Listera jajowata

LISTERA JAJOWATA, GNIEŹNIK JAJOWATY  (Listera opata, Neottia ovata)

Storczykowate (Orchidaceae)

Okres kwitnienia: V-VII

Inne nazwy: Obecnie roślina często jest sklasyfikowana do rodzaju gnieźnik jako gnieźnik jajowaty (Neottia opata).

Wygląd: Niepozorna bylina, osiągająca wysokość nawet do 60cm. Kwiaty charakterystyczne dla rodziny storczykowatych, o pięciu działkach kielicha, drobne, niepozorne, koloru zielonego, czasem z brunatnymi smugami zebrane w luźny kłos. Warżka zwisająca, dwukrotnie dłuższa od działek, głęboko rozcięta u dołu (dwudzielna). Kwiaty zawierają nektar, który znajduje się w niewielkim kanaliku ciągnącym się od rozcięcia warżki po jej nasadę.

Liście dwa naprzeciwległe, odziomkowe szerokie, jajowate, żywo zielonego koloru z wyraźnie zaznaczonymi nerwami, biegnącymi równolegle od ogonka po czubek liścia.

Owocem jest rozdęta, jajowata torebka zawierająca liczne, drobne nasiona.

Występowanie: Rozproszone stanowiska w całej Europie oraz zachodniej Azji, gdzie zwarty areał obejmuje Europę Zachodnią (Wyspy Brytyjskie, Francję, Niemcy, kraje Beneluksu), Europę Południową (Włochy, większość płw. Bałkańskiego, bardzo rzadki na płw. Iberyjskim), Europę Środkową, częściowo Europę Północną (południowa Skandynawia, Finlandia, kraje nadbałtyckie) oraz Europę Wschodnią (Białoruś, zachodnia Ukraina, północna i zachodnia część europejskiej Rosji). W rozproszeniu stwierdzony w pozostałych regionach Europy (Islandia, północna Skandynawia) a także w Azji Mniejszej, na Kaukazie oraz w zachodniej Syberii.

W Polsce gatunek notowany w rozproszeniu na całym terytorium, z czego największe zagęszczenie przypada głównie w części południowej oraz w pasie Sudetów i Karpat, sporadycznie na niżu. Odnotowywana w większości parków narodowych i wielu leśnych rezerwatach przyrody. Chroniona w niemal wszystkich parkach narodowych, zarówno górskich jak i tych położonych na nizinie.

Na terenie Dolnego Śląska stosunkowo częsta ale w rozproszeniu. Na nizinach notowana głównie w dolinach rzek (m.in. Odry, Oławy, Widawy, Jezierzycy, Kwisy, Baryczy). W Sudetach odnotowywana w większość pasm, od Gór Izerskich po Góry Opawskie. Występuje w obu parkach narodowych oraz licznych rezerwatach przyrody m.in. Góra Miłek, Buki Sudeckie, Buczyna Storczykowa na Białych Skałach, Skarpa Storczyków, Uroczysko Wrzosy, Stawy Milickie, Stawy Przemkowskie, Jaskinia Niedźwiedzia oraz we wszystkich parkach krajobrazowych.

Środowisko: Gatunek o bardzo szerokim spektrum siedliskowym, który występuje zarówno na terenach otwartych jak i leśnych. Spotykany w wielu siedliskach leśnych, głównie żyzne buczyny oraz buczyny storczykowe, miejscami także w lasach dębowych, łęgowych oraz grądzie środkowoeuropejskim. W przypadku terenów otwartych są to głównie murawy kserotermiczne, górskie łąki konietlicowe, zmiennowilgotne łąki trzęślicowe oraz wilgotne łąki kaczeńcowe. Bardzo często notowana także na siedliskach pośrednich (ektonowych) pomiędzy lasami i łąkami, głównie zarośla i widne krzewowiska a także obszary o postępującej sukcesji leśnej (zarastające niecki kamieniołomów, opuszczone sady). W górach rośnie w reglu dolnym i górnym, rzadziej w piętrze kosówki, zarówno na glebach wapiennych jak i granitowych. Preferuje stanowiska jasne lub półcieniste, od suchych i umiarkowanie wilgotnych po wilgotne, jednak nigdy z zastoinami wody.

Opis ogólny: W latach 1946–2014 znajdowała się pod ochroną ścisłą, od 2014 r. przeniesiona do ochrony częściowej. Głównymi zagrożeniami jest niszczenie jej naturalnych siedlisk, zaorywanie i odwadnianie łąk a także nieracjonalna gospodarka leśna. Ze względu na niepozorne kwiaty, nie jest zrywana przez turystów.

Listera jest zapylana przez owady, głównie chrząszcze i gąsieniczniki. W momencie gdy owad wyczuje zapach nektaru siada na końcu warżki, po czym przesuwa się ku górze uderzając w pewnym momencie o prętosłup. Uderzenie inicjuje reakcję przyczepienia półpłynnego i lepkiego uczepka do ciała niczego niespodziewającego się owada. Uczepek z kolei pociąga za sobą masę pyłkową. Całe to zdarzenie uruchamia kolejną reakcję. Po kilku minutach dziubek (rostellum) odgina się ku górze i odsłania płaskie, stosunkowo duże znamię. Odsłonięte znamię zbierze pyłek z następnego owada, który odwiedzi kwiat, doprowadzając do zapylenia.

Nazwa rodzajowa rośliny nadana została na cześć Martina Listera, XVII-wiecznego, angielskiego paleozoologa.