Murawy napiaskowe

Stosunkowo rzadkie ekosystemy nieleśne o szerokim wachlarzu zespołów, zbiorowisk i odmian. Zajmują niewielkie powierzchnie o charakterze ciepłolubnych zbiorowisk trawiastych, zbliżonych częściowo do muraw kserotermicznych i stepów piaskowych z gatunkami roślin dobrze przystosowanych do skrajnych warunków jak goździki, kostrzewy, szczotlichy i macierzanki. Murawy napiaskowe występują w miejscach silnie nasłonecznionych, które charakteryzują się wysoką temperaturą gleby i powietrza oraz niską wilgotnością podłoża. 

---

---

Śródlądowe murawy napiaskowe i szczotlichowe 

Klasa: Koelerio-glaucae-Corynephoretea canescentis

Rząd:  Corynephoretalia canescentis

Związek: Koelerion glauce

Vicio lathyroidis-Potentillion argenteae

Corynephorion canescentis

Kod siedliska: 6120

---

Charakterystyka

Murawy rozpowszechnione są wyspowo na terenach subkontynentalnej i kontynentalnej części Europy Środkowej, rzadziej w pozostałych regionach kontynentu. Rozwijają się najczęściej w dolinach rzek i innych cieków wodnych oraz na obszarach morenowych. Siedlisko wytwarza się na podłożach piaszczystych, piaszczysto-kamienistych lub piaszczysto-żwirowych, przeważnie bogatych w węglan wapnia.

Do najczęstszych miejsc powstawania należą odsłonięte brzegi rzek, śródlądowe wydmy, łagodne i suche zbocza o wystawie południowej lub wschodniej a także obszary działalności ludzkiej. Murawy napiaskowe często powstają w miejscach po dawnej aktywności człowieka i  na powstałych tym sposobem siedliskach wtórnych, m.in. tereny dawnych żwirowni, wyrobisk piasku, pobocza dróg i nasypów kolejowych a także porzucone użytki rolne (ugory) i miejsca po intensywnej wycince drzew.

Jest to jeden z najbardziej skrajnych ekosystemów na Dolnym Śląsku, biorąc pod uwagę suchość podłoża i warunki termiczne, przewyższając w tych kategoriach nawet murawy kserotermiczne. Murawy napiaskowe rozwijają się w miejscach silnie nasłonecznionych, które charakteryzują się wysoką temperaturą gleby i powietrza oraz niską wilgotnością podłoża. Podłoże ze względu na dużą zawartość piasków i żwirów cechuje bardzo dobra przepuszczalność. Gleba nawet po obfitych deszczach szybko przesusza się z powodu przesączenia wody do niższych warstw. Wszystkie te warunki sprawiają, że murawy pozbawione są drzew i krzewów. Zamiast tego siedlisko tworzone jest przede wszystkim przez zróżnicowaną roślinność trawiastą o wyraźnie kseromorficznej budowie z dominacją kępkowych traw oraz licznej florze sucholubnych bylin i roślin jednorocznych. Wiele z nich to gatunki rzadkie lub objęte ochroną gatunkową.

Goły piasek stanowi dla roślin środowisko dość ekstremalne. W warstwach powierzchniowych latem występują dobowe wahania temperatury rzędu kilkudziesięciu stopni, choć nawet na niewielkiej głębokości pod powierzchnią temperatura jest stosunkowo stała ze względu na słabą przewodność cieplną piasku. Jednakże czynnikiem ograniczającym zbyt intensywną wegetację jest przede wszystkim susza, spowodowana przede wszystkim dobrą przepuszczalnością piasku do zatrzymywania wody. Dodatkowo jest to spotęgowane przez położenie łach piasku głównie na nizinach, gdzie panują wyższe średnie roczne temperatury (8–9,5°C) i niskie opady (450–600 mm). Skutki suszy są spotęgowane przez wywiewanie piasku spod korzeni roślin w niektórych miejscach i przykrywanie nadziemnych części roślin w innych miejscach. Piasek jest podatny na uszkodzenia, gdzie zwykłe nadepnięcie powoduje zmarszczenie jego powierzchni i wyrwanie całych roślin. Nie bez znaczenia jest także brak substancji odżywczych. Nie są one wychwytywane przez piasek, gdyż brakuje cząstek gliny. W efekcie ulegają szybkiemu wypłukaniu a samo siedlisko staje się bardzo jałowe.

Siedlisko notowane jest przede wszystkim na nizinach, rzadziej w niższych położeniach górskich, gdzie często szybko przekształcają się w murawy kserotermiczne. Na Dolnym Śląsku jest to siedlisko umiarkowanie rzadkie, najczęściej w postaci drobnych i silnie rozproszonych płatów, przede wszystkim na terenach nizinnych. Do głównych miejsc koncentracji należy Pradolina Odry, Wysoczyzna Rościsławska, Równina Oleśnicka, Wał Trzebnicki, Bory Dolnośląskie i Kotlina Milicka. W regionie Sudetów stwierdzono niewielkie płaty głównie w Górach Kamiennych i na Wzgórzach Niemczańsko-Strzelińskich. Niezależnie od regionu często płynnie przechodzą w sąsiadujące tereny łąkowe, głównie  siedliska muraw kserotermicznych, muraw bliźniaczkowych i użytkowanych ekstensywnie łąk świeżych.

---

Klasyfikacja

Do najczęstszych muraw piaskowych na terenie Dolnego Śląska należą:

• napiaskowe murawy silniej zwarte i bogatsze florystystycznie ze związku Vicio lathyroidis-Potentillion argenteae. Siedlisko występuje na średnio ubogich glebach piaszczystych lub piaszczysto-gliniastych. Najczęściej ten  typ muraw powstaje na starych ugorach i suchych, ekstensywnie prowadzonych pastwiskach. Teren charakteryzuje się dużym bogactwem roślin kwiatowych, które nadają murawom kwietnego charakteru, często wyglądem bardziej przypominając murawy kserotermiczne niż murawy napiaskowe. Do najczęstszego związku z tej grupy należy zespół murawy goździkowo-zawciągowej (Diantho-Armerietum elongatae). W siedlisku występuje m.in. zawciąg pospolity, goździk kropkowany, skalnica ziarenkowata, macierzanka piaskowa, bylica polna, koniczyna polna, rogownica polna, jastrzębiec kosmaczek, kocanki piaskowe i rozchodniki – sześciorzędowy i ostry.
• śródlądowe, subatlantyckie murawy szczotlichowe ze związku Corynephorion canescentis. Obejmuje wyjątkowo jałowe tereny, są to głównie piaszczyste i wybitnie suche podłoże z dominującą w krajobrazie szczotlichą siwą i licznymi porostami. Flora jest bardzo uboga, rzadko pokrywa całą powierzchnię, z reguły pomiędzy kępami widoczne są fragmenty nie porośnięte żadną roślinnością z dobrze widocznymi płatami piachu. Wiosną, kiedy jest bardziej wilgotno, pojawiają się gatunki jednoroczne, m.in.: sporek wiosenny i chroszcz nagołodygowy. Z tego związku najczęstszy na Dolnym Śląsku jest zespół  muraw szczotlichowych (Spergulo-Corynephoretum).
• śródlądowe murawy piaskowe o charakterze kontynentalnym ze związku Koelerion glaucae. Są to murawy o stosunkowo gęstej roślinności składającej się na liczne gatunki traw, a miejscami także duże płaty goździków oraz innych gatunków jak gorysz pagórkowy, wilczomlecz sosnka, przetacznik kłosowy, jastrzębiec kosmaczek, macierzanka piaskowa, kocanki piaskowe, rozchodnik ostry.  Najważniejszym elementem, wyróżniającym siedlisko jest występowanie trawy, strzęplicy sinej. Z tego związku najczęstszy na Dolnym Śląsku jest zespół lepnicy i kostrzewy owczej (Sileno otitis-Festucetum).

---

Typowe gatunki roślin

Występowanie

Murawy lokalizuje się na prawie całym obszarze nizinnej części Dolnego Śląska, jednak wiele z nich nie jest rozpoznanych lub znajduje się poza obszarami Natura 2000. Poniżej wykazano niektóre stanowiska z siedliskiem muraw napiaskowych i szczotlichowych.

Brzeg Dolny: wiele drobnych płatów stwierdzono m.in. na północnej części miasta a także w okolicach Zagórzyc, Pogalewa Małego, Pogalewa Wielkiego i pod Żerkówkiem, gdzie znaczna część muraw została zniszczona w czasie budowy obwodnicy miejskiej. Większość znajduje się poza obszarami chronionymi, część objęta jest siecią Natura 2000 (Łęgi Odrzańskie, Zagórzyckie Łąki). Niektóre płaty planuje się objąć ochroną w ramach użytków ekologicznych.

Oleśnica: niewielkie płaty zlokalizowane są w okolicach Krzeczyna i Spalic.

Wrocław: duże płaty muraw w mozaice z innymi siedliskami łąkowymi (łąki trzęślicowe, selernicowe) notowane są na obszarze terenów wodonośnych od osiedla Nowy Dwór i Opatowice po podwrocławskie miejscowości Trestno, Radwanice i Siechnice. Większość znajduje się poza obszarami chronionymi, część objęta jest siecią Natura 2000 (Grądy w Dolinie Odry). Niewielkie i wąskie płaty notowane są także w dolinie Odry na terenie osiedli Rędzin, Osobowice, Maślice i Pracze Odrzańskie.

Oława: niewielkie płaty muraw lokalizowane są głównie w północnej części powiatu, w okolicach miejscowości Piekary, Nowy Dwór, Stary Otok i Janików. Większość znajduje się poza obszarami chronionymi lub Natura 2000, niewielkie płaty stwierdzono na terenie rezerwatu Łacha Jelcz (po jego powiększeniu).

Wołów: niewielkie ale liczne płaty muraw są rozproszone na całym terytorium powiatu wołowskiego, m.in. znajdują się nad doliną Odry w miejscowości Tarchalice i Prawików oraz na terenie Wysoczyzny Rościsławskiej w rejonie wsi Rudno, Wrzosy i Smogorzew. W dolinie Łachy stwierdzono pojedyncze płaty muraw napiaskowych na terenie obszarów ProNatura – rezerwat społeczny Polder, gdzie stanowisko objęte jest wypasem w celu ograniczenia sukcesji leśnej (zarastanie olszą).Większość miejsc znajduje się poza obszarami chronionymi, część objęta jest siecią Natura 2000 (Zagórzyckie Łąki, Dębiańskie Mokradła, Dolina Łachy i Łęgi Odrzańskie).

Trzebnica: niewielkie płaty muraw porastają wzgórza w okolicach wsi Skarszyn, Głuchów Górny, Tarczów Mały, Skotniki, Piersno. Część siedlisk jest projektowana do objęcia w ramach serii użytków ekologicznych. Wszystkie znajdują się poza obszarami chronionymi lub siecią Natura 2000.

Milicz: duże płaty muraw występują w rozproszeniu na całym terenie, głównie w okolicach wsi Sędraszyce, Baranowice, Niezgoda i Biedaszków Wielki. Stosunkowo rozległe płaty stwierdzono w okolicach miejscowości Sułów, Łąki i Kaszowo. Część znajduje się na obszarach chronionych (Stawy Milickie) lub objęta jest siecią Natura 2000 (Ostoja nad Baryczą).

Przemków: liczne ale silnie rozproszone murawy notowane są niemal na całym obszarze, gdzie jednak największa koncentracja obejmuje tereny Przemkowskiego Parku Krajobrazowego. Płaty siedliska stwierdzono w okolicach miejscowości Borówki, Szklarki i Wilkocin, a także na terenie użytku ekologicznego Cietrzewiowe Wrzosowisko.

Bory Dolnośląskie: duże i liczne płaty znajdują się na całym obszarze, w większości w postaci wydm śródlądowych z murawami napiaskowymi na terenie poligonów wojskowych pomiędzy Świętoszowem i Kozłowem (okolice wzgórz Długa Góra, Czerniaki, Płaszczyca, Piaszczysta Górna i Piaszczysta Dolna), w regionie Chocianowa oraz w Starej Olesznej (tereny żwirowni, północne okolice wzgórza Gołębia, Pustynia Kozłowska) i w okolicach Kliczkowa (tereny wokół zbiorników Błękitna I i II).

Generalnie murawy napiaskowe w Borach Dolnośląskich tworzą największe powierzchniowo płaty w województwie. Jednak ich dokładny areał jest ciężki do oszacowania bowiem siedlisko często przechodzi płynnie w sąsiadujące z nimi murawy bliźniaczkowe, suche wrzosowiska knotnikowe (Pohlio nutantis-Callunetum) i inne siedliska trawiaste. Na poligonach występowanie ograniczone jest do miejsc, gdzie prowadzono niegdyś największą aktywność związaną z działaniem poligonu – mechaniczne rozjeżdżanie, eksplozje lub w dalszym ciągu realizuje się tego typu działania. Duża część objęta jest sieciami Natura 2000 (Żwirownie w Starej Olesznej, Wrzosowiska Świętoszowsko-Ławszowskie, Wrzosowisko Przemkowskie, Dolina Kwisy).

---

Zagrożenia

Częstotliwość i obszar występowania muraw napiaskowych jest bardzo zmienny. Siedlisko to charakteryzuje szybkie pojawianie się i równie szybkie zanikanie, nieraz bywa, że stanowisko po kilku latach całkowicie zanika. Często stanowią element pionierski w przypadku m.in. porzuconych i zamkniętych wyrobisk piasku i żwirowni czy pozostawionych ugorem pól na jałowych glebach. Ich zanikanie związane jest najczęściej z sukcesją leśną, głównie powodowaną rozwijaniem się drzew o niewielkich wymogach wodno-glebowych jak sosna pospolita czy brzoza brodawkowata, które najczęściej zarastają obszary muraw. Do tego dochodzą gatunki ekspansywnych rodzimych roślin zielnych (mietlica pospolita, rajgras wyniosły, kostrzewa czerwona, kupkówka zwyczajna, drżączka średnia, tomka wonna, trzcinnik piaskowy i perz właściwy) i gatunków obcych (nawłoć kanadyjska, łubin trwały, przymiotno białe, stokłosa dachowa, nawłoć późna).

Aby roślinność ta mogła długo przetrwać, konieczne jest usuwanie drzew inwazyjnych i regularne naruszanie powierzchni gleby, np. poprzez przejeżdżanie przez ciężkie pojazdy. Dlatego roślinność tego typu najlepiej zachowała się na dawnych poligonach wojskowych, w piaskowniach i ich otoczeniu, a także na pasach przeciwpożarowych wzdłuż linii kolejowych, gdzie usunięto roślinność drzewiastą. Jeśli murawy napiaskowe nie zostaną naruszone, to dzięki swojemu rozległemu systemowi korzeniowemu utwardzą ​​piasek, umożliwiając rozprzestrzenianie się innych gatunków, które nie są zbyt dobrze przystosowane do środowiska ruchomych piasków. Z reguły są to trawy silniejsze konkurencyjnie, zwłaszcza kostrzewa i dereń świdwa, które stopniowo wypierają szczotlichy.

Zgodnie z dynamiką zaburzeń roślinność ta często występuje w mozaice z sukcesywnie rozrastającymi się i coraz bardziej rozwiniętymi ekosystemami łąkowymi. Eutrofizacja tych naturalnie ubogich w składniki odżywcze społeczności albo powoduje powstawanie jednorocznych zbiorowisk nitrofilnych, albo przyspiesza nadmierny wzrost traw i stabilizację towarzyszących im łąk, często z konkurencyjnymi trawami z rodzaju rajgras i trzcinnik. 

---