Lasy łęgowe

Lasy łęgowe

19 lutego 2018 Wyłączono przez admin

Cenne i stosunkowo częste ekosystemy lasów liściastych o szerokim wachlarzu zespołów, mających charakter siedlisk bagiennych lub wilgotnych i nadwodnych. Wykształcają się najczęściej na terenach silnie związanych z wodami płynącymi w większych i mniejszych dolinach rzecznych, m.in. brzegi rzek, starorzecza, zakola i wszelkie obszary zalewowe.



Lasy łęgowe 

Nazwa: Łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe

Klasa: Querco-Fagetea

Rząd: Fagetalia sylvaticae

Związek: Alno-Ulmion

Podzwiązek: Alnenion glutinoso

Kod siedliska: 91E0


Siedliska łęgowe notowane są zarówno na nizinach, wyżynach jak i w niższych położeniach górskich (do około 400 m n.p.m.), przeważnie na terenie płaskim lub o niewielkim nachyleniu. Łęgi notowane są głównie na bogatych w substancje organiczne glebach o wysokim i najczęściej stałym poziomie wód gruntowych lub zalewanych wodami rzecznymi, przeważnie w okresie zimowych roztopów. Lasy łęgowe porastają głównie gleby żyzne i bardzo żyzne, takie jak holoceńskie mady rzeczne, gleby pobagienne i aluwialne, rzadziej mady brunatne i czarnoziemy. Podłoże zbudowane jest z najczęściej z dużą zawartością gliny ilaste, iłów i utworów pylastych, często z udziałem piasków i rzadziej żwirów.

Siedlisko występuje powszechnie w Europie. W Polsce najbardziej jest rozpowszechnione w pasie nizin i wyżyn, głównie w dolinach większych rzek i ich sąsiedztwie (Pojezierze Wielkopolskie, dolina Wisły i Dolnej Odry, Żuławy, Kotlina Toruńska). Na Dolnym Śląsku najwięcej stanowisk notuje się na terenach nizinnych, gdzie obejmują niejednokrotnie duże powierzchnie wzdłuż regionów bogatych w sieć rzeczną (Pradolina Głogowska, Obniżenie Ścinawskie, Pradolina Wrocławska, Dolina Baryczy). W Sudetach lasy łęgowe występują w rozproszeniu na niewielkich powierzchniach, wzdłuż większych cieków wodnych m.in. w dolinach Bystrzycy Dusznickiej, Białej Lądeckiej, Nysy Szalonej, Kwisy, Kaczawy, Bobru i Paszówki).


Klimat w lasach łęgowych zbliżony jest do suboceanicznego, gdzie w strefie runa i podszytu panuje w okresie wegetacyjnym stosunkowo wysoka temperatura i wilgotność powietrza oraz półcień lub cień. Podłoże jest żyzne i wilgotne, szczególnie w okresie jesienno-zimowym oraz wiosennym, kiedy to występują miejscami podtopienia z długo utrzymującymi się zastoinami wody. Jeśli chodzi o wegetację, to okres wiosenny jest szczytem sezonu wegetacyjnego większości geofitów, które przeważnie wtedy kwitną i owocują, m.in. zawilce, przebiśniegi, śnieżyce, żywokosty, złocie, śledziennice, gwiazdnice, jasnoty etc. Lato jest okresem najsuchszym, najczęściej zanikają wtedy w większości kałuże i zastoiny wodne a podłoże może być miejscami przesuszone. W okresie tym rozwijają się głównie duże gatunki roślin zielnych i pnączy jak pokrzywy, przytulia czepna, porzeczki, turzyce, szczawy, kielisznik zaroślowy, chmiel zwyczajny etc.

Ze względu na żyzność podłoża i wysoką wilgotność, lasy łęgowe charakteryzują się bardzo wysoką bioróżnorodnością zarówno roślinną jak i zwierzęcą. Drzewostan, zależnie od regionu budują głównie: dąb szypułkowy, wiąz pospolity i jesion wyniosły. Towarzyszą im najczęściej inne gatunki drzew, m.in. wiąz szypułkowy, klon pospolity, grab zwyczajny, topola osika, lipa drobnolistna oraz liczne gatunki wierzb. Znacznie rzadziej, przeważnie w suchszych miejscach lub z powodu sztucznych nasadzeń może występować buk pospolity, sosna zwyczajna, brzoza brodawkowata i dąb czerwony. Ten ostatni jest gatunkiem obcym i mający status rośliny inwazyjnej. Piętro podszytu budują liczne gatunki krzewów z dominującymi: leszczyna pospolita, olcha czarna, czeremcha zwyczajna, dereń świdwa, trzmielina pospolita, bez czarny i głóg jednoszyjkowy. Cechą charakterystyczną jest występowanie licznych grzybów bytujących na martwym i żywym drewnie, szczególnie w okresie jesienno-zimowym, kiedy to uśpione drzewa są bardziej podatne na atak grzybów. Na gałęziach i pniach liczne wyrastają grzyby galaretowate z rodzajów kisielnica, galaretnica, trzęsak, kisielec i uszak oraz grzyby o miseczkowatych owocnikach (czarka, kubajka, kustrzebka). Runo leśne przeważnie zdominowane jest przez grzyby smardzowate, które w wielu przypadkach tworzą symbiozę z wiązem i jesionem.

Lasy łęgowe dzieli się na dwie grupy – olszowe, jesionowe i wiązowe, tworzące związek Alno-Ulmio oraz wierzbowe i topolowe, należące do związku Salicion albae w obrębie klasy Salicetea purpureae. Ze względu na częstotliwość i charakter, w dziale będą opisywane lasy ze związku Alno-Ulmio. Siedlisko to odpowiada obszarom naturowym 91F0 Łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe.


Łęgi ze związku Alno-Ulmion ze względu na charakter siedliskowy dzieli się na dwa zespoły:

Łęgi niżowe, charakteryzują się występowaniem na nizinach i rzadziej w niższych położeniach górskich. Warunki wodno-glebowe nie odbiegają od ogólnej charakterystyki związku, jedynie rozróżnia się dwa podzespoły zależnie od lokalizacji. Lasy porastające doliny występują na madach a ich główny czynnik ekologiczny stanowią okresowe zalewy. Lasy występujące poza dolinami, rosną przeważnie na czarnoziemach o wysokim poziomie wód gruntowych i nie występują tutaj okresowe zalania. Cechą odróżniającą łęgi niżowe od lasów łęgowych podgórskich jest dużo bogatszy i bardziej rozbudowany skład gatunkowy drzewostanu, w którym dominuje wiąz pospolity i jesion wyniosły, a towarzyszą mu dąb szypułkowy, wiąz górski, grab, lipa drobnolistna, klon zwyczajny, klon polny i jabłoń. Dąb szypułkowy miejscami jest gatunkiem dominującym.

  • łęg jesionowo-wiązowy (Ficario-Ulmetum minoris) z dominującym w drzewostanie wiązem pospolitym i jesionem wyniosłym oraz gatunkami charakterystycznymi: ziarnopłon wiosenny, złoć żółta, zawilec gajowy i zawilec żółty.
  • łęg jesionowo-olszowy (Fraxino-Alnetum) z dominującą olszą czarną i jesionem wyniosłym oraz gatunkiem charakterystycznym: czartawa drobna. Poza tym tojeść bukietowa, porzeczka czarna, kruszyna pospolita, pokrzywa zwyczajna, świerząbek orzęsiony, jaskier rozłogowy, jasnota plamista.
  • łęg wiązowy z fiołkiem wonnym (Violo-Ulmetum lub Violo odoratae-Ulmetum minoris), jeden z bogatszych florystycznie zespołów z dominującym w drzewostanie wiązem pospolitym. Gatunek charakterystyczny: fiołek wonny a także fiołek kosmaty, pierwiosnek lekarski, ciemiężyk bladokwiatowy, dzwonek brzoskwiniolistny i czosnek zielonawy.
  • łęg olszowy gwiazdnicowy (Stellario-Alnetum (Stellario nemorumAlnetum glutinosae), rzadkie siedlisko z dominującą w drzewostanie olszą czarną. Gatunek charakterystyczny: gwiazdnica gajowa i świerząbek korzenny.

Łęgi podgórsko-górskie, charakteryzują się występowaniem na wyżynach i w niższych położeniach górskich, na terenach z kompleksami źródliskowymi lun miejscami wypływu wód podziemnych oraz wzdłuż strumieni i potoków, często tworząc mozaikę z górskimi ziołoroślami. Las buduje głównie jesion wyniosły z domieszką olszy czarnej i szarej oraz jawora a miejscami także bukiem zwyczajnym i wiązem górskim. Wyróżnia się cztery zespoły:

  • podgórski łęg jesionowy (Carici remotae-Fraxinetum) z gatunkiem charakterystycznym: szczaw gajowy, skrzyp olbrzymi, czartawa pośrednia i turzyca odległokłosa.
  • nadrzeczna olszyna górska (Alnetum incanae) z gatunkiem charakterystycznym: bodziszek żałobny i olsza szara. Poza tym: dzięgiel leśny, oset łopianowaty, świerząbek orzęsiony, wilczomlecz migdałolistny, lepiężnik różowy, starzec jajowaty i gajowy i podbiał pospolity.
  • bagienna olszyna górska (Caltho-Alnetum lub Caltho laetae-Alnetum), stwierdzona w piętrze pogórza i regla dolne w Karpatach. Nie występuje na Dolnym Śląsku.
  • łęg jesionowy z jarzmianką większą (Astrantio-Fraxinetum) z gatunkiem charakterystycznym: jarzmianka większa i olsza szara.

Wykaz gatunków:

Gatunki diagnostyczne:

  • Drzewa: wiąz pospolity, klon polny
  • Rośliny zielne: bluszczyk kurdybanek, czosnaczek pospolity, perz psi, przetacznik bluszczykowy, przytulia czepna, szczaw gajowy, ziarnopłon wiosenny, złoć żółta

Gatunki stałe i charakterystyczne:

  • Drzewa: dąb szypułkowy, grab pospolity, jesion wyniosły, lipa drobnolistna
  • Krzewy: bez czarny, czeremcha zwyczajna, dereń świdwa, głóg jednoszyjkowy, jeżyna popielica, leszczyna pospolita trzmielina pospolita
  • Rośliny zielne: bodziszek cuchnący, czartawa drobna, czartawa pośrednia, czosnek niedźwiedzi, czosnek zielonawy, czworolist pospolity, czyściec leśny, fiołek Reichenbacha, gwiazdnica gajowa, gwiazdnica pospolita, jasnota biała, jasnota plamista, kłosownica leśna, kokorycz pusta, kuklik zwisły, kupkówka Aschersona, miodunka ćma, mozga trzcinowata, możylinek trójnerwowy, niecierpek pospolity, pierwiosnek lekarski, piżmaczek wiosenny, podagrycznik pospolity, pokrzywa zwyczajna, przytulia czepna, śledziennica skrętolistna, śmiałek darniowy, śnieżyczka przebiśnieg, świerząbek gajowy, tojeść rozesłana,  trędownik bulwiasty, turzyca rzadkokłosa, turzyca zwisła, turzyca zgrzebowata, zawilec gajowy, zawilec żółty, złoć mała, żywokost bulwiasty

Lasy łęgowe występują przede wszystkim na nizinie w dolinach dużych rzek i ich dopływów. Do największych płatów obejmujących kilka tysięcy hektarów należą bogate i duże zbiorowiska leżące wzdłuż Odry na niemal całej jej długości w granicach województwa. Można je podzielić na dwa główne kompleksy objęte w dwóch obszarach naturowych (Łęgi Odrzańskie i Grądy w Dolinie Odry), gdzie miejscem działowym jest miasto Wrocław. Na zachód od Wrocławia siedliska okalają rzekę w obszarze Łęgów Odrzańskich (ponad 2 tys. ha) oraz przyległych OOŚ Dolina Widawy, Dębiańskie Mokradła, Zagórzyckie Łąki, Irysowy Zagon koło Gromadzyna i Las Pilczycki. W części wschodniej lasy łęgowe pokrywają ponad 2,5 tys. ha w OOŚ Grądy w Dolinie Odry (głównie w okolicy miejscowości Zakrzów, Kotowice, Siechnice, Siedlec, Bystrzyca, Oleśnica Mała a także Lasy Oławskie) wraz z sąsiadującym Lasami Grędzińskimi. Poza tym siedlisko notowane jest m.in. wyspowo w Dolinie Baryczy, Kumakach Dobrej i Przeplatkach nad Bystrzycą.

Siedlisko jest chronione w niektórych rezerwatach, m.in.: Błyszcz, Buczyna Jakubowska, Buki Sudeckie, Grądy koło Posady, Grodzisko Ryczyńskie, Kanigóra, Łacha Jelcz, Łęg Korea, Łęgi Źródliskowe koło Przemkowa, Nad Groblą, Odrzysko, Olszyny Niezgodzkie, Ponikwa, Wąwóz Lipa, Wąwóz Siedmicki, Zimna Woda i Zwierzyniec.


Do głównych zagrożeń dla łęgów, będących siedliskiem ściśle powiązanym z wodami płynącymi i okresowymi zalewami, jest regulacja koryt rzecznych oraz budowa licznej sieci wałów przeciwpowodziowych. Na terenie Dolnego Śląska a w szczególności na terenach nizinnych widać stopniowe przechodzenie łęgów w grądy, które są procesem spowodowanym głównie przez działalność ludzką. Z powodu pogłębiania i regulacji koryt rzecznych oraz budowy wałów przeciwpowodziowych powodowane jest odcięcie lasów łęgowych od wpływu okresowego zalewania ich wodami rzecznymi. W efekcie zostają przerwane procesy nanoszenia mułów rzecznych i tworzenia się charakterystycznych gleb dla obszarów nadrzecznych (mady). Bez zalewów gleby ulegają procesom brunatnienia, czego następstwem są przemiany składu florystycznego z łęgowego na bardziej grądowy. Często w kompleksie lasów nad ciekami wodnymi można zauważyć drzewostan o cechach pośrednich, łęgowo-grądowych z warstwą drzew o charakterze dawnego łęgu, lecz z runem obfitującym w liczne gatunki grądowe. Natomiast w dłuższej perspektywie następuje zamieranie typowych dla łęgów drzew – wiąz pospolity, olsza czarna i wyrastanie na ich miejscu gatunków związanych z suchszymi siedliskami jak dąb szypułkowy, grab pospolity i buk zwyczajny.

Widocznym tego typu zjawiskiem są wrocławskie lasy nadodrzańskie, które z powodu rozbudowanej sieci struktur przeciwpowodziowych odcięły niemal wszystkie łęgi od koryta Odry. Na chwilę obecną we wrocławskich lasach łęgowych dominuje dąb szypułkowy, który miejscami tworzy niemal jednolity drzewostan. Typowymi gatunkami dla warstwy podszytu, jakie można zaobserwować w mozaice łęgowo-grądowej to m.in. dereń świdwa, szakłak pospolity, trzmielina pospolita, kalina koralowa, leszczyna pospolita, porzeczka czerwona i głóg dwuszyjkowy. W runie leśnym oprócz kilku gatunków typowych także dla grądu (zawilce, kokorycze, żywokosty), można zaobserwować m.in. typowo łęgowe gatunki jak czosnaczek pospolity, bluszczyk kurdybanek, trędownik bulwiasty, śledziennica skrętolistna, kopytnik pospolity, gwiazdnica gajowa, złoć żółta, ziarnopłon wiosenny, czartawa pospolita i czyściec leśny.