach wokół zamku, siedlisko często porasta również rumosz skalny w lesie klonowo-lipowym. Roślinność składa się głównie z różnego rodzaju mchów i paproci, z czego do gatunków charakterystycznych należy zanokcica skalna, zanokcica północna, paprotka pospolita, paprotnica krucha oraz rośliny okrytonasienne jak dzwonek okrągłolistny, wiechlina gajowa i jastrzębce. Innym siedliskiem notowanym na skarpach i stromych zboczach są południowo-środkowoeuropejskie, ciepłolubne zbiorowiska półek skalnych w górach ze związku Alysso alyssoidis-Sedion albi, które w programie ochrony siedlisk Natura 2000, określane są jako murawy pannońskie (Stipo-Festucetalia pallentis). Siedlisko cechuje się zubożałym składem gatunkowym, tworząc mozaikę traw i innych roślin na odsłonięciach skalnych, tzw. ogródki skalne, wśród których dominuje kostrzewa blada i kostrzewa owcza z udziałem sucholubnych roślin, takich jak ciemiężyk bladokwiatowy, pięciornik biały i sukulentów: rojownik pospolity, rozchodnik wielki i rozchodnik ostry. Samo siedlisko tworzy niewielkie płaty, głównie w nasłonecznionych miejscach pośród drzewostanów dębowych porastających strome zbocza wąwozu Pełcznicy, m.in. w okolicy ruin Starego Książa. 

Na niewielkich terenach nieleśnych i na śródleśnych łąkach spotkać można zimowita jesiennego, dziewięćsiła bezłodygowego, pełnika europejskiego, kukułkę szerokolistną. Ogólnie podsumowując, na terenie rezerwatu stwierdzono 44 gatunki drzew i krzewów, 229 gatunków roślin zielnych, w tym 19 objętych ochroną ścisłą i 10 ochroną częściową. Wśród roślin niższych spotyka się w runie i na skałach 73 gatunki mchów i wątrobowców oraz 54 gatunki porostów.  Lasy liściaste stanowią 65,4% a bory iglaste 37%, średni wiek drzew szacowany jest na 121 lat.

Na terenie Przełomów znajduje się około 130 cisów, z czego najstarszy i największy jest cis Bolko, zwany czasem Bolkówną. Jest to jeden z najstarszych okazów w Sudetach, którego wiek szacuje się na około 400-600 lat (zależnie od źródła). Dawniej wiek drzewa określano przynajmniej na 800 lat. Tak przynajmniej szacował niemiecki botanik Aleksander von Humboldt w 1 połowie XIX wieku. Obwód pnia wynosi 285 cm. W dniu 27 listopada 2006 roku, został wpisany na listę pomników przyrody. Oprócz Bolka, na terenie rezerwatu objęto ochroną pomnikową jeszcze trzy inne cisy oraz dorodny okaz bluszczu pospolitego, który oplata jedną ze ścian Starego Książa. Warto dodać, że w bezpośrednim sąsiedztwie rezerwatu kolejnych pięć cisów jest objętych jako pomnik przyrody. Jeden w niedalekim sąsiedztwie Bolka, a pozostałe przy zachodniej granicy rezerwatu (oddział leśny 24 a,c i 25 b,c).

Do bardziej charakterystycznych gatunków występujących w obrębie rezerwatu należy:

  • Kostrzewa blada (Festuca pallens), niewielka trawa o sinozielonych liściach objęta od 2014 r. ochroną gatunkową. W obrębie rezerwatu jest to gatunek rzadki ograniczający się do nasłonecznionych fragmentów skał, głównie w obrębie świetlistej dąbrowy oraz niewielkich płatów muraw pannońskich dla których jest gatunkiem charakterystycznym.
  • Lilia złotogłów (Lilium martagon), jeden z efektowniejszych gatunków roślin leśnych, która w obrębie rezerwatu występuje w kilku siedliskach (grąd, buczyna, las klonowo-lipowy) tworząc miejscami populacje liczące kilkadziesiąt osobników. Lilie rosnące w bezpośredniej bliskości licznych tu szlaków są narażone na zrywanie przez turystów.
  • Paprotnik kolczysty (Polystichum aculeatum), częsty gatunek paprotnika notowany nie tylko w rezerwacie ale na kilkudziesięciu stanowiskach w Sudetach, Borach Dolnośląskich i na Wale Trzebnickim. Wyróżnia się sztywnymi liśćmi podwójnie pierzastymi o błyszczącej powierzchni. Gatunek występuje głównie w obszarze lasów klonowo-lipowych, gdzie zasiedla wilgotne i cieniste tereny fragmenty głazowisk i ścian skalnych.
  • Paprotnik ostry (Polystichum lonchitis), jeden z dwóch gatunków paprotników występujących w rezerwacie, który wyróżnia się liśćmi pojedynczo pierzastymi o skórzastym wierzchu. Jest to bardzo rzadka paproć w województwie, notowana zaledwie na kilku stanowiskach. Porasta obszary lasów klonowo-lipowych, gdzie jej kępy spotkać można pomiędzy rumoszem skalnym oraz na wilgotnych ścianach skalnych w dolinie Pełcznicy.
  • Śnieżyca wiosenna (Leucojum vernum), jeden z najwcześniej zakwitających gatunków roślin o charakterystycznych białych, dzwonkowatych kwiatach. Występuje w najwilgotniejszych fragmentach rezerwatu, głównie w dolinach rzek porośniętych przez łęgi jesionowe. Dawniej była znacznie częstsza, jednak wiele osobników zostało wykopanych przez kolekcjonerów i okolicznych mieszkańców.
  • Zanokcica północna (Asplenium septentrionale), niewielka i stosunkowo rzadka paproć objęta od 2014 r. ochroną gatunkową. Występuje na stromych ścianach skalnych oraz pośród rumoszu skalnego, głównie w miejscach półcienistych i wilgotnych, często w towarzystwie zanokcicy skalnej tworząc zbiorowiska paproci szczelinowych.

Fauna: Bardzo bogata, szczególnie fauna bezkręgowców. Sam rezerwat jest na tyle duży, iż stanowi on ważną ostoję dla okolicznej zwierzyny, głównie ptaków i ssaków. Licznie występują tutaj sarny, dziki, lisy, borsuki, nornice, myszy czy jeże. Od stu lat, można obserwować introdukowane z Sardynii muflony, które nie uciekają widząc człowieka, co świadczy iż są bardzo oswojone z ludzką obecnością. W książańskich jaskiniach i szczelinach zamieszkuje 8 gatunków nietoperzy, które często żerują na terenie rezerwat. Świat płazów i gadów jest stosunkowo mało bogaty, jednak mimo to w wodach strumieni można wiosną napotkać salamandrę plamistą, rzekotkę drzewną lub żaby brunatne a na skałach wygrzewające się jaszczurki oraz rzadkiego węża, gniewosza plamistego.

Fauna bezkręgowców należy do jednych z najbogatszych w Sudetach, szczególnie dotyczy to mięczaków, których naliczono tu 87 gatunków, w tym wiele endemitów sudeckich lub gatunków wybitnie rzadkich na terenie Sudetów. Stwierdzono tutaj takie taksony jak: świdrzyk ozdobny (jedyne stanowisko na Dolnym Śląsku), świdrzyk mały (na murach zamku Książ), świdrzyk łamliwy, daudebardia czerwona (ślimak odżywiający się innymi ślimakami i  dżdżownicami), ślimak ostrokrawędziasty, pomrów nakrapiany i bursztynka wysmukła. Odnotowano także występowanie ślimaka obcego pochodzenia, rozdętkę lewoskrętną, która występuje w Europie Zachodniej a na teren rezerwatu dotarła prawdopodobnie z Palmiarni w Lubiechowie wraz z wodami rzeki Pełcznicy.

Bardzo bogata jest także fauna pajęczaków, licząca około 199 gatunków.


Zagrożenia: Bardzo duże. Rezerwat wśród okolicznych mieszkańców słynie z zanieczyszczonych wód, które charakteryzuje nieprzyjemny zapach określany jako chemiczny lub gnilny. Zanieczyszczenie jest na tyle duże, że okresowo tworzą się duże połacie piany. Powodem takiego stanu rzeczy było katastrofalne zanieczyszczenie szlamem  spływającym z odstojników, poflotacyjnych węgla koksującego, wydobywanego z wałbrzyskich kopalń. W latach powojennych, aż do lat 90. XX wieku, rzeka Pełcznica była nazywana przez lokalną ludność jako „Smródka” (w Wałbrzychu) i „Czarnula” (w Świebodzicach). Na chwilę obecną prowadzone są prace mające na celu poprawę jakości wody w strumieniach.

Silna antropopresja jest bardzo dobrze widoczna w rezerwacie. Liczne są tutaj gatunki obce, szczególnie na obrzeżach terenu a także wzdłuż szlaków, dróg oraz wokół Zamku Książ. Część z nich została nasadzona świadomie, w okresie kiedy nie był to jeszcze rezerwat. Liczne są tutaj kasztanowce zwyczajne, ożanki nierównoząbkowane, dęby czerwone i daglezje zielone. Na wschodnich fragmentach posadzono wiele różaneczników tworząc tzw. Dolinę Różaneczników. Tereny wokół cieków wodnych zasiedlają szybko rozprzestrzeniające się chwasty z okolicznych ogródków działkowych jak niecierpki (gruczołowaty i drobnokwiatowy), nawłoć kanadyjska i rdestowiec ostrokończysty.

Pomniki Przyrody: Rezerwat jest jednym z niewielu na terenie województwa, gdzie występuje seria pomników przyrody. Przeważnie ten typ ochrony nie jest powoływany, gdyż rezerwat przyrody sam w sobie jest formą wystarczającą. W obrębie Przełomów powołano następujące pomniki:

  • bluszcz pospolity, okaz mierzy w obwodzie 82 cm i osiąga wysokość 12 metrów. Sama wysokość bluszczu jest bezpośrednio uwarunkowana wysokością ruin po których się wspina. Znajduje się on na południowo-zachodnim fragmencie ściany Starego Książa
  • cis Bolko, zwany czasem Bolkówną, okaz zlokalizowany jest w bezpośrednim sąsiedztwie potoku Pełcznica w północno-zachodnim fragmencie rezerwatu (oddział 12h nadleśnictwa Wałbrzych), do którego prowadzi zarówno zielony szlak jak i ścieżka Hochbergów. Obwód drzewa wynosi 292 cm, a wiek szacowany jest na ok. 600 lat, choć niektóre źródła podają jego wiek na 700 lat i więcej.
  • cis pospolity, forma dwupienna (100+72 cm) o wysokości ok. 10 m. Zlokalizowany jest w nadleśnictwie Wałbrzych, oddział 24a, przy drodze granicznej rezerwatu na terenie Książańskiego Parku Krajobrazowego.
  • cis pospolity o obwodzie pnia 112 cm i wysokości ok 6 m. Znajduje się w lesie przy ścieżce spacerowej, na stoku obok szkółki leśnej, w pobliżu ogrodzenia z siatki. Nadleśnictwo Wałbrzych oddział 16c.
  • grupa dwóch cisów o obwodzie 119 i 155 cm. Znajdują się na terenie leśnym w pobliżu ścieżki w Książańskim Parku Krajobrazowym na zboczu wąwozu w pobliżu skarpy. Nadl. Wałbrzych oddział 21d.

Inne: Jako że teren rezerwatu przed jego powołaniem stanowił teren rekreacyjny należący do Zamku Książ, można tutaj napotkać bardzo wiele atrakcji będących dziełem dawnych właścicieli jak i obecnych władz parku. Do najważniejszych należą m.in.:

  • ruiny zamku Stary Książ z imponującym okazem bluszczu pospolitego, będący pomnikiem przyrody.
  • sztolnie i tajne wejścia do podziemi zamku, część z nich powstała jeszcze w średniowieczu
  • szlak edukacyjny „Ścieżka Hochberógów”, które wije się we wschodnich fragmentach
  • kilka naturalnych punktów widokowych okół Zamku Książ, część znajduje się na granicy parku
  • bardzo liczne szlaki turystyczne, które ulegają dużemu zagęszczeniu szczególnie we wschodniej części rezerwatu

Ze względu na wysokie walory turystyczne przez rezerwat przebiega kilka szlaków, m.in.:

  • zielony szlak Palmiarnia-Stary Książ-Cis Bolko-Świebodzice, który dalej kieruje w stronę ruin zamku Cisy. Jest to najciekawszy szlak prowadzący górnymi partiami zboczy przez serce rezerwatu, który obejmuje większość głównych atrakcji rezerwatu
  • niebieski szlak Ułanów Legii Nadwiślańskiej, który prowadzi z osiedla Podzamcze przez ruiny Starego Książa i prawobrzeżną stroną wąwozu Pełncznicy do zamku Książ. Obejmuje malowniczą trasę, częściowo poprowadzoną mostami i kładkami z kilkoma punktami widokowymi i zboczami porośniętymi wiekowymi różanecznikami
  • żółty szlak, będący krótką odnogą zielonego szlaku kierującą nad dolnymi partiami zboczy, tuż przy rzece Pełcznicy
  • żółty szlak, drugi szlak zaczynający się przy cisie Bolko i prowadzący przez Świebodzice oraz północną granicą rezerwatu, kierując w stronę doliny Czarciego Potoku i miejscowości Struga
  • czerwony szlak, który prowadzi od cisu Bolko w kierunku zamku i dalej już poza rezerwatem przez Dolinę Różaneczników

Wrażenia osobiste: Umiarkowanie pozytywne. Teren rezerwatu obejmuje rozległy obszar kilku malowniczych wąwozów i wzgórz wraz z całą serią rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów. Do największych atrakcji należy ścieżka Hochbergów obejmująca najbardziej malowniczą trasą przez Wąwóz Pełcznicy, często prowadząc po wąskich mostach nad kilkudziesięciometrowymi przepaściami. Na jej trasie możemy podziwiać rozległe płaty lasów klonowo-lipowych na stokach z dużą ilością rumoszu skalnego oraz powalonych i próchniejących pni drzew. Na jednym z odcinków dochodzimy do doliny różaneczników, będących efektem sztucznych nasadzeń sprzed wielu dekad. Fragment ten jest dziełem człowieka, jednak w okresie kwitnienia roślin robi naprawdę duże wrażenie, zarówno wizualne jak i zapachowe.


Do głównych wad rezerwatu można zaliczyć duże zanieczyszczenie, szczególnie wokół rzek, gdzie na brzegach licznie leżą wszelkiego rodzaju śmieci. Od pospolitych i typowych puszek, butelek i papierków po dość oryginalne typu kołka od traktorów, stare lodówki czy próchniejące drewniane meble. Jest to głównie spowodowane tym, że wody Pełcznicy przed dostaniem się na teren rezerwatu przepływają przez niemal cały Wałbrzych i inne miejscowości. W okresach weekendów widoczny jest także duży ruch turystyczny, który także negatywnie wpływa na komfort poruszania się po szlakach, szczególnie gdy na wąskich mostkach trzeba mijać liczne wycieczki szkolne. Jednak intensywny ruch odbywa się głownie we wschodniej części rezerwatu na ścieżce Hochbergów. Zachodnie fragmenty są zazwyczaj puste a nie brakuje tutaj licznych szlaków pozwalających na legalne zwiedzanie rezerwatu. Dodatkowo w bliskiej odległości leżą ruiny zamku Cisy, który również prezentuje się bardzo efektownie i może stanowić dodatkowy punkt na trasie wycieczki.


Informacje praktyczne:

  • bardzo dobry dojazd, rezerwat wraz z sąsiadującym zamkiem, stajniami i palmiarnią stanowi najważniejszą atrakcję turystyczną miasta. Dojazd do rezerwatu jest zarówno od północy (Świebodzice) jak i południa (os. Podzamcze w Wałbrzychu)
  • oficjalne parkingi przy zamku i palmiarni są płatne i często zapełnione (szczególnie w weekendy i święta). Polecamy parkować kilkaset metrów obok na osiedlowych uliczkach, skąd jest tylko kilka minut dodatkowej drogi do rezerwatu
  • ze względu na popularność miejsca, w okresie weekendów i świąt tereny rezerwatu na terenie szlaków jest bardzo dużo ludzi, szczególnie w okolicach zamku, cisu Bolko i ruin Starego Książa. Aby uniknąć tłumów, polecamy organizowanie wycieczek w dni robocze lub wyjazd o bardzo wczesnej porze. Szczególnie odradzamy wizytę w okresie festiwalu kwiatów (okres majówki), kiedy do Książa kierują się tysiące ludzi.
  • do najpiękniejszych szlaków należy pętla ścieżki Hochbergów obejmująca ruiny Starego Książa, cis Bolko, dolinę Pełcznicy z pięknymi lasami klonowo-lipowymi i skupiskami różaneczników.
  • zarówno w rezerwacie, jak i w bezpośredniej bliskości znajduje się cała seria pomników przyrody, do których należą liczne cisy (w tym słynny Bolko), dorodny bluszcz oraz długie aleje kasztanowców i lip drobnolistnych. Więcej w artykule o pomnikach wokół Książa. Poza tym kilka kilometrów na wschód znajduje się rezerwat Jeziorko Daisy, do którego prowadzą z Książa szlak niebieski i zielony.
  • z terenów nieobjętych ochroną warto wymienić dolinę Czyżynki z zamkiem Cisy, lasy dębowe wokół zbiornika Dobromierz, masyw Chełmca, masyw Trójgarbu, Złoty Las i górę Borowa.
  • najlepsze terminy przyrodnicze do zwiedzania: marzec (śnieżyce), maj (różaneczniki, wiosenne geofity), czerwiec (murawy pannońskie, lilie, storczyki), jesień (przebarwiające się liście)