Gałuszka kulecznica

Gałuszka kulecznica (Pilularia globulifera)

Niewielka ale bardzo niezwykła paproć o wyglądzie małego szczypiorku. Jej kilkucentymetrowej wysokości liście gęsto ścielą brzegi i dna wysychających zbiorników. Gatunek skrajnie rzadki, którego możemy spotkać tylko w kilku miejscach w Polsce, w tym na terytorium Dolnego Śląska. 

Gałuszka kulecznica jest niewielką, wieloletnią rośliną wodną z rodziny marsyliowatych (Marsileaceae). Charakteryzuje ją bardzo specyficzna budowa, którą wyróżnia się spośród innych przedstawicieli flory wodnej. Roślina posiada płożące, nitkowate kłącze o grubości 1-2 mm, które rozgałęzia się i rozprzestrzenia w mule na dnie zbiorników wodnych lub w wilgotnym podłożu.

Liście gałuszki kulecznicy mają wyjątkowy wygląd – są bardzo wąskie, nitkowate, o szerokości zaledwie 1-2 mm i długości od 5 do 25 cm. Przypominają raczej źdźbła traw niż typowe liście paprotników. Wyrastają pojedynczo z kłącza w odległościach 1-3 cm od siebie, tworząc charakterystyczne skupiska przypominające podwodny trawnik. Liście mogą rosnąć zarówno pod wodą, jak i wystawać ponad jej powierzchnię, w zależności od głębokości zbiornika.

Najbardziej charakterystyczną cechą tego gatunku są kuliste zarodnie, zwane sporokarpami, które dały roślinie nazwę. Te brązowe, twarde struktury o średnicy 2-4 mm wyrastają na krótkich szypułkach przy podstawie liści. Sporokarpy zawierają dwa typy zarodników – duże megaspory (żeńskie) i drobne mikrospory (męskie), co jest typowe dla paprotników różnozarodnikowych. Dojrzałe sporokarpy pękają w wodzie, uwalniając zarodniki.

Siedlisko: Gałuszka kulecznica jest rośliną typowo wodną, zasiedlającą płytkie, stojące lub wolno płynące wody. Preferuje zbiorniki o głębokości kilku centymetrów, z miękkim, mulistym dnem bogatym w materię organiczną. Występuje w stawach, starorzeczach, torfiankach, rowach melioracyjnych, podmokłych zagłębieniach oraz na brzegach jezior. Jest rośliną słabą konkurencyjnie, dlatego preferuje miejsca o porośnięte niską i rzadką roślinnością.

Roślina wymaga czystych (niezanieczyszczonych) wód o odczynie lekko kwaśnym do obojętnego. Dobrze znosi okresowe wysychanie siedliska – w czasie suszy kłącze może przetrwać w wilgotnym mule, a po powrocie wody szybko regeneruje nowe liście. Gałuszka kulecznica preferuje stanowiska nasłonecznione lub lekko ocienione, unikając miejsc całkowicie pozbawionych światła.

Występowanie: Gatunek zachodnioeuropejski, którego zwarty zasięg obejmuje głównie tereny Europy północno-zachodniej: północna i środkowa Francja, Belgia, Holandia, północne Niemcy, płw. Jutlandzki, południowa Szwecja i Wyspy Brytyjskie. Pojedyncze stanowiska występują także na obszarze Alp, Szwarcwaldu, doliny Padu, Portugalii i Polski.

Na terenie Polski osiąga wschodnią granicę występowania, gdzie notowana jest na pojedynczych stanowiskach obejmujących Dolny Śląsk, Ziemię Lubuską i Małopolskę. Ze względu na efemeryczny charakter wielu stanowisk dane co do aktualnego zasięgu gatunku ulegają ciągłym zmianom. Na przestrzeni lat stwierdzono występowanie gałuszki na terenie m.in. Kotliny Oświęcimskiej (Małopolska), Łuk Mużakowa i obszar Natura 2000 Brożek (Lubuskie) oraz w Borach Dolnośląskich.

Na Dolnym Śląsku występuje największe skupisko dawniej jak i współcześnie istniejących stanowisk, skoncentrowanych w obrębie Borów Dolnośląskich (w tym borów rozciągających się na obszar województwa lubuskiego, będące historycznie terenem Dolnego Śląska), m.in. Rokitki koło Chocianowa i Krzyżowa (gmina Gromadka). Część populacji objęta ochroną w ramach obszarów sieci Natura 2000 PLH020087 Gałuszki w Chocianowie.