Szelężnik
11 stycznia 2018Szelężnik (Rhinanthus)
Rodzaj półpasożytów występujących na terenach otwartych łąk, muraw a często także śródpolnych miedz i remiz. Część z nich notowana jest także na wysokogórskich halach. Łącznie na świecie stwierdzono około 45 gatunków, z czego 5 rośnie w Polsce a 4 na Dolnym Śląsku. Co ciekawe, rośliny te ograniczają rozwój traw i pozwalają utrzymać różnorodność składu runi łąkowej. Dzięki temu są często nieocenionymi gatunkami w ogrodach łąkowych i naturalistycznych.
Grupa kilku gatunków półpasożytniczych roślin z rodziny zarazowatych, które za pomocą ssawek pobierają składniki odżywcze z sąsiednich roślin żywicielskich, głownie z rodziny astrowatych. Wszystkie krajowe gatunki rosną przeważnie na terenach otwartych, nasłonecznionych, głównie na glebie lekko kwaśnej lub obojętnej. Są to rośliny miododajne, niestety owady o krótkim aparacie gębowym mają utrudniony dostęp do nektaru z powodu specyficznej budowy kwiatu. Słodki płyn znajduje się na dnie dość długiej rurki kwiatowej. Z tego powodu pszczoły i trzmiele bardzo często wygryzają otwór w dolnej części korony aby móc dostać się do nektaru. Rośliny zawierają trujący alkaloid aukubinę, która jest niebezpieczna zarówno dla ludzi jak i pasących się zwierząt, z tego powodu jest to niepożądana grupa roślin na użytkach rolnych przeznaczonych do wypasu bydła.
Na terenie Dolnego Śląska stwierdzono występowanie czterech gatunków:
- Szelężnik mniejszy (R. minor), notowany pospolicie na terenie całego regionu, zarówno nizinnym jak i górskim. W pozostałej części kraju występuje głównie na południu i wschodzie (Śląsk, Małopolska, Podkarpacie, Podlasie, Mazury, Mazowsze), znacznie rzadziej w centrum i na północnym-zachodzie. Roślina preferuje zbiorowiska żyznych łąk na świeżych glebach mineralnych, charakterystyczna dla klasy Molinio-Arrhenatheretea. Gatunek charakteryzuje się koroną o długości 13-15 mm, prostą koroną rurki, która jest krótsza od kielicha. Dolna warga jest częściowo odstająca, dzięki czemu gardziel korony jest niemal otwarta. Kwiaty w kolorze intensywnej żółci z niewielkimi przebarwieniami brązu i pomarańczowego.
- Szelężnik większy (R. serotinus), najpospolitszy gatunek, notowany w całej Polsce. Także na Dolnym Śląsku spotykany zarówno we wszystkich pasmach Sudetów jak i na terenach nizinnych. Występuje głównie na słonecznych łąkach głównie żyznych łąkach kośnych użytkowanych ekstensywnie a także obrzeżach pól, śródpolnych miedzach i remizach oraz na okrajkach, gatunek charakterystyczny dla rzędu zbiorowisk chwastów upraw roślin zbożowych i lnu (Centauretalia cyanii). Gatunek cechuje się koroną o długości powyżej 15 mm, z nagą (nieowłosioną) powierzchnią a także dolną wargą korony dobrze przylegającą do górnej, powodując zamknięcie gardzieli korony. Kwiaty przeważnie niemal całe żółte z kremowymi i zielonkawymi przebarwieniami. W Polsce wyróżnia się dwie formy. Szelężnik większy typowy (R.serotinus ssp. serotinus) o oskrzydlonych nasionach oraz szelężnik Rhinanthus serotinus ssp. apterus o nasionach nieoskrzydlonych, którego status określany jest jako CR (ustępujący) i znajduje się na Czerwonej Liście.
- Szelężnik włochaty (R. alectorolophus), rzadki gatunek notowany głównie na południu kraju, w obszarach górskich, podgórskich i wyżynnych. Na Dolnym Śląsku stwierdzony przede wszystkim w Sudetach, na ich pogórzu oraz przyległych terenach nizinnych a także na pojedynczych stanowiskach w dolinie Odry. Roślina preferuje nasłonecznione łąki, głównie z zespołu zbiorowisk żyznych łąk na świeżych glebach mineralnych (Arrhenatheretalia elatioris). Gatunek charakteryzuje się koroną o długości powyżej 15 mm, z gęsto owłosioną powierzchnią o kędzierzawych włoskach a także odgiętą do tyłu koroną rurki, która jest przynajmniej tak długa jak kielich. W Polsce wyróżnia się dwie formy. Szelężnik włochaty typowy (R.a. spp. alectorophus), którego nasiona są oskrzydlone a międzywęźla niezbyt liczne i wydłużone, natomiast kwiatostan ma swój początek na 4-6 więźle. Szelężnik R.alectorolophus ssp. buccalis, którego nasiona są nieoskrzydlone a międzywęźla dość liczne i wydłużone, natomiast kwiatostan ma swój początek na 7-10 węźle, jego status określany jest jako CR (ustępujący) i znajduje się na Czerwonej Liście.
- Szelężnik wysokogórski, sz. nadobny (R. alpinus), najrzadszy gatunek szelężnika notowany tylko w wyższych położeniach Sudetów i Karpat, m.in. Tatry, Bieszczady, Babia Góra, Karkonosze i wyższe partie Śnieżnika. Na Dolnym Śląsku większość stanowisk chroniona jest w ramach Karkonoskiego Parku Narodowego i rezerwatu przyrody Śnieżnik Kłodzki. Stwierdzony głównie na wysokogórskich murawach bliźniczkowych i ziołoroślach. Gatunek charakteryzuje się koroną o długości powyżej 15 mm, z nagą (nieowłosioną) powierzchnią a także odgiętą do tyłu koroną rurki, która jest przynajmniej tak długa jak kielich. Dolna warga korony odstaje od górnej, co powoduje otwarcie gardzieli korony. Kolor kwiatu jest w barwach jasnozielonych i kremowych z żółtymi oraz fioletowymi przebarwieniami.
Szelężniki pasożytują głównie na różnych gatunkach traw, dzięki czemu są różnie traktowane. W przypadku terenów rolnych często są składnikiem niepożądanym albowiem ograniczają rozwój wiechlinowatych jednocześnie będąc gatunkiem trującym o znikomej wartości paszowej dla bydła, owiec i koni. Przy dobrych warunkach może niemal całkowicie zdominować daną łąkę powodując iż ruń z takowego użytku polnego nie nadaje się do spożytkowania jako pasza. Sama trwałość nasion szelężnika jest stosunkowo krótka i po 1-2 sezonach tracą one zdolność do kiełkowania. Z tego powodu często mieszanki nasion roślin łąkowych są przetrzymywane dłużej w celu ograniczenia żywotności szelężnika w mieszance. Inaczej sytuacja wygląda na terenach przeznaczonych pod naturalistyczne ogrody z dużymi obszarami łąk i muraw. Tam szelężnik może stać się gatunkiem pożądanym, który ogranicza rozwój traw i umożliwia rozrost innych roślin łąkowych.