Torfowisko Pod Zieleńcem

Torfowisko Pod Zieleńcem

19 listopada 2017 Wyłączono przez admin

Torfowisko pod Zieleńcem stanowi jeden z najważniejszych rezerwuarów bioróżnorodności w polskiej części Sudetów, gdzie można spotkać wiele rzadkich i chronionych gatunków roślin, w tym relikty glacjalne jak brzoza karłowata. Rezerwat oprócz swoich walorów przyrodniczych, stanowi jedno z najpopularniejszych miejsc turystycznych Ziemi Kłodzkiej. Wszystko dzięki pięknym krajobrazom, które przypominają wyglądem skandynawską lub syberyjską tajgę. 



Typ ochrony: torfowiskowy

Data utworzenia: 1954

Powierzchnia: 156,8 ha

Powiat: Kłodzki

Gmina: Szczytna

Nadleśnictwo: Zdroje


Położenie: Rezerwat znajduje się w Sudetach Środkowych, we wschodniej część Kotliny Kłodzkiej, na terenie Gór Bystrzyckich. Dokładniej obiekt rozpościera się na bezimiennych północno-zachodnich stokach opadających do doliny potoku Bystrzyca Kłodzka, około 2 km od Zieleńca, dzielnicy Dusznik-Zdroju. Całość znajduje się na wysokości 740-770 m n.p.m., obejmując oddziały leśne 208; 216; 217; 229, 230; 231; 236; 237, 238, 244 h,i; 245 a-d; 246 a-g; 247 a-d nadleśnictwa Zdroje.

Budowa: Podłoże torfowiska jest zbudowane z nieprzepuszczalnych skał, głównie margli i piaskowców, usadowionych w gnejsach. Ogólna budowa całego podłoża wygląda następująco: gnejsy jako skała dominująca znajduje się na spodzie, na nich spoczywają wapienie i piaskowce, które są zaścielone nieprzepuszczalnymi dla wody, szaroniebieskimi iłami. Całość tworzy kształt misy, w której gromadzi się woda, umożliwiając powstanie torfowiska. Torfowisko zajmuje powierzchnię około 270 ha, czyli więcej niż sam rezerwat. Tworzą go dwie misy: Topielisko i Czarne Bagno, przy czym druga misa tylko częściowo znajduje się w granicach rezerwatu. Południowe fragmenty obejmujące Czarne Bagno, zostały zmeliorowane i osuszone z powodu działalności człowieka, nabierając cech torfowiska przejściowego. Miąższość torfu przekracza miejscami 8 m.

Flora: Bogata a w wielu przypadkach unikatowa dla regionu lub kraju. Inwentaryzacje przyrodnicze wykazały ponad 220 taksonów, głównie gatunki leśne, torfowiskowe i bagienne, ze względu na otwarte przestrzenie, wysoki jest także udział gatunków łąkowych. Bardzo licznie reprezentowana jest  także flora mchów i wątrobowców, których jest odpowiednio: 16 gatunków wątrobowców, 20 gatunków mchów brunatnych i 18 gatunków mchów torfowych. Do najcenniejszych zbiorowisk należą niskoturzycowe torfowiska niskie i przejściowe (Scheuchzerio-Caricetea nigrae). Występują one głównie w północnej i centralnej części rezerwatu stanowiąc jedno z bardziej widowiskowych elementów torfowiska, na tyle widowiskowe iż poprowadzono tam ścieżkę na drewnianej kładce. Jest to płaski teren, gęsto porośnięty mchami, głównie gatunkami z grupy torfowców. Całość tworzy rozległe struktury kępkowo-dolinowe. Oprócz mchów, zbiorowisko jest porośnięte licznymi trawami i turzycami jak turzyca pospolita, turzyca bagienna, wełnianka pochwowata, wełnianka wąskolistna, wełnianeczka darniowa, przygiełka biała oraz turzyca skąpokwiatowa, będąca reliktem polodowcowy.  Z roślin dwuliściennych napotkać można liczne gatunki z rodziny wrzosowatych jak żurawina błotna posiadająca jesienią czerwone, jadalne jagody oraz borówka bagienna, borówka brusznica i modrzewnica zwyczajna. Miejscami występuje owadożerna rosiczka okrągłolistna, mającą rozproszone stanowiska na całym obszarze torfowiska. Najbardziej charakterystycznym elementem siedliska są widowiskowo wyglądające  brzozy brodawkowate,  które rosną tutaj niewielkim zagęszczeniu i przybierają skarlałe formy ze względu na rodzaj podłoża na jakim rosną. Całość ekosystemów sprawia wrażenie dzikiej, syberyjskiej tajgi.

W miejscach silnie zabagnionych z występującymi zastoinami wody stwierdzono siedlisko  z roślinnością ze związku Rhynchosporion albae, obejmujące obniżenia i brzegi dystroficznych zbiorników w kompleksie torfowisk wysokich. Roślinność składa się z niewielkiej liczby gatunków, rosnących zazwyczaj w niewielkim zwarciu, z czego znaczna ich część jest słaba konkurencyjnie i wymaga do rozwoju przestrzeni wolnej od innych roślin. Są to tereny o wysokim poziomie wód gruntowych na którym występuje wiele rzadkich gatunków jak przygiełka biała, bagnica torfowa, turzyca bagienna oraz liczne mchy, głównie torfowce. Siedlisko to występuje w mozaice z innymi torfowiskami, głównie w okolicy niewielkich oczek wodnych rozlokowanych głównie w północnej części oraz przy kanałach i ciekach wodnych.


Południowe i obrzeżne tereny rezerwatu porasta mozaika torfowisk przechodzących w zarośla kosodrzewiny i sosny błotnej na torfie (Pino mugo-Sphagnetum) z licznie występującą tu kosodrzewiną, zwaną także kosówką. W runie można spotkać wełnianki a także borówkę bagienną, borówkę brusznicę, borówkę czarną, paproć podrzenia żebrowca, modrzewnicę zwyczajną a także sity (sit czarny, sit cienki) i turzyce (turzyca zaostrzana i dzióbkowata). Z drzew i krzewów, oprócz wcześniej wymienianej kosodrzewiny, rosną nielicznie świerki, brzozy brodawkowate oraz rzadka sosna błotna, będąca naturalną krzyżówką pomiędzy sosną pospolitą a kosodrzewiną.  W najmniej wilgotnych obszarach, znajdujących się na obrzeżach rezerwatu rosną świerczyny ze stosunkowo ubogim runem, składającym się głównie z mchów, paproci, borówki czarnej i wrzosu zwyczajnego. Są to głownie bory świerkowe na torfie (Sphagno girgensohnii-Piceetum). Ich drzewostan charakteryzuje się stosunkowo dużym zwarciem tworzącym niemal jednolite gatunkowo świerczyny z domieszką brzozy omszonej. Warstwa podszytu zdominowana jest przez młode drzewka świerkowe i brzozowe. Bardzo dobrze rozwinięte jest runo leśne choć nie występuje tu duże bogactwo gatunkowe ograniczone do typowo kwasolubnych gatunków jak borówka czarna, borówka brusznica, siódmaczek leśny, skrzyp leśny oraz różnego rodzaju trawy, turzyce i paprocie. Siedlisko wytworzyło się w miejscach powiązanych z obniżeniem terenu wypełnionego kwaśnym torfem, gdzie poziom wody gruntowej przypada przeciętnie na głębokości 20-80 cm. Świerczyny występujące na torfowisku wykazują szereg podobieństw do borelanych lasów świerkowych rosnących na dalekiej północy, przez co lasy w rezerwacie wyglądem oraz wegetacją przypominają obszary leśne Syberii i Skandynawii.

W obszarach o najniższym poziomie wód gruntowych a więc w największym oddaleniu od „serca” torfowiska występuje górnoreglowy sudecki świerkowy bór (Calamagrostio villosae-Piceetum) rosnący w nieco wyższych terenach na ubogich glebach wytworzonych z kwaśnych skał bezwęglanowych, głównie bielicowych. Drzewostan dominowany jest przez świerka, który miejscami osiąga imponujące rozmiary oraz duże zagęszczenie. Podobnie jak w przypadku innych górskich borów, siedlisko charakteryzuje ubogim skład gatunkowy przy jednocześnie bujnie rozwiniętej roślinności, w skład której wchodzi borówka czarna, śmiałek pogięty, podbiałek alpejski, nerecznica szerokolistna i szczawik zajęczy, z gatunków rzadkich notowana jest przytulia hercyńska. Umiarkowanie bogata jest warstwa mszysto-porostowa pełniąca ważną rolę diagnostyczną. W najsuchszych miejscach wykształcił się dolnoreglowy bór jodłowo-świerkowy (Abieti-Piceeteum), który wyróżnia się od innych zespołów dużym udziałem mszaków, paproci oraz gatunków górskich. Jest to siedlisko zajmujące tereny nie nadające się dla lasów bukowych, które stanowią większość potencjalnej roślinności w Górach Bystrzyckich. Wyrastają na ubogim w składniki pokarmowe podłożu, głównie bielicowym lub gleb płowych. Przeważnie w miejscach chłodnych z częstymi inwersjami temperatur. Drzewostan buduje głównie świerk pospolity z domieszką buka zwyczajnego, jodły pospolitej i klonu jaworu. Warstwa runa leśnego składa się z kwasolubnych gatunków traw, turzyc oraz roślin z rodziny wrzosowatych. Poza nimi spotykane są tutaj niewielkie populacje takich roślin jak ciemiężyca zielona, podrzeń żebrowiec, pszeniec leśny, podbiałek alpejski, siódmaczek leśny, jastrzębiec leśny i naparstnica purpurowa. Z chronionych roślin spotyka się pojedyncze egzemplarze gnieźnika leśnego.

Do najcenniejszych składników rezerwatu należy brzoza karłowata, będąca reliktem glacjalnym, który na tym stanowisku dzięki specyficznym warunkom mikroklimatycznym. Jest to niewielki gatunek, dorastający maksymalnie do 1,5 m, który na terenie torfowiska posiada jedno z jedynie trzech stanowisk w kraju. Dwa pozostałe znajdują się w rezerwacie Linje na Pojezierzu Chełmińskim i w rezerwacie Torfowisko Doliny Izery w szczytowych partiach pasma Gór Izerskich. Stanowisko znajduje się poza sąsiedztwem szlaku turystycznego i kładki w północnej części rezerwatu. Warto odnotować, że populacja na Torfowisku pod Zieleńcem jest największą w kraju a dodatkowo na początku XX wieku odnotowano tutaj mieszańca z brzozą omszoną – Betuna nana x pubescens (B. x intermedia). Obecnie forma mieszańcowa nie jest spotykana.


Wśród innych roślin występujących na terenie rezerwatu warto wspomnieć:

  • Bagnica torfowa (Scheuchzeria palustris), niewielka roślina posiadająca oryginalne w wyglądzie kwiaty ułożone w luźnym gronie. Występuje na podmokłych fragmentach torfowiska z bogatą i grubą warstwą mchów torfowców. Na Dolnym Śląsku jest to bardzo rzadki gatunek ograniczony do Borów Dolnośląskich i kilku torfowisk w Sudetach Środkowych i Sudetach Zachodnich.
  • Borówka bagienna (Vaccinium uliginosum), najrzadsza z dolnośląskich borówek, występująca głównie w Borach Dolnośląskich i wyższych partiach Sudetów. Rezerwat jest jednym z trzech obszarów na Ziemi Kłodzkiej, gdzie możemy obserwować ten gatunek, pozostałe to kopuła Śnieżnika oraz Park Narodowy Gór Stołowych.
  • Kukułka plamista (Dactylorhiza maculata subsp. averyanovii), skrajnie rzadki podgatunek kukułki plamistej, który po raz pierwszy został opisany w 1989 z Torfowiska pod Zieleńcem i stanowi locus classicus tego taksonu. W kolejnych latach nie był odnajdywany, jednak w II dekadzie XXI w. odnaleziono populacje w środkowych fragmentach rezerwatu.
  • Modrzewnica zwyczajna (Andromeda polifolia), niewielka torfowiskowa krzewinka o rzucających się w oczy różowych kwiatach. Zasiedla wilgotne fragmenty o bogatej warstwie mszystej, zarówno otwarte torfowiska jak i te zarastające. Gatunek bardzo rzadki na Dolnym Śląsku, ograniczony do Borów Dolnośląskich oraz najwyższych partii Sudetów.
  • Podbiałek alpejski (Homogyne alpina), drobna bylina o niepozornym, różowo-białych kwiatostanie rosnąca w suchszych fragmentach rezerwatu porośniętych przez świerczynę. Gatunek rzadki w skali kraju, jednak występujący dosyć pospolicie w wyższych partiach gór.
  • Przygiełka biała (Rhynchospora alba), niewielka roślina tworząca luźne darnie o jasnych kwiatostanach skupionych w formie główki. Zasiedla silnie podmokłe, bagienne fragmenty w zagłębieniach. W miejscach silnie podmokłych tworzy pło. Torfowisko pod Zieleńcem jest jedynym miejscem występowania tego gatunku na Ziemi Kłodzkiej.
  • Rosiczka okrągłolistna (Drosera rotundifolia), jedna z najbardziej charakterystycznych i rozpoznawalnych roślin owadożernych w Polsce posiadające zielono-czerwone liście przystosowane do chwytania owadów. W rezerwacie występuje pospolicie we fragmentach o podmokłym podłożu z bogato rozwiniętą warstwą mszystą.
  • Sosna błotna, drzewokosa (Pinus ×rotundata), mieszaniec międzygatunkowy pomiędzy sosną zwyczajną a kosodrzewiną o cechach pośrednich odnośnie pokroju i wyglądu szyszek. Bardzo rzadki mieszaniec notowany w województwie głównie z Borów Dolnośląskich oraz zachodnich pasm Ziemi Kłodzkiej. W rezerwacie występuje dosyć licznie, w tym w bezpośrednim sąsiedztwie szlaku.
  • Wełnianki (Eriophorum spp.), grupa kilku podobnych w wyglądzie turzyc o bardzo charakterystycznych puchowych kwiatostanach. W rezerwacie stanowią bardzo licznie występującą grupę, która masowo zakwita wczesnym latem na większości otwartych obszarów torfowiska. Szczególnie widowiskowe płaty znajdują się przy drewnianej kładce poprowadzonej w ramach ścieżki dydaktycznej przez część otwartą torfowiska.
  • Zdrojek błyszczący, z. źródlany (Montia fontana), niewielka roślina jednoroczna osiągająca zaledwie kilka centymetrów wysokości. Tworzy rozległe kępki w obszarach źródliskowych i na brzegach strumieni. Dawniej gatunek nie był notowany w zachodniej części Ziemi Kłodzkiej, jednak w ostatnich latach odnaleziono kilka populacji, w tym osobniki zasiedlające rowy melioracyjne na terenie rezerwatu przyrody.

Fauna: Bardzo bogata fauna, reprezentowana przez dużą liczbę gatunków rzadkich lub chronionych. Szczególnie dotyczy to bezkręgowców, wśród których można wymienić cenne gatunki motyli, takie jak Stigmella lediella, Syngrapha interrogationis i Lyonetia ledi żerujące na liściach bagna zwyczajnego, modraszek bagniczek, którego gąsienice żerują na żurawinie i borówce bagiennej. Liśćmi żurawiny żywią się także larwy monofaga szlaczkonia tofowca, zamieszczonego w Polskiej Czerwonej Księdze.

Na terenie rezerwatu można znaleźć gatunki ważek związanych z torfowiskami wysoki. Występuje tu żagnica torfowcowa, miedziopierś górska, miedziopierś północna. Wszystkie te trzy gatunki są ściśle związane z wodami torfowiskowymi i środowiskami sfagnowymi, są umieszczone na krajowej czerwonej liście zwierząt, zaś miedziopiersi zamieszczono w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt

Zagrożenia: Głównym zagrożeniem torfowiska jest zarastanie go przez świerki. Jest to jeden z naturalnych etapów eutrofizacji, gdzie stopniowo rosnąca warstwa podłoża staje się odpowiednia dla rozwoju drzew i krzewów. Proces ten jednak został sztucznie przyśpieszony na wskutek dawnych procesów melioracyjnych będących bardzo powszechnym procederem w Sudetów. Z tego powodu ponad 90% naturalnie występujących torfowisk uległo zanikowi na rzecz monokultur świerka. Sytuacja przyśpieszającego wysychania dotyczy szczególnie Czarnego Bagna, które w przeszłości zostało częściowo osuszone, dając lepsze warunki dla sukcesji lasu. Obecnie prowadzone są odpowiednie działania zapobiegające procesom osuszania i polepszające warunku wodne, głównie przez zatykanie rowów melioracyjnych lub poprowadzeniem ich przez inne fragmenty. Na chwilę obecną tereny o najsilniejszym poroście drzew stanowią fragmenty wzdłuż dróg oraz w południowym fragmencie rezerwatu.

Najważniejszy gatunek torfowiska, jakim jest brzoza karłowata, posiada stabilną populację, której głównym zagrożeniem jest rozrost kosodrzewiny i świerków. Dotyczy to szczególnie fragmentów o suchszym podłożu, gdzie warunki dla drzew są dużo korzystniejsze do wzrostu. Pomimo stosunkowo licznej populacji, najliczniejszej w Polsce, duża izolacja może stanowić problem dla różnorodności genetycznej a tym samym przystosowania dla zmieniających się warunków środowiskowych. Rezerwat w całości pokrywa się z OOS Natura 2000 o tej samej nazwie.


Inne: Ochrona torfowiska została podjęta bardzo wcześnie. Już w 1919 roku rząd niemiecki otoczył tereny ochroną, tworząc 58 hektarowy rezerwat. Powiększony w okresie międzywojennym do 218 ha, został częściowo zmodernizowany w celach turystycznych m.in. poprzez budowę kładki oraz wieży widokowej (w latach 2020-2022 wieża została zamknięta z powodu złego stanu technicznego i następnie rozebrana). Rezerwat stanowi jeden z najpopularniejszych obiektów przyrodniczych Kotliny Kłodzkiej i całych Sudetów. Często porównywany jest do syberyjskiej tajgi lub arktycznej tundry, szczególnie jesienią lub wczesną wiosną. Przypuszcza się że samo torfowisko powstało za czasów epoki lodowcowej. Jego wiek szacuje się na około 7600 lat.

Oprócz walorów przyrodniczych, torfowisko słynie z tego, że przez jego środek przechodzi podział wododziałowy pomiędzy zlewiskami Morza Bałtyckiego i Północnego. Dodatkowo część torfowiska jest bezodpływowa. Okoliczne strumienie, stanowiące zaczątki jednego z dwóch zlewisk, przepływając przez torfowisko nabierają ciemnoczerwonej barwy. Spowodowane jest to wypłukiwaniem kwasów humusowych z torfu, nadających wodzie kwaśnego odczynu na poziomie 3,8-4 pH. Mimo tego, woda jest zdatna do picia.

Obiekt jest dobrze zagospodarowany turystycznie i posiada jedno z lepszych zapleczy dla turystyki przyrodniczej i krajoznawczej. U podnóża przy drodze ciągnącej się wzdłuż doliny utworzono niewielki parking wraz z tablicami dydaktycznymi. Przez sam rezerwat poprowadzono dwa szlaki:

  • czerwony szlak tzw. Główny Szlak Sudecki im. Mieczysława Orłowicza, biegnie utwardzoną drogą (Zielona Droga) przez południową część rezerwatu obejmującą Czarne Bagno
  • zielony szlak, poprowadzony przez północną część rezerwatu zwaną Topieliskiem. Jest to jednocześnie trasa o bardzo dobrym zagospodarowaniu turystycznym w postaci wieży widokowej, kładki pociągniętej przez otwarte tereny torfowiska oraz wielu tablic edukacyjnych

Wrażenia ogólne: Pozytywne. Pomimo, że rezerwat przyrody stanowi jeden z najpopularniejszych terenów dla turystyki przyrodniczej w regionie i jest odwiedzany przez tysiące turystów rocznie, nie widać tutaj silnej antropopresji. Znacząca większość osób porusza się po wyznaczonych szlakach i ścieżkach edukacyjnych, omijając znaczącą większość rezerwatu. Szlaki te skupiają się głównie wzdłuż dwóch dróg prowadzących przez rezerwat. Dużym plusem jest powstanie niewielkiej kładki prowadzącej w głąb jednego z połaci torfowisk, co zapobiega dzikim wycieczkom turystów w głąb mszarów. Zapobiega to potencjalnym wypadkom albowiem chodzenie po bagiennym terenie może być niebezpieczne, jednocześnie umożliwiając podziwianie terenu nie niszcząc podłoża gęsto porośniętego torfowcami i innymi gatunkami roślin. Teren jest bardzo dobrze przygotowany pod turystykę przyrodniczą przy jednoczesnym zapewnieniu odpowiedniej ochrony.


Informacje praktyczne:

  • dogodny dojazd, przy obu szlakach (zielonym i czerwonym) do rezerwatu zlokalizowane są niewielkie parking z oznaczeniami i drogowskazami
  • rozbudowana infrastruktura turystyczna (miejsce do biwakowania, wieża widokowa, kładka  umożliwiająca zwiedzanie torfowiska z bliska) oraz liczne tablice edukacyjne
  • rezerwat można zwiedzać od dwóch stron – bardziej popularnej części północnej, przy której jest całe zaplecze edukacyjno-turystyczne, oraz od części południowej, która jest mniej popularna ze względu na brak wieży czy pomostu. Jest jednak znacznie mniej uczęszczana
  • w przypadku poruszania się po wytyczonych szlakach jest to obszar łatwy do zwiedzania, poruszanie się po nim nie nastręcza większych trudności (nadaje się dla rodzin z małymi dziećmi i osób starszych). Chodzenie po samych torfowiskach jest ryzykowne ze względu na grząskie i podmokłe podłoże.
  • jest to jedyny rezerwat przyrody w zachodniej części Ziemi Kłodzkiej. Oprócz tej formy ochrony w regionie istnieje Park Narodowy Gór Stołowych z tamtejszymi  cennymi terenami (Sawanna Łężycka, Szczelinie Wielki, Skalne Grzyby, Małe Torfowisko Batorowskie, Niknąca Łąka i wiele innych) oraz obszary Natura 2000 (Góry Orlickie, Grodczyn-Homole, Dzika Orlica). Warto też wspomnieć nieodległy pomnik przyrody Jesion Bolko oraz pomniki przyrody gminy Szczytna i Duszniki Zdrój (żywotnik zachodni, buki, lipy, cisy, topole i wiele innych).
  • z terenów niechronionych w pobliżu rezerwatu występuje Dolina Bystrzycy Dusznickiej, Siódme Niebo nad Zieleńcem, Zimne Wody oraz bezimienne torfowiska w okolicach Lasówki.
  • najlepsze terminy przyrodnicze do zwiedzania: praktycznie cały sezon wegetacyjny (od maja do października)