Rezerwat Przyrody Cisy

Rezerwat Przyrody Cisy

4 maja 2019 Wyłączono przez admin

Urokliwy i położony na odludziu rezerwat chroniący jedną z największych drzewiastych populacji cisa w Polsce, który porasta strome zbocza Cisowej Doliny w Górach Bardzkich. Jest to teren bogaty przyrodniczo, gdzie występują siedliska żyznej buczyny sudeckiej, kwaśnej dąbrowy podgórskiej i grądu środkowoeuropejskiego z licznymi rzadkimi i chronionymi gatunkami roślin. 


Typ ochrony: leśny

Data utworzenia: 1954

Powierzchnia: 19,58 ha

Powiat: Ząbkowicki

Gmina: Bardo

Nadleśnictwo: Bardo Śląskie


Położenie: Rezerwat znajduje się w środkowo-wschodniej części Gór Bardzkich w Sudetach Środkowych i obejmuje północne stoki góry Leszka (530 m n.p.m.) i północno-zachodnie stoki Brzeźnickiej Góry (525 m n.p.m.) opadających w kierunku potoku Stabna. Rezerwat zlokalizowany około 580 m w linii prostej na południowy-zachód od ostatnich zabudowań miejscowości Brzeźnica. Całość obejmuje oddziały leśne 151kl, 154f-j, 155a leśnictwa Tarnawa w nadleśnictwa Bardo Śląskie.

Budowa: Rezerwat obejmuje stoki Brzeźnickiej Góry i Leszka, gdzie różnica wysokości wynosi 120 m (od 365 m n.p.m. w najbardziej północnym skrawku, do 485 m n.p.m. na południowo-wschodnim krańcu w oddziału 176s). Zbocza obejmujące rezerwat opadają w kierunku północnym i północno-zachodnim, w przeważającej części są one strome lub bardzo strome, jedynie w zachodniej części mają one łagodniejszy przebieg. W środkowym fragmencie występuje niewielka dolinka, która w czasie intensywnych opadów zmienia się w okresowy potok. Stoki gór zbudowane są głównie z łupków ilastych i krystalicznych a także gnejsów, na powierzchni których wytworzyły się gleby brunatne kwaśne. Warstwa próchnicy jest zróżnicowana, w dolnych partiach osiągają niemal 1,5 m grubości, podczas gdy w miejscach przyszczytowych, na glebach szkieletowych, osiąga zaledwie kilka cm.

Roślinność: Stosunkowo bogata jak na niewielkie rozmiary rezerwatu. Prace badawcze wykazały 216 gatunków roślin naczyniowych a także 66 gatunków mchów i 9 gatunków wątrobowców. Jednak wg nowszych opracowań (Fałtynowicz 2004) nie odnaleziono 64 gatunków. Różnorodność mchów spowodowana jest m.in. wilgotnym i chłodnym mikroklimatem doliny, w której występują liczne cieki a zbocza rezerwatu w większości są ukierunkowane na północ. Wysoka różnorodność dotyczy także siedlisk, wśród których największy areał zajmuje żyzna buczyna sudecka (Dentario enneaphyllidis-Fagetum) porastająca centralne fragmenty. Drzewostan zdominowany jest przez dorodne okazy buka z niewielką domieszką jodły oraz sztucznie wprowadzonego świerka. Ten ostatni gatunek jest notowany we wszystkich siedliskach rezerwatu jako efekt dawnych nasadzeń. Podszyt także jest zdominowany przez młody podrost bukowy z pojedynczymi okazami cisa, który miejscami występuje w większych grupach. Runo żyznej buczyny należy do najbogatszych florystycznie w całym rezerwacie, licznie notuje się tutaj gatunki stosunkowo pospolite jak gajowiec żółty, gwiazdnica wielkokwiatowa, kopytnik pospolity, groszek wiosenny, marzanka wonna, orlik pospolity, przylaszczka pospolita, szczyr trwały, żywiec bulwkowaty, zawilec gajowy i zawilec żółty. Miejscami występują gatunki rzadkie i chronione rośliny jak buławnik mieczolistny, gnieźnik leśny, lilia złotogłów, kruszczyk szerokolistny, podkolan biały, wawrzynek wilczełyko i występujący płatami żywiec dziewięciolistny.

Miejscami, głównie na zachodnich stokach, żyzna buczyna stopniowo przechodzi w acydofilną buczynę górską (Luzulo-Fagetum) charakteryzującą się zbliżonym gatunkowo drzewostanem jednak znacznie uboższym runem leśnym, w którym dominują głównie paprocie, trawy oraz bogata flora mszaków. Lokalnie występują kępy konwalii majowej, konwalijki dwulistnej i licznych jastrzębców. Żyzna buczyna przechodzi płynnie także w siedlisko grądu środkowoeuropejskiego (Galio-Carpinetum betuli) w wyższych położeniach, gdzie notuje się w drzewostanie grab i dąb bezszypułkowy z kruszyną pospolitą i bzem czarnym w warstwie podszytu. Runo leśne jest bogate gatunkowo, w którym notuje się  roślinność zbliżoną do buczyn. Poza tym stwierdzono występowanie takich gatunków jak przywrotniki, nerecznice, biedrzeniec mniejszy, cienistka trójkątna, jasnota biała, pszeniec gajowy i barwinek pospolity. W najwyższych partiach stoków rozwinęła się podgórska dąbrowa acydofilna (Luzulo luzuloidis-Quercetum) z luźnym drzewostanem dębowym, którego okazy charakteryzują się niskim wzrostem oraz silnie powykręcanymi konarami. Runo leśne jest ubogie, gdzie dominuje borówka czarna z pojedynczymi płatami innej roślinności, w skład której wchodzi m.in. naparstnica zwyczajna, konwalia majowa, lepnica zwisła, wiciokrzew pospolity, poziomka pospolita a także pojedyncze okazy dzikiej róży i głogu. Przy ciekach wodnych wytworzyły się wąskie płaty ziołorośli i łopuszyn z lepiężnikiem białym oraz innymi wilgociolubnymi gatunkami jak śledziennica naprzeciwlistna, lepiężnik różowy, ziarnopłon wiosenny i pierwiosnek lekarski.


Najważniejszy gatunek rezerwatu, jakim jest cis pospolity, charakteryzuje się umiarkowanie dobrą kondycją z tendencją pogarszającą się. Chodzi tu głównie o brak naturalnych odnowień oraz systematycznie spadającą populację dorosłych okazów. W przeciągu pół wieku, tj. od powołania rezerwatu w 1954 do 2000 r. liczba zinwentaryzowanych cisów uległa zmniejszeniu z 1627 do 1258 sztuk. Przeciętne rozmiary dorosłych drzew oscylują w graniach 7-12 m, jednak lokalnie stwierdzono okazy nawet 15 metrowe. Wymiary pierśnicy mierzonej na wysokości 1,3 są przeważnie w przedziale 11-20 cm, okazów mniejszych i większych od podanych jest zdecydowanie mniej. Same cisy są rozlokowane nierównomiernie. Miejscami tworzą grupy po kilkanaście-kilkadziesiąt osobników, które dominują w podszycie, podczas gdy w innych fragmentach rezerwatu notuje się pojedyncze, samotne okazy, oddalone od innych osobników o 100-200 m. Sam drzewostan rezerwatu obejmuje w większości gatunki liściaste (74%) z mniejszym udziałem drzew iglastych (26%) i przeciętnym wiekiem wynoszącym 125 lat.

Fauna: Ze względu na to, że rezerwat został powołany w celach ochrony roślinności, nigdy nie przeprowadzono kompleksowych badań tutejszej fauny. Rezerwat stanowi niewielki fragment bardzo rozległego i zwartego kompleksu leśnego ciągnącego się przez niemal całe Góry Bardzkie i dalej rozszerzającego się na Góry Sowie i Góry Złote. Z tego względu rezerwat nie stanowi typowej ostoi zwierząt, które są tutaj bardziej tymczasowymi gośćmi aniżeli stałymi bywalcami. Mimo wszystko na terenie Cisów obserwuje się duże gatunki ssaków jak jelenie, sarny i sztucznie wprowadzone muflony, które podgryzają młode siewki cisów. Do ważniejszych składowych tutejszej fauny należy rzadka i chroniona salamandra plamista, mająca w Górach Bardzkich jedną z większych ostoi na obszarze Sudetów.

Inne: Dawniej przez rezerwat przebiegała ścieżka dydaktyczna, która tworzyła pętlę zahaczając o drugi rezerwat Cisowa Góra a także kilka szczytów i wieś Brzeźnicę. Niestety na chwilę obecną (2019 r.) ścieżka prawdopodobnie od wielu lat jest nieaktualna i tylko powielana na kolejnych mapach. Na jej teoretycznym przebiegu próżno szukać tablic informacyjnych albo poprawnego oznaczenia, nie licząc pojedynczych, mocno wytartych przez czas oznaczeń na drzewach. Wszystko to sugeruje, że szlak jest obecnie zlikwidowany, przynajmniej w okolicach rezerwatu Cisy.

Zagrożenia: Umiarkowane w przypadku samego rezerwatu i poważne w przypadku jego najważniejszego elementu jakim jest populacja cisa. Siedliska w rezerwacie oraz tutejsza flora wykazują prawidłowy skład gatunkowy oraz noszą cechy lasu o charakterze naturalnym. Miejscami widać ślady dawnej działalności ludzkiej, która objawia się występowaniem drzew obcych siedliskowo. Dotyczy to kilku drzew iglastych jak świerk pospolity, modrzew europejski i daglezja zielona. W pododdziale 176c widoczne są ślady po dawnych rębniach jakie odbyły się tu w latach 60. ubiegłego wieku, kiedy to w drzewostanie przeprowadzono wyręb. Obecnie notuje się tu bogatą populację brzozy brodawkowatej w wieku około 50 lat oraz gatunki porębowe (jeżyny, wierzbówki). Mimo wszystko drzewostan rezerwatu wykazuje wysoki poziom naturalności, dotyczy to zwłaszcza żyznej buczyny, która jest największym rezerwuarem rzadkich i chronionych gatunków na obszarze Cisów.

W zupełnie innej sytuacji niż siedliska, znajduje się tutejsza populacja cisa. W przeciągu pół wieku zaobserwowano wyraźny spadek w liczebności dorosłych osobników oraz notuje się niewielki przyrost młodych osobników, które mogłyby zastąpić wypadające osobniki. Większość cisów charakteryzuje się zbliżonym wiekiem oraz wielkością, tj. 7-12 m wysokości i 11-20 cm w pierśnicy. Taki układ parametrów może sugerować, że zostały one wprowadzone przez człowieka w czasie kilkuletnich nasadzeń. Wśród populacji widoczna jest luka pokoleniowa pomiędzy fazą siewek oraz dorosłych osobników, która dotyczy fazy podrostu. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy są sarny i muflony, które odwiedzając rezerwat zgryzają pędy młodych osobników doprowadzając do ich zamierania. Wszystko to sprawia, że populacja cisów maleje z powodu zamierania starszych okazów i braku nowych cisów mogących zająć wolne miejsce w siedlisku. Na kurczącą się populacje wskazują już nawet zapiski niemieckie. Kühne w 1940 r. wspomina iż na terenie zboczy pod Brzeźnicą występuje ponad 4 tys. cisów. Nie wiadomo ile osobników znajdowało się w granicach rezerwatu, który wtedy jeszcze nie był wytyczony. Obecnie liczne pojedyncze okazy notuje się także poza rezerwatem w całej dolinie.


Warto dodać, że w rezerwacie Cisy sytuacja i tak jest znacznie lepsza niż w sąsiedniej Cisowej Górze, gdzie przez pół wieku populacja cisów zmalała o ponad 50 %, z 1376 do zaledwie 708 egzemplarzy. Mimo wszystko stan dorosłych osobników określany jest generalnie jako zadowalający albowiem 80% drzewiastych cisów stanowią okazy zdrowe lub osłabione w niewielkim stopniu. Obecnie rezerwat posiada plan ochrony polegający m.in. na niwelacji uszkodzeń powodowanych przez zwierzęta poprzez osłanianie pni osobników dorosłych siatką i grodzenie naturalnych odnowień. Poza tym planowane jest usuwanie gatunków obcych siedliskowo (daglezja) oraz stosowanie cięć nie powodujących gwałtownych prześwietleń w drzewostanach sąsiadujących z chronionym terenem, które mogłyby wpłynąć negatywnie na populacje cisa.

Prace badawcze podawały łączną liczbę 216 gatunków, z czego nie potwierdzono w ostatnich latach 64 z nich. Dotyczy to głównie roślin światłolubnych, które porastały pobocza dróg, skraje lasu lub miejsca po dawnych rębniach. Wszystkie te fragmenty uległy zacienieniu wskutek rozrostu drzew. Z tego powodu wyginęły najprawdopodobniej takie rośliny jak bez koralowy, dziurawiec czteroboczny, firletka poszarpana, goryczuszka orzęsiona, janowiec ciernisty, niezapominajka błotna, rutewka orlikolistna, topola osika i skalnica ziarenkowata. Część gatunków została prawdopodobnie źle oznaczona, dotyczy to m.in. pierwiosnka wyniosłego, podkolana zielonawego, turówki wonnej i żywca gruczołowatego, który nie występuje naturalnie w Sudetach. Warto nadmienić, że rezerwat cechuje się niewielką liczbą gatunków synantropijnych (13 gat.), które nie stanowią poważniejszego zagrożenia za wyjątkiem niecierpka drobnokwiatowego. Część roślin inwazyjnych wręcz wymiera na terenie Cisów (m.in. robinia akacjowa).

Wrażenia osobiste: Umiarkowanie pozytywne. Rezerwat robi wrażenie jeśli chodzi o bioróżnorodność oraz walory krajobrazowe. Jest to stroma dolina opadająca ku szumiącemu potokowi, wokół którego występuje gęsty las pełen dorodnych buków oraz cisów. Jest to jedno z zaledwie kilku miejsc o takim nagromadzeniu tego rzadkiego gatunku drzewa lub krzewu (zależnie jakie przyjąć kryteria). Wśród innych nagromadzeń cisa w Sudetach należy sąsiedni rezerwat Cisowa Góra, Przełomy pod Książem oraz bezimienne i niechronione wzgórze koło Nowego Waliszowa. Na omawianym terenie ciemnozielone igliwia bardzo kontrastują wiosną z jasną zielenią buków oraz jesienią, gdy te same liście przybiorą żółte i czerwone barwy. Niestety sam rezerwat jest ukryty przed ludzkim okiem. Dawniej prowadziła do niego ścieżka dydaktyczna, która jest już obecnie nieaktualna. Aby dostać się do Cisów należy zaopatrzyć się w dobry GPS i mapę. Na szczęście granice rezerwatu są w większości oznaczone na przygranicznych drzewach w postaci zielonego paska. Dodatkowo przy drogach postawiono tabliczki z nazwą. W bezpośredniej okolicy istnieje gęsta sieć dróg leśnych, w tym szerokich dróg dla pojazdów leśnych, stąd poruszanie się po dolinie nie nastręcza większych problemów. Problemem może być jedynie znalezienie samego rezerwatu 😉


Informacje praktyczne: 

  • brak dojazdu, rezerwat znajduje się na terenie leśnym, około 0,5 km w linii prostej od najbliższych zabudowań
  • przy rezerwacie nie znajdują się żadne szlaki lub ścieżki dydaktyczne. Najbliższy jest niebieskie szlak rowerowy, z którego prowadzi droga leśna w kierunku rezerwatu. Nie ma tu jednak drogowskazów nakierowujących bezpośrednio do rezerwatu
  • teren jest stosunkowo łatwy do poruszania, mimo dużych różnic poziomu. W sąsiedztwie rezerwatu znajduje się gęsta sieć dróg leśnych, w tym jedna droga o utwardzonej nawierzchni, którą poprowadzony jest niebieski szlak rowerowy. Sam rezerwat nie jest udostępniony do zwiedzania
  • obszar rezerwatu cechuje się gęstą roślinnością oraz stromymi i bardzo stromymi zboczami. Stąd zaleca się poruszanie wyłącznie po drogach
  • w bezpośredniej okolicy znajduje się drugi, niemal bliźniaczy rezerwat o nazwie Cisowa Góra. Ulokowany jest po drugiej stronie doliny, gdzie także chroni bogatą populację drzewiastych form cisa. Inne rezerwaty lub użytki ekologiczne znajdują się w odległości ponad 15 km w linii prostej
  • najlepsze terminy przyrodnicze do zwiedzania: maj (wiosenne geofity), jesień (przebarwiające się liście, grzyby)