Storczyk męski
28 grudnia 2019STORCZYK MĘSKI (Orchis mascula)
Storczykowate (Orchidaceae)
Okres kwitnienia: V-VI
Inne nazwy: dawniej nazywany był storczykiem samcowym, storczykiem samczym i storczykiem tępoliściowym.
Wygląd: Średniej wielkości bylina osiągająca 10-60 cm wysokości, wyrastająca z niewielkiej, elipsoidalnej bulwy umieszczonej 3-10 cm pod powierzchnią gleby. Kwiaty średniej wielkości. Boczne działki okwiatu odgięte do tyłu tworzą niewielki hełm, okwiat wewnętrzny większy, wyprostowany lub lekko odgięty. Warżka stosunkowo duża, w kolorze od bladoróżowej do ciemnofioletowej z białą gardzielą i ciemniejszymi plamkami u podstawy, długości 7-15mm i 8-12mm szerokości, trójdzielna z dwoma bocznymi łatkami odchylonymi do tyłu i środkową, wciętą u szczytu, języczkowatą łatką środkową. Łatki boczne są rombowate lub lancetowate o brzegach gładkich lub karbowanyh (cecha odróżniająca podgatunki). Ostroga osiąga 10-15mm, jest maczugowata, tępo zakończona , lekko wygięta i skierowana ku górze. Prętosłup długości 4-5mm, spiczasty i krótki z niewielkimi, zaokrąglonymi pręcikami.
Liście wyrastające z rozety w liczbie 3-6 sztuk, są lancetowate, długości 7-25cm i szerokości 0,5-4cm , szersze u podstawy, skórzaste, błyszczące, wierzchem jasnozielone, spodem z czerwonawymi zabarwieniami. Najwyższy liść obejmuje łodygę.
Owocem jest skórzasta torebka długości 15-20mm zawierająca liczne drobne nasiona.
Występowanie: Rozprzestrzeniony w większości Europy za wyjątkiem jej północnych i północno-wschodnich krańców. Poza Europą można napotkać w Azji Mniejszej, Maroku i Algierii oraz na terenie Kaukazu, sięgając do wschodniego Iranu.
Na terenie Polski występował wyspowo w całym kraju na około 300 stanowiskach. Obecnie potwierdzony na około 60 z nich, skoncentrowanych na dwóch biegunach kraju tj. na południu w pasie gór i wyżyn oraz na północy. Odnotowywany głównie na terytorium Sudetów, Śląska Opolskiego i Górnego, na Wyżnie Małopolskiej, Wyżynie Lubelskiej, Roztoczu, w Karpatach, na Żuławach Wiślanych oraz na kilku pojezierzach (Mazurskim, Iławskim, Litewskim, Drawieńskim).
W Tatrach rozprzestrzeniony głównie w reglu dolnym i górnym, rzadziej w piętrze kosodrzewiny. Spotykany zarówno w dolinach (m.in. Jaworzynki, Bystrej, Chochołowska, Kościeliska), polanach (m.in. Olczyska, Małej Łąki) jak i na wzniesieniach i szczytach (m.in. Nosal, Wielki Kopieniec). Oprócz Tatr liczne populacje napotyka się w Pienińskim Pasie Skałkowym, Gorcach, Beskidzie Wyspowym i w Bieszczadach. Najwyżej w Polsce rośnie na wysokości 1100 m na Hali Śmietanowej w Paśmie Policy
Na Dolnym Śląsku przede wszystkim w Sudetach znajduje się centrum występowania. Odnotowany w większości pasm gór jak i na pogórzu. Najliczniejsze populacje znajdują się w Górach Złotych (na użytku ekologicznym koło Złotego Stoku – Hałda Storczykowa, znajduje się największa krajowa populacja licząca w niektórych latach kilka tysięcy kwitnących pędów. Oprócz tego jest częsty w Górach i na Pogórzu Kaczawskim, Górach Stołowych, Górach i Pogórzu Orlickim, Górach Bystrzyckich, Górach Bardzkich i w Górach Kamiennych. Na nizinie brak aktualnych informacji o istniejących populacjach, pojedyncze stanowiska odnotowano w dolinie Odry między Wrocławiem i Oławą.
Chroniony w większości górskich parków narodowych (tatrzański, pieniński, babiogórski, bieszczadzki, magurski) a także w Drawieńskim i Wigierskim Parku Narodowym. Odnotowany w licznych rezerwatach m.in. Opalonki na Wyżynie Miechowskiej, Woronówka, Wadernik, Cisy Staropolskie, Góra Żakowa. Na Dolnym Śląsku chroniony w Parku Narodowym Gór Stołowych oraz na innych formach ochrony jak użytki ekologiczne (wspomniana wcześniej Hałda Storczykowa), pomniki przyrody nieożywionej (Czartowska Skała koło Kondratowa) i obszary Natura 2000. Brak informacji co do występowania w którymś z dolnośląskich rezerwatów przyrody, dawniej podawany był z rezerwatu Góra Miłek, gdzie obecnie populacja już zanikła.
Środowisko: Roślina ma stosunkowo szeroki zakres środowisk w jakich żyje. Preferuje stanowiska otwarte, słoneczne do lekko zacienionych, na glebach świeżych, umiarkowanie zasobnych (mezotroficznych), o odczynie obojętnym do lekko kwaśnego. Głównie są to gliny piaszczyste i utwory pylaste, najczęściej na podłożu wapiennym lub bazalcie.
Najczęściej występuje na murawach górskich i kserotermicznych, na słonecznych łąkach, bliźniaczyskach, zaroślach oraz na obrzeżach lasów. Często spotykany na obszarach ektonowych (tj. ekosystem pośredni między dwoma środowiskami).
Opis ogólny: Gatunek objęty ścisłą ochroną, sklasyfikowany w Polskiej Czerwonej Księdze do kategorii V-narażony na wymarcie. Głównym zagrożeniem jest niszczenie naturalnych siedlisk poprzez zmiany stosunków wodnych, meliorację, zarastanie łąk bardziej ekspansywnymi gatunkami oraz wskutek sukcesji drzew, które zacieniają i zmienią właściwości gleby. Poza tym storczyk męski zagrożony jest z powodu zrywania kwiatów przez turystów i wykopywania całych roślin przez kolekcjonerów rzadkich roślin.
Nazwa „męski” wzięła się stąd iż dawniej przypisywano mu właściwości wzmacniające popęd płciowy (zwłaszcza w krajach arabskich), spowodowane głównie przez wygląd bulw, które kształtem przypominały męskie jądra. Zebrane bulwy suszono i proszkowano a przyrządzany z nich wywar zwie się w krajach orientu salep (w tłumaczeniu „lisie jądra”).
Kwiaty zapylane są głównie przez królowe trzmieli i kornutkę koniczynową (Eucera longicornis). Strategia zapylania kwiatów polega na oszukiwaniu owadów. Storczyk męski zakwita gdy większość miododajnych i nektarodajnych roślin dopiero wschodzi. Niedoświadczone owady są wabione przez intensywną barwę i zapach, jako że roślina nie posiada słodkiego nektaru. Po kilku dniach zwierzęta nauczają się rozpoznawać podstęp i omijają kwiaty storczyka. Jednak przez wcześniejsze kilka dni zostało zapylonych wystarczająco dużo egzemplarzy do wytworzenia licznych nasion.
U storczyka męskiego wyróżnia się dwa podgatunki różniące się głównie budową warżki:
- Storczyk męski typowy (O mascula spp. mascula), posiada stępione boczne łatki warżki o gładkich brzegach lub lekko karbowanych i jajowatych, zewnętrznych płatkach okwiatu.
- Storczyk męski nakrapiany (O.mascula spp.siginifera), posiada ostre boczne łatki warżki o silnie karbowanych brzegach oraz silnie poskręcane, lancetowate zewnętrzne płatki okwiatu.
Tworzy mieszańce Orchis x haussknechtii ze stroczykiem bladym a także innymi gatunkami jak storczyk błotny, gółka długoostrogowa i kukułka szerokolistna.