Cyklamen purpurowy

CYKLAMEN PURPUROWY  (Cyclamen purpurascens)

Jest to jeden z najrzadszych składników polskiej flory, który zdobi szczytowe partie w rezerwacie Góra Miłek w Górach Kaczawskich. Jego drobne kwiaty pojawiające się późnym latem są prawdziwą ozdobą tamtejszych ciepłolubnych buczyn storczykowych. Mimo dużego zawirowania w kwestii statusu gatunku, roślina objęta jest ochroną oraz monitoringiem. 

Pierwiosnkowate (Primulaceae)

Okres kwitnienia: VI-IX

Inne nazwy: Cyklamen czerwieniejący, Cyclamen europaeum.

Wygląd: Niewielka bylina osiągająca do 15-16 cm wysokości. Posiada stosunkowo dużą, spłaszczoną na kształt dysku bulwę o skąpej okrywie łuskowej.

Kwiaty bardzo charakterystyczne, trudne do pomylenia z innym rodzimym gatunkiem. Są 5-krotne, duże, osadzone  pojedynczo w kierunku do dołu (zwisająco) na prostych łodyżkach o brązowo-fioletowym zabarwieniu. Kielich posiada szerokie lub trójkątnie jajowate łatki. Płatki korony w odcieniach od jasnoróżowych, poprzez róż, jasny fiolet do intensywnie fioletowopurpurowego, ciemniejsze u podstawy, lekko zwężone na ¼ wysokości, następnie rozszerzające się do połowy długości, wszystkie mocno odgięte do tyłu. Pręciki z bardzo krótkimi nitkami. Kwiaty wydzielają specyficzną, dla niektórych przyjemną, woń.

Liście mięsiste, długoogonkowe, o kształcie sercowatym, zaokrąglonym. Z wierzchniej strony ciemnozielone z jasnozielonymi lub srebrzystymi plamami o promienistym rozkładzie wzdłuż nerwów. Od spodniej strony często z czerwonymi lub fioletowymi przebarwieniami.

Owocem jest mięsista torebka zawierająca ok. 30-40 nasion. W momencie zapylenia, łodygi zaczynają się silnie skręcać, zbliżając się ku ziemi.

Występowanie: Odnotowany wyłącznie w południowej części Europy Środkowej (Czechy, Słowacja) oraz w Alpach na obszarze obejmującym swym zasięgiem północne Włochy, zachodnią Francję, Słowenie, Chorwacje, Węgry, Austrię, Szwajcarię, południowe Niemcy. W Polsce odnotowany był na kilku izolowanych stanowiskach z czego do czasów obecnych zachowało się tylko jedno. Podawany był m.in. z Pienińskiego Parku Narodowego, z Jaroszowca na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej i z Kotliny Kłodzkiej.

Obecnie jedyne potwierdzone stanowisko znajduje się w rezerwacie Góra Miłek w Górach Kaczawskich, gdzie kilka drobnych populacji jest rozsianych po całym masywie, z czego największa znajduje się na jednym ze szczytów Miłka. Druga populacja z pasma Gór Kaczawskich od dawna nie potwierdzona, prawdopodobnie wyginęła.

Środowisko: W Polsce rośnie w środowisku leśnym, na stanowiskach jasnych lub półcienistych, wilgotnych do umiarkowanie suchych. Preferuje podłoże wapienne, żyzne, o stosunkowo dużej warstwie próchnicy i bogate w rumosz wapienny. Występuje na zboczach górskich lasów liściastych oraz terenach skalistych takich jak szczeliny i półki skalne. Gatunek w Polsce odnotowany wyłącznie z siedlisk sudeckiej ciepłolubnej buczyny storczykowej (Fagus sylvatica-Hypericum maculatum).

Opis ogólny: Roślina objęta ścisłą ochroną gatunkową. W Polskiej Czerwonej Księdze Roślin sklasyfikowana jako krytycznie zagrożony (CR). Głównym zagrożeniem jest skrajnie mała populacja tego gatunku, którą ocenia się na 40-50 osobników w całym rezerwacie. Populacja objęta monitoringiem w 2011, obejmująca jeden z wierzchołków, liczyła 41 osobników z czego 30 generatywnych [Perzanowska 2011]. Stanowisko cyklamena na Miłku jest małe i izolowane, powoduje to brak napływu świeżego materiału genetycznego z zewnątrz. Poza tym niewielki obszar jaki zajmuje gatunek stwarza duże ryzyko zdarzeń losowych mogących znacząco zagrozić roślinie (np. pożar lasu, osunięcie ziemi, przeoranie przez dziki etc.). Sam ekosystem jest stabilny, leży w obszarze ochrony ścisłej co wyklucza negatywne oddziaływanie człowieka na siedlisko. Mimo tego populacja systematycznie kurczy się z około 100 osobników w 1993 do około 50 w 2001.

Inną sprawą dotyczącą cyklamena purpurowego jest jego klasyfikacja jako gatunku rodzimego. Część przyrodników uważa go za takson obcy w przyrodzie polskiej, który samorzutnie wysiał się z przydomowych ogródków lub został posadzony celowo na początku XX wieku. To tłumaczyłoby jego wyjątkową rzadkość w krajowej florze. Inna teoria mówi o naturalnym oderwaniu polskiej populacji od zwartego areału na południu Europy. Obecnie jest to gatunek o niepewnym statusie w polskiej florze, któremu proponuje się nadanie statusu zadomowionego kenofita.

Na terenie zwartego areału występowania wyróżnia się kilka form cyklamena purpurowego, m.in.:

• Cyclamen purpurascens f. purpurascens (kwiaty purpurowe, forma typowa)
• Cyclamen purpurascens f. carmineolineatum (kwiaty z cienkim pasmem w kolorze karminu)
• Cyclamen purpurascens f. album, (kwiaty w białym kolorze).