Zaraźnica (Zaraza) piaskowa

Zaraźnica piaskowa (Phelipanche arenaria)

Jest to niezwykła roślina, będąca wyspecjalizowanym pasożytem. Jej fioletowe kwiatostany mocno wyróżniają się pośród pożółkłej runi na suchych i piaszczystych murawach. Aby egzystować na łące musi występować roślina żywicielska. Gatunek dawniej zaliczany był do rodzaju zaraza (Orobanche), jednak w ostatnich latach nastąpiły zmiany w systematyce rodziny. Warto także nadmienić, że jest to jedna z najrzadszych dolnośląskich roślin, znana tylko z jednego stanowiska, na którym trwa nieprzerwanie już od ponad 100 lat. 

Zarazowate (Orobanchaceae)

Okres kwitnienia: VI-VII

Wygląd: Jest to niewielka roślina pasożytnicza, osiągająca wysokość 10-30 cm. Charakteryzuje się mięsistą, żółtawo-brunatną lub fioletowo-brunatną łodygą pozbawioną chlorofilu, która jest grubsza u podstawy i zwęża się ku górze. Łodyga pokryta jest drobnymi łuskami, będącymi silnie zredukowanymi liśćmi o barwie podobnej do całej rośliny.

Kwiaty zarazy piaskowej zebrane są w gęsty, cylindryczny kwiatostan szczytowy kłosowy. Poszczególne kwiaty mają długość około 15-20 mm i są dwuwargowe, stanowiąc typowy kwiat dla rodziny zarazowatych. Korona kwiatu ma barwę bladofioletową, różową lub fioletowoniebieską. Górna warga korony jest 2-łatkowa, dolna 3-łatkowa z falistymi brzegami. Kwiaty są nieregularne i obupłciowe, wyposażone w cztery pręciki i jeden słupek.

Występowanie: Roślina występuje w rozproszeniu w niemal całej Europie za wyjątkiem regionów północnych, przy czym największa liczba stanowisk obejmuje tereny Hiszpanii, Francji, południowej części Europy Środkowej (Austria, Węgry) oraz Ukraina i stepy europejskiej części Rosji. Dalej areał rośliny sięga po Iran i Azję Środkową. W Polsce spotykana bardzo rzadko, głównie w południowo-wschodnich regionach kraju. Dawniej gatunek znany był z 19 stanowisk, obecnie potwierdzony na 7, głównie w regonie Wyżyny Małopolskiej. Największa populacja spod Pińczowa liczyła około tysiąca kwitnących pędów.

Na Dolnym Śląsku zlokalizowane było jedno z głównych zagłębi zarazy, obecnie potwierdzona została jedynie na bezimiennym wzgórzu pomiędzy Lubiążem i Glinianami (powiat wołowski). Za stanowiska wymarłe uznawane są: Lubiąż (2 lokalizacje), Brodno (powiat średzki), osiedle Rędzin (Wrocław) i Jańska Góra (Masyw Ślęży).

Siedlisko: Gatunek preferuje suche, piaszczyste siedliska o charakterze stepowym, ciepłe zbocza, murawy napiaskowe, murawy kserotermiczne oraz tereny ruderalne. Przeważnie na obszarach dolin rzecznych, nieczynnych piaskowni, żwirowni oraz na śródlądowych wydmach. Jako obligatoryjny pasożyt korzeniowy atakuje głównie bylicę piołun (Artemisia campestris), rzadziej inne gatunki z rodzaju Artemisia.

Zagrożenia i Ochrona: Zaraza piaskowa należy do gatunków krytycznie zagrożonych w Polsce. Główne zagrożenia to zanik odpowiednich siedlisk stepowych, sukcesja roślinności prowadząca do zadrzewienia muraw, intensyfikacja rolnictwa oraz urbanizacja. Dodatkowo, jako pasożyt wyspecjalizowany, zależy od obecności rośliny żywicielskiej, co czyni ją szczególnie wrażliwą na zmiany środowiskowe.

Gatunek objęty jest w Polsce ścisłą ochroną gatunkową. Wpisany jest na Czerwoną Listę Roślin Naczyniowych Polski w kategorii CR (krytycznie zagrożony). Ze względu na bardzo nieliczne stanowiska i specyficzne wymagania siedliskowe, zaraza piaskowa wymaga aktywnych działań ochronnych, w tym zachowania odpowiednich siedlisk stepowych i ekstensywnego ich użytkowania.