Murawy bliźniczkowe

26 grudnia 2018 Wyłączono przez admin

Cenny ekosystem niskich muraw porastających otwarte przestrzenie na kwaśnych i przeważnie ubogich glebach. Występująca tu roślinność składa się z wielu gatunków roślin, w tym niskich krzewów jak wrzosy i borówki. Dominującym gatunkiem jest bliźniczka psia trawka, od której wzięła się nazwa siedliska. Na obszarze Dolnego Śląska siedlisko jest najlepiej reprezentowane w górach, gdzie niekiedy stanowi dominujący element w krajobrazie.

Murawy bliźniczkowe

Nazwa: acidofilne murawy bliźniczkowe, psiary, bliźniczyska

Klasa: Nardo-Callunetea Prsg 1949

Rząd: Nardetalia Prsg 1949

Związek: Nardion, Violion caninae

Kod siedliska: 6230

Murawy bliźniczkowe mają charakter częściowo antropogeniczny albowiem wykształciły się na terenach po wycince leśnej, gdzie pierwotnie wytworzyły się zbiorowiska łąk świeżych. Długotrwały i ekstensywny wypas zwierząt na owych łąkach, połączony jednocześnie ze słabym nawożeniem lub jego brakiem spowodował zakwaszenie gleby i jej ubożenie w składniki mineralne. Łąki stopniowo przekształciły się w acydofilne murawy z gatunkami, które dostosowały się do nowych, ciężkich warunków. Często murawy powstawały bez form przejściowych, bezpośrednio na miejscach wycinek leśnych, w przypadku gdy las porastał ubogie, kwaśne gleby. Bliźniczyska wykształcają się na rozmaitym podłożu. W górach są to m.in. granitoidy, metamorficzne łupki krystaliczne i bezwęglanowe skały osadowe. Na obszarach nizinnych są to przede wszystkim piaski fluwioglacjalne i eoliczne. Psiary rozwijają się niemal wyłącznie na glebach kwaśnych, o pH w granicach 3,5-4,5 (maks. 5,5), przeważnie ubogich w próchnicę i substancje organiczne, zarówno w miejscach suchych jak i wilgotnych, często nawet okresowo zalewanych.

Murawy najczęściej wykształcają się na słabych glebach, ubogich w składniki pokarmowe oraz o niewielkiej warstwie próchnicy. Najczęściej są to rankery bielicowane, rankiery brunatne, bielice, gleby bielicowe, gleby brunatne kwaśne i brunatne właściwe, często także gleby torfowisk wysokich i przejściowych oraz górskie płytkie gleby szkieletowe. Skład roślinność muraw jest silnie zróżnicowany, zależnie od warunków klimatycznych, poziomu wód gruntowych oraz typu regionu (nadmorski, nizinny, podgórski, górski). Jednak bez względu na miejsce występowania ich wspólną cechą jest dominacja zwartych kęp bliźniczki psiej trawki. Jest to niska (średnio ok. 30 cm) trawa, tworząca zwartą roślinności o charakterystycznym zabarwieniu, które zależnie od pory roku ma zabarwienie od żółtozielonego po płowobrązowe. Same murawy rzadko stanowią jednolity ekosystem i często obserwuje się płynne przejścia pomiędzy sąsiadującymi zbiorowiskami, które także wykształcają się na ubogich lub kwaśnych glebach. Należą tu głównie torfowiska, wrzosowiska a także murawy kserotermiczne i napiaskowe. W przypadku ochrony Natura 2000, bliźniczyska bogate w gatunki mogą być uznawane za siedliska ważne dla zachowania lokalnej bioróżnorodności. Za priorytetowe uznaje się jedynie płaty bogate florystycznie, które oznacza się jako kod siedliska 6230.

Murawy bliźniczkowe występują na obszarze całego kraju, z czego największe i najlepiej rozwinięte płaty notowane są w obszarach górskich i podgórskich, przeważnie do wysokości około 1500 m n.p.m. na obszarze Sudetów i do 1800 m n.p.m. w paśmie Karpat. W obu pasmach siedlisko zajmuje głównie wypłaszczenia i stoki o słabym nachyleniu (do około 45°). W obszarze nizinnym większość psiar uległa przekształceniu w inne siedliska a ostałe płaty ograniczają się często do wąskich pasów wzdłuż dróg, wokół lasów na ubogim podłożu lub w miejscach silnie wydeptywanych, gdzie inne siedliska łąkowe nie są w stanie przetrwać. Sytuacja w obszarach górskich jest znacznie lepsza, gdzie górskie murawy bliźniczkowe często tworzą dominujący element w krajobrazie. Na Dolnym Śląsku głównym centrum występowania siedliska są Sudety, w szczególności wyższe partie. Do najbardziej rozpoznawalnych należą rozległe płaty w szczytowych partiach Karkonoszy, m.in. na Równi pod Śnieżką i Grzbiecie Śląskim, a także w Górach Stołowych, Górach Kamiennych, Górach Orlickich i na kopule Śnieżnika. Poza tym liczne psiary wykształciły się na obszarze Pasma Krowiarek, Gór Bystrzyckich, Gór i Pogórza Kaczawskiego, Gór i Pogórza Izerskiego oraz w Borach Dolnośląskich. na terenach nizinnych uległy prawie całkowitemu zanikowi i ograniczają się obecnie do rozproszonych małych lub bardzo małych płatów.

Psiary z rzędu Nardetalia ze względu na charakter siedliskowy dzieli się na dwa związki i kilka zespołów:

Górskie murawy bliźniczkowe (Nardion)

zespół jastrzębca i bliźniczki psiej trawki (Hieracio (vulgati)-Nardetum) popularnie określany jako psiary reglowe. Gatunkami charakterystycznymi jest prosienicznik jednogłówkowy, jastrzębiec Lachenala i turzyca pigułkowata. Siedlisko wykształca się na suchych i silnie zakwaszonych glebach o małej zdolności retencyjnej, zazwyczaj na glebach brunatnych, szkieletowych, o cienkiej warstwie, słabo rozłożonej próchnicy.
tatrzańskie psiary wysokogórskie (Hieracio (alpini)-Nardetum). Gatunkami charakterystycznymi jest turzyca zawsze zielona, kosmatka sudecka i szarota norweska. Siedlisko wykształca się na obszarach reglowych powyżej 800 m n.p.m., często na fragmentach przygrzbietowych i grzbietowych, na glebie szkieletowej lub brunatnej, ubogiej w składniki mineralne.
zespół turzycy i bliźniczki psiej trawki (Carici (rigidae)-Nardetum), popularnie określany jako karkonoskie psiary wysokogórskie. Gatunkami charakterystycznymi jest turzyca tęga i regionalnie kosmatka sudecka oraz widlicz alpejski. Siedlisko występuje głównie w piętrze kosodrzewiny i piętrze alpejskim, na glebach bielicowych, brunatnych wyługowanych i brunatnych kwaśnych, gdzie tworzy mozaiki z zaroślami kosodrzewiny, traworoślami i torfowiskami.

Niżowe i podgórskie zbiorowiska muraw bliźniczkowych (Violion caninae)

zespół krzyżownicy i bliźniczki psiej trawki (Polygalo-Nardetum), popularnie określany jako sucha psiara. Gatunkami charakterystycznymi jest krzyżownica zwyczajna i dziurawiec czteroboczny. Siedlisko wykształca się na obszarach po wycince borów, rzadziej lasów liściastych, przeważnie na glebie piaszczystej, gliniastych. W przypadku gór także na fiszach i łupkach.
zespół jastrzębca i situ sztywnego (Nardo-Juncetum squarrosi), popularnie określany jako mokra (wilgotna) psiara. Gatunkami charakterystycznymi jest sit sztywny i gnidosz rozesłany. Siedlisko wykształca się głównie w pobliżu torfowisk wysokich i przejściowych, często także w sąsiedztwie dróg, przeważnie na glebie mineralnej lub torfowej.
zespół wrzosu i bliźniczki psiej trawki (Calluno-Nardetum strictae), popularnie określany jako tłoki. Gatunkami charakterystycznymi jest wrzos zwyczajny oraz lokalnie krzyżownica zwyczajna, fiołek psi i izgrzyca przyziemna. Siedlisko występuje głównie na niżu w obszarach o glebie zerodowanej z cienką warstwą butwiny, często w sąsiedztwie torfowisk lub mokrej psiary. Przeważnie wykształca się w miejscach silnie przekształconych przez nadmierny wypas, gdzie stanowi ostatnie stadium degeneracyjne roślinności.

Murawy bliźniczkowe notowane są na Dolnym Śląsku przede wszystkim z obszarów górskich i podgórskich, gdzie w kilku miejscach tworzą rozległe, dominujące w krajobrazie obszary. Wśród miejsc o największej koncentracji siedliska należą:

Góry Kamienne: murawy rozpoznane są na kilkunastu lokacjach, przeważnie w postaci drobnych płatów, z czego największe obszary zlokalizowane są w okolicy Gór Suchych (Radosna, Trzy Strugi) oraz w okolicach miejscowości Lipiennica, Kochanów, Różna i Gorzeszów, a także w Masywie Bukowca. Większość znajduje się na terenie Parku Krajobrazowego Sudetów Wałbrzyskich oraz obszarach Natura 2000 Góry Kamienne. Wśród gatunków rzadkich notuje się m.in. arnikę górską, kukułkę bzową, podkolana zielonawego i goryczuszkę polną, która jest gatunkiem skrajnie rzadkim w województwie.

Rudawy Janowickie: pojedyncze ale stosunkowo duże areały notowane są w południowo-wschodniej części gór, w okolicach miejscowości Ogorzelec, Raszów, Pisarzowice i Leszczyniec. Część płatów znajduje się na obszarze Rudawskiego Parku Krajobrazowego i obszarze Natura 2000 Rudawy Janowickie. Murawy mają charakter ubogi, bez udziału gatunków rzadkich lub chronionych.

Góry i Pogórze Orlickie: liczne i rozległe płaty występują na całym obszarze, gdzie najliczniej odnotowywane są w granicach administracyjnych miasta Duszniki Zdrój, na odcinku Autostrady Sudeckiej ciągnącej się od drogi krajowej aż po Zieleniec oraz w okolicach Bystrzycy Dusznickiej. Poza tym notowane także wzdłuż Dzikiej Orlicy (Mostowice, Lasówka) i w okolicach miejscowości Zimne Wody, Jawornica i Słoszów. Część siedliska znajduje się na obszarach Natura 2000 Góry i Pogórze Orlickie, Grodczyn-Homole, Dzika Orlica. Wśród gatunków rzadkich notuje się tutaj goryczuszkę czeską (gatunek priorytetowy), podkolana zielonawego, arnikę górską i widłakowate. Warto dodać, że murawy te rozciągają się na całe pasmo, gdzie bardzo dobrze zachowane płaty można podziwiać w czeskich przygranicznych rezerwatach Horečky i Bukačka. W tym drugim notowano stanowiska gołka białawego, który praktycznie wymarł po polskiej stronie Sudetów.

Góry Stołowe: obszar o największej koncentracji muraw bliźniczkowych na Ziemi Kłodzkiej, gdzie liczne jej płaty zlokalizowane są przede wszystkim w granicach parku narodowego (Sawanna Łężycka, Sawanna Pasterska, Małe Torfowisko Batorowskie) oraz licznie na obszarach przylegających do dróg leśnych i lokalnych, wokół wyschniętych torfowisk i na obszarach rębnych. Wśród gatunków rzadkich notuje się m.in. goryczuszkę czeską (gatunek priorytetowy), gnidoszda dwubarwnego i arnikę górską. Monitoring wykazał, że w ciągu 30 lat powierzchnia psiar zmniejszyła się o 80%.

Góry Bystrzyckie: dawniej psiary występowały tu bardzo powszechnie. Obecnie murawy ostały się głównie w wyższych fragmentach oraz na stokach w środkowych i wschodnich partiach pasma, m.in. w okolicach miejscowości Huty, Spalona, Młoty, Wójtowice i Nowa Bystrzyca. Drobne płaty notowane są także na śródleśnych murawach, wokół dróg i leśnych traktów a także na obszarze rezerwatu Torfowisko pod Zieleńcem. Wśród gatunków rzadkich występuje m.in. ozorka zielona (ostatnie znane stanowisko na Ziemi Kłodzkiej), arnika górska, podkolan zielonawy i kukułka bzowa.

Masyw Śnieżnika: murawy skoncentrowane są głównie w wyższych położeniach Pasma Krowiarek, w okolicach przełęczy Puchaczówka oraz na kopule Śnieżnika, gdzie stanowią jeden z najrozleglejszych ekosystemów tamtejszego rezerwatu przyrody. Poza tym drobne płaty notowane są w okolicach miejscowości Jodłów, Potoczek, Międzygórze (Jaworek Górny, Łysa), Sienna i Janowa Góra. Część muraw objęta jest ochroną w ramach obszarów Natura 2000 Pasmo Krowiarki, Góry Bialskie i Grupa Śnieżnika oraz w rezerwacie Śnieżnik Kłodzki. Wśród gatunków rzadkich notuje się dzwonka brodatego, nawłoć alpejską, fiołka żółtego sudeckiego i jastrzębca śnieżnickiego (endemit).

Góry Izerskie: większość muraw skoncentrowana jest w najwyższych położeniach, które zlokalizowane są w rezerwacie Torfowiska Doliny Izery i obszarach przylegających (Hala Izerska). Poza tym płaty notowane są licznie wzdłuż większości dróg powiatowych i niektórych leśnych oraz w okolicach schroniska Orle, na murawach w Jakuszycach i w dużym rozproszeniu na obszarze administracyjnym Szklarskiej Poręby. Część muraw objęta jest ochroną w ramach obszarów Natura 2000 Torfowiska Gór Izerskich, Łąki Gór i Pogórza Izerskiego oraz w rezerwacie Torfowiska Doliny Izery. Wśród gatunków rzadkich notuje się m.in. goryczkę trojeściową, dziewięćsiła bezłodygowego i arnikę górską.

Karkonosze: jest to obszar o najlepiej rozwiniętych i najbardziej rozległych murawach bliźniczkowych, które w większości powstały w okresie wypalania licznych zakrzewień kosodrzewiny. W skutek skrajnie ciężkich warunków, większość obszaru nie uległa ponownemu zarośnięciu i od ponad 100 latu utrzymują się tutaj zwarte i niskie kępy bliźniczki psiej trawki, które utrwaliły się w skutek dominacji gatunków tego zespołu wygrywającego z gatunkami innych siedlisk. Obecnie murawy notowane są na obszarze niemal całego obszaru Karkonoszy w piętrze kosówki i alpejskim zajmując tereny na Śląskim Grzbiecie, Czarnym Grzbiecie, Równi pod Śnieżką, Hali Szrenickiej, w dolinie Łomniczki, na zboczach niemal wszystkich kotłów polodowcowych a także w niższych położeniach, m.in. na Polanie i okolicach Jagniątkowa. Na murawach notuje się wiele gatunków rzadkich jak turzyca tęga, świetlik maleńki, pierwiosnka maleńka, fiołek żółty sudecki, dzwonek karkonoski, widłakowate oraz bardzo liczna grupa jastrzębców, w tym wiele endemitów.

Na obszarach nizinnych oraz na Wale Trzebnickim murawy zajmują bardzo niewielkie i silnie rozproszone płaty, które w większości ulegają już niemal całkowitemu zanikowi. Wśród terenów, gdzie jeszcze notowane są pojedyncze płaty należy Wysoczyzna Rościsławska (Krzydlina Mała, Krzydlina Wielka, Dębno), Dolina Łachy, Bory Dolnośląskie i Dolina Widawy. Wśród gatunków rzadkich notuje się m.in. storczyka samiczego (gatunek skrajnie rzadki w województwie), goździka kropkowanego i krzyżownice.

Na chwilę obecną murawy bliźniczkowe objęte są ochroną w nielicznych rezerwatach przyrody: Torfowiska Doliny Izery, Torfowisko pod Zieleńcem, Śnieżnik Kłodzki, w obu parkach narodowych oraz na licznych obszarach natura 2000.

Murawy w większości mają charakter antropogeniczny i powstały na wskutek wycinki drzew oraz utrzymania odpowiedniego wypasu zwierząt na murawach, które bez nawożenia ulegały wyjaławianiu się i stworzyły odpowiednie warunki dla siedliska muraw bliźniczkowych. Ze względu na porzucenie tradycyjnego wypasu na niemal całym terytorium kraju, większość muraw niżowych i część muraw górskich uległa zanikowi, głównie przekształcając się w inne typy siedlisk nieleśnych (łąki trzęślicowe, łąki kośne, traworośla i ziołorośla) lub ulegając stopniowej wtórnej sukcesji leśnej. Powodem takiego stanu rzeczy jest zwiększony wzrost żyzności gleb z powodu nawożenia, zwykle obornikiem, bądź też samoistnie, poprzez depozycję azotu atmosferycznego. Zwiększenie żyzności powoduje wkraczanie gatunków ekspansywnych, które stopniowo wypierają niską roślinność, jaka była w stanie utrzymać się na jałowych i kwaśnych glebach. Dodatkowym czynnikiem jest zanik bioróżnorodności na istniejących jeszcze murawach w skutek zaniku wielu gatunków typowych dla psiar.

Zanik powierzchni psiar jest różny, jednak dotyczy większości kraju. Regionalnie powierzchnie te zmniejszyły się nawet o 80-90% (m.in. w Górach Stołowych i na bieszczadzkich połoninach). Na terenach górskich murawy, na których zaprzestano tradycyjnego wypasu psiary przekształcają się w borówczyska, traworośla oraz zarośla kosodrzewiny. Jedynym ewenementem są wysokogórskie psiary na terenie Karkonoszy, które w większości utrzymują się od przynajmniej 100 lat bez ingerencji ludzkiej. Dawniej wierzchowinę karkonoską niemal w całości przekształcano w pastwiska poprzez wypalanie zarośli i kosodrzewiny. Obecnie tylko niewielka część uległa wtórnej sukcesji. Głównym powodem są prawdopodobnie wyjątkowo ciężkie warunki klimatyczne, które uniemożliwiają dostatecznie szybką ekspansję innych siedlisk, tworząc dogodne warunki dla egzystencji muraw bliźniczkowych, które tworzą na wierzchowinie karkonoskiej mozaikę siedlisk z zaroślami kosówki, traworoślami, torfowiskami, borówczyskami i murawami alpejskimi.