Górskie Jaworzyny Ziołoroślowe

Górskie Jaworzyny Ziołoroślowe

30 czerwca 2020 Wyłączono przez admin

Jest to prawdopodobnie najrzadsze siedlisko leśne występujące na terenie polskich Sudetów, którego cała znana powierzchnia obejmuje zaledwie kilka hektarów. Górskie jaworzyny stanowią swoisty miks żyznych buczyn, lasów klonowo-lipowych oraz górskich ziołorośli, z których te ostatnie powodują iż siedlisko wyróżnia się na tle innych rodzajów górskich lasów. 



Górskie Jaworzyny Ziołoroślowe

Nazwa: Środkowoeuropejskie, subalpejskie i górskie lasy bukowe z jaworem oraz szczawiem górskim

Klasa: Carpino-Fagetea

Rząd: Fagetalia sylvaticae

Związek: Fagion sylvaticae, Tilio platyphyllis-Acerion pseudoplatani

Kod siedliska: 9140


Siedlisko górskich jaworzyn ziołoroślowych stanowi jeden z bogatszych gatunkowo siedlisk mezo- i eutroficznych lasów liściastych na terenie Europy Środkowej, jest także jednym z rzadszych siedlisk, szczególnie na terenie Polski. Jest to siedlisko terenów górskich, stanowiących charakterystyczny element w Alpach. W Polsce przeważnie porasta stoki na wysokościach 850-1200 m n.p.m, gdzie maksimum wysokościowe stwierdzono w Bieszczadach na wysokości 1270 m n.p.m. Zależnie od podłoża, wysokości oraz nachylenia opisano z terenu kraju kilka podzwiązków i typów. W Sudetach jest to siedlisko skrajnie rzadkie i stosunkowo niedawno rozpoznane. Z tego względu dokładny areał oraz mapa występowania jest w ciągłym toku badań.

Samo siedlisko występuje najczęściej w reglu dolnym i górnym na stromych stokach przy górnej granicy lasu o wystawie zachodniej, północnej lub wschodniej, rzadziej od strony południowej. Górskie jaworzyny zostały stwierdzone w miejscach o zwiększonym poziomie wilgotności. Najczęściej są to stoki w głębokich dolinach, w obszarach źródliskowych i wzdłuż górskich potoków. Dodatkowo ulokowanie przy górnej granicy lasu warunkuje także gromadzenie się większych pokładów śniegu, który w czasie wiosennych roztopów znacznie zwiększa uwilgocenie podłoża. Latem i jesienią doliny dodatkowo okalają mgły zwiększające wilgotność. Wszystkie te warunki powodują, iż siedlisko charakteryzuje występowanie wielu gatunków wilgociolubnych. Podłoże ma duży wpływ na zmienność siedliska, zależnie od jego żyzności oraz wilgotności wytwarzają się inne podtypy. Górskie jaworzyny stwierdzono na kilku rodzajach podłoża, jednak ich wspólnymi cechami jest duży udział rumoszu skalnego oraz cienka warstwa próchnicy, która zwiększa się w bliskim sąsiedztwie potoków i źródlisk. W Karpatach siedlisko porasta głównie flisz karpacki, podczas gdy w Sudetach występuje na łupkach łyszczykowych z wkładkami wapieni, kwarcytów oraz amfibolitów.


Drzewostan jaworzyny tworzy głównie buk zwyczajny z domieszką jawora, których proporcja zależna jest od wysokości i żyzności podłoża. Miejscami występują także domieszki świerka i jodły oraz jarzębiny. Buki  i jawory w górnej granicy lasu ulegają skarłowaceniu i deformacji na wskutek ciężkich warunków klimatycznych. Ich pokrój określany jest jako krzywulcowy, pnie są masywne i krótkie a korony osadzone nisko z rozłożystymi konarami pokładającymi się na ziemi. Ze względu na warunki wiele okazów rozmnaża się wegetatywnie, przez ukorzenianie gałęzi leżących przy ziemi. Samo siedlisko przypomina mieszankę kilku zbiorowisk roślinnych. Drzewostan charakterystyczny jest dla żyznych buczyn, jednak cechą wyróżniającą jest specyficzne runo leśne. Jest to prawdziwa mozaika roślinności składająca się na gatunki typowe dla żyznej buczyny, zboczowych lasów klonowo-lipowych oraz najbardziej wyróżniającej się roślinności z klasy ziołorośli górskich (Betulo-Adenostyletea) i innych roślin światłożądnych. To właśnie gatunki ziołoroślowe wyróżniają jaworzyny górskie od żyznych buczyn i lasów klonowo-lipowych. Wśród typowych przedstawicieli siedlisk ziołorośli występujących w leśnym runie jaworzyn należy ciemiężyca zielona, jaskier platanolistny, miłosna górska, modrzyk górski, rutewka orlikolistna, starzec gajowy, szczaw górski, trzcinnik leśny i wietlica alpejska. Kombinacja gatunków jest bardzo różna, zależnie od żyzności i wilgotności podłoża. Większość gatunków tworzących ziołorośla jest światłolubna, ich wzrost i egzystencja w środowisku leśnym jest możliwa dzięki dużemu przerzedzeniu drzewostanu w jaworzynie. Drzewa rosną dużo mniejszym zwarciu co stwarza znacznie lepsze warunki świetlne dla roślinności runa leśnego.


W Polsce systematyka górskich jaworzyn wygląda następująco:

Związek: Górsko-podgórskie Zboczowe Lasy Lipowo-Jaworowe (Tilio platyphyllis-Acerion pseudoplatani)

  • Podzwiązek Lasy Jaworowe (Lunario-Acerenion pseudoplatani), dzieli się on na 4 warianty:
    • Górska Ziołoroślowa Jaworzyno-Buczyna Typowa (Aceri-Fagetum typicum)
      • Wschodniokarpacka jaworzyna ziołoroślowa, występuje w Bieszczadach, gdzie charakteryzuje się krzywulcowym pokrojem drzew oraz obecnością endemitów wschodniokarpackich.
      • Zachodniokarpacka jaworzyna ziołoroślowa, występuje w Beskidzie Żywieckim oraz na Babiej Górze na pograniczu regla dolnego i górnego, w siedlisku notowany jest endemit babiogórski, okrzyn jeleni.
      • Sudecka jaworzyna ziołoroślowa, notowana w Sudetach Środkowych w reglu dolnym, roślinnością zbliżona jest do jaworzyny miesięcznicowej.
    • Podzespół Paprociowy z wietlicą alpejską (Aceri-Fagetum athyrietosum distentifoliae), występuje na kwaśnych glebach, gdzie w runie dominują paprocie oraz mszaki.
    • Podzespół Wilgotny z Czosnkiem Niedźwiedzim (Aceri-Fagetum allietosum), najwilgotniejszy i najżyźniejszy wariant, występujący przeważnie w niższych położeniach przy ciekach wodnych i źródliskach.
    • Podzespół Kwaśny z kosmatką olbrzymią (Aceri-Fagetum luzuletosum sylvaticae), najuboższy wariant porastający kwaśne i suchsze gleby, gdzie w runie notowane są gatunki acydofilne jak borówka czarna, trzcinnik leśny czy konwalijka dwulistna.

Związek: Lasy Bukowe (Fagion sylvaticae)

    • Podzespół Ziołoroślowy wyższych położeń żyznej buczyny karpackiej (Athyrio distentifoliae-Fagetum sylvaticae)

Gatunki diagnostyczne dla górskich jaworzyn ziołoroślowych:

  • Drzewa: buk pospolity, klon jawor
  • Krzewy: jarząb pospolity, malina właściwa, porzeczka skalna, róża alpejska, wiciokrzew czarny
  • Rośliny zielne: bodziszek leśny, ciemiężyca zielona, gwiazdnica gajowa, jaskier platanolistny, kokoryczka okółkowa, liczydło górskie, miłosna górska, modrzyk górski, nerecznica szerokolistna,  niezapominajka leśna, przenęt purpurowy, rzeżucha leśna, starzec gajowy, szczaw górski, trędownik omszony, wierzbownica górska, wietlica alpejska, wietlica samicza, zachyłka oszczepowata
  • Gatunek diagnostyczny wyłącznie w siedliskach Dolnego Śląska: miesiącznica trwała, starzec górski, trybula lśniąca

Gatunki stałe i charakterystyczne dla górskich jaworzyn ziołoroślowych:

  • Drzewa: Świerk pospolity
  • Krzewy: borówka czarna, jeżyna bezkolcowa, wawrzynek wilczełyko
  • Rośliny zielne: cienistka trójkątna, gajowiec żółty, kosatka olbrzymia, kukułka Fuchsa, lepiężnik biały, lilia złotogłów, niecierpek pospolity, piżmaczek wiosenny, pokrzywa zwyczajna, prosownica rozpierzchła, przytulia wonna, szczawik gajowy, tojeść gajowa, trzcinnik leśny, żywokost sercowaty

Górskie Jaworzyny Ziołoroślowe są siedliskiem stosunkowo niedawno rozpoznanym w Polsce. Pierwsze prace opisujące siedlisko w Karpatach pochodzą z lat 90. XX wieku i przez kolejną dekadę uważano południowo-wschodnią Polskę za jedyne miejsce występowania tego zbiorowiska roślinnego. Dopiero po 2000 r. nastąpiło rozpoznanie jaworzyny na terenie Sudetów, dokładniej w Górach Orlickich, wcześniej były one identyfikowane jako żyzne buczyny lub lasy klonowo-lipowe. Obecne te dwa siedliska wymagają rewizji pod kątem ewentualnych wystąpień górskiej jaworzyny ziołoroślowej, która prawdopodobnie może występować w dużym rozproszeniu w wielu rejonach Sudetów, szczególnie w miejscach nakładania się siedlisk górskich ziołorośli i żyznej buczyny. Warto także nadmienić iż na dzień dzisiejszy siedlisko nie jest oficjalnie rozpoznane w sudeckiej sieci obszarów Natura 2000. Dokładne i jednoznaczne zakwalifikowanie drzewostanów do siedliska 9140 będzie wymagało rozpoczęcia szerokiego zakresu badań, w tym specjalnych badań terenowych z uwzględnienie specyficznej charakterystyki fitosocjologicznej oraz porównania z płatami karpackich jaworzyn ziołoroślowych. Obecnie znane rejony w Sudetach, gdzie wymienia się drzewostany o składzie nawiązującym do omawianego tu siedliska  to:

Góry Orlickie: obszar o najlepiej rozpoznanym i przebadanym występowaniu siedliska. Do miejsc ze stwierdzonymi płatami jaworzyny należą stoki Zielonego Garbu w Zieleńcu, stoki Granicznej oraz doliny Wapiennego Potoku, Białego Potoku oraz Bystrzycy Dusznickiej. Płaty jaworzyny potencjalnie mogą występować także w innych rejonach wokół Zieleńca oraz dolinek opadających w kierunku Bystrzycy Dusznickiej. Po czeskiej stronie siedlisko stwierdzono m.in. na tamtejszych chronionych obszarach (NPR Trčkov, PR Sedloňovský vrch).

Góry Stołowe: stwierdzono występowanie siedliska, jednak brak jest dokładnych danych odnośnie lokalizacji. Prawdopodobnie jaworzyna występuje w okolicach Ostrej Góry, Darnkowa i Wrót Pośny.

Masyw Śnieżnika i Góry Bialskie: siedlisko jest dopiero rozpoznawane w omawianym obszarze i jego pełny areał będzie poznany zapewne za jakiś czas. Według najnowszych inwentaryzacji przyrodniczych niewielkie płaty jaworzyny stwierdzono na terenie rezerwatu przyrody Puszcza Śnieżnej Białki w jej północno-wschodnim fragmencie naokoło cieków wodnych.


Jaworzyny górskie nie zajmują w Sudetach obecnie dużego areału, głównie z powodu braku odpowiedniej rewizji potencjalnego występowania siedliska w regionie. Mimo niewielkiej powierzchni w większości nie są one zagrożone. Porastają trudno dostępne strome stoki, które utrudniają lub miejscami wręcz uniemożliwiają prowadzenie tradycyjnej gospodarki leśnej. Czynniki naturalne także nie stanowią potencjalnie dużego zagrożenia. Górskie jaworzyny wytwarzają się na nieprzyjaznych i stromych fragmentach stoków, co niweluje ekspansje drzew i krzewów z innych siedlisk oraz zapewnia trwałość zbiorowiska. Mimo wysokich walorów przyrodniczych oraz występowaniu wielu chronionych lub zagrożonych gatunków roślin, sudeckie stanowiska w większości nie są chronione. Niektóre płaty zostały objęte ochroną w ramach Parku Narodowego Gór Stołowych, pozostałe znajdują się na obszarach Natura 2000. Jedynie karpackie jaworzyny zostały objęte rozległym systemem ochrony w ramach trzech parków narodowych (Babiogórski, Bieszczadzki, Gorczański) oraz kilku rezerwatów przyrody w Beskidzie Żywieckim (Dziobaki, Oszast, Pod Rysianką).

Stan ochrony sudeckich górskich jaworzyn ziołoroślowych jest ciężki do określenia. Nie podlegają one ocenie albowiem sprawozdanie z przeprowadzonego ogólnokrajowego monitoringu siedliska w latach 2016-2018 uzasadniło brak wykazu siedliska z Sudetów w sposób następujący:

„Dane pochodzące z regionu kontynentalnego (Sudety) są na tyle niejednoznaczne, że uniemożliwiają w praktyce zaklasyfikowanie do siedliska 9140. Z otrzymanych informacji wynika, że ewentualne płaty siedliska występujące w regionie kontynentalnym, są mocno kontrowersyjne pod względem przynależności fitosocjologicznej i na tyle odmienne od charakterystyki siedliska, a ponadto występują na bardzo małych powierzchniach, uniemożliwiając w praktyce założenie transektów badawczych”


BIBLIOGRAFIA

  • https://natura2000.gdos.gov.pl
  • Mróz W, Perzanowska J., Bodziarczyk J. 2004. Środkowoeuropejskie, subalpejskie i górskie lasy bukowe z jaworem oraz szczawiem górskim (Górskie jaworzyny ziołoroślowe). W: Herbich J. (red.). Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Tom 5. Ministerstwo Środowiska, Warszawa: 71-81.
  • Plan Zadań Ochronnych obszaru mającego znaczenie dla Wspólnoty Góry Bialskie i Grupa Śnieżnika PLH020016 w województwie dolnośląskim
  • Plan Zadań Ochronnych obszaru mającego znaczenie dla Wspólnoty Grodczyn I Homole Koło Dusznik PLH020039 w województwie dolnośląskim
  • Plan Zadań Ochronnych obszaru mającego znaczenie dla Wspólnoty Góry Orlickie PLH020060 w województwie dolnośląskim
  • Świerkosz K. 2003. Godny ochrony fragment buczyny zioloroslowej Aceri-Fagetum J. BARTSCH & M. BARTSCH 1940 w Zielericu (Gory Bystrzyckie, Sudety Srodkowe). Przyroda Sudetów Zachodnich t.6(2003), s.67-72.