Naskalne Bory Sosnowe

Naskalne Bory Sosnowe

5 kwietnia 2021 Wyłączono przez admin

Naskalne bory sosnowe należą do najrzadszych siedlisk w obrębie województwa oraz ogólnie w skali kraju. Stanowią w większości reliktowe lasy istniejące na Ziemiach Polskich od ostatniej epoki lodowcowej. Choć mało osób zdaje sobie o tym sprawę, to jednak mijając skromne sosny w Piekielnej Dolinie lub na Chojniku, mijamy prastary las o rodowodzie równie starym co Puszcza Białowieska. Tu bowiem człowiek nie ingerował w środowisko i reliktowe laski sosnowe trwają nieprzerwanie od tysięcy las.


Naskalny Bór Sosnowy

Nazwa: naskalne (reliktowe) bory sosnowe

Klasa: Vaccinio-Piceetea (bory szpilkowe)

Rząd:  Piceetalia abietis

Związek: Dicrano-Pinion

Kod siedliska: brak (nie jest uwzględniony w sieci Natura2000)



Jest to grupa kilku bardzo rzadkich siedlisk leśnych obejmujących górskie i podgórskie ubogie bory sosnowe z dominacją drzew szpilkowych przy udziale gatunków liściastych jak brzoza, buk i dąb. Każdy zespół posiada swoje unikalne cechy oraz charakterystyczną roślinność, jednak wszystkie naskalne bory sosnowe posiadają elementy wspólne. Należą do nich przede wszystkim zbliżone warunki środowiskowe. Bory te występują na ubogich glebach, przeważnie szkieletowych, inicjalnych i bielicowych w warunkach górskich i podgórskich. Na terenach niżowych ekosystem ten nie występuje. Na podłoże składa się niewielka warstwa gleby, często z większymi powierzchniami nagiej, litej skały, bardzo ubogiej w składniki odżywcze, które w większości zostały wypłukane na wskutek zakwaszenia. W przypadku niektórych rejonów siedlisko wykształciło się na glebach wybitnie niekorzystnych dla większości innych gatunków drzew. Obejmuje ono gleby na skałach serpentynitowych charakteryzujących się niedoborem w podstawowe pierwiastki (azot, fosfor, potas) oraz znaczną zawartością metali ciężkich. W przypadku pozostałych związków występują one na kwaśnych granitach, obojętnych piaskowcach lub zasadowych dolomitach. Jednak niezależnie od skały, zbiorowiska powstały na suchych i ubogich fragmentach stoków. Swoistym odpowiednikiem sudeckich borów naskalnych są reliktowe laski sosnowe z Karpat Zachodnich przynależnych do klasy Erico-Pinetea. Różnią się one jednak występowaniem w wyższych położeniach górskich na glebach wapiennych. Dodatkowo siedliska te są bardzo bogate florystycznie.

Drzewostan naskalnych borów sosnowych w dużej mierze budują skarlałe okazy o nisko osadzonych koronach oraz powykręcanych konarach. Formy te są efektem przystosowania drzew do skrajnie niekorzystnych warunków na które składa się:

  • brak wystarczającej ilości składników odżywczych
  • uboga i sucha gleba
  • skaliste podłoże lub podłoże z dużą ilością rumoszu skalnego
  • strome stoki uniemożliwiające gromadzenie wody opadowej
  • wystawa południowa lub zachodnia stanowiąca wybitnie termofilne środowisko
  • górski klimat z silnymi, zimowymi wiatrami

Część siedlisk borów sosnowych ma charakter antropogeniczny, będący efektem dawnych przekształceń lasów dębowych i bukowych. W miejscach tych dosadzano sosny, które z czasem gubiły igły zakwaszające glebę. W efekcie długotrwałych procesów zakwaszania nastąpiło wypłukanie składników odżywczych tworząc gleby bielicowe. W przekształconym siedlisku buki i dęby ulegały wycofaniu na rzecz sosen, które są wystarczająco dostosowane do nowych warunków. Jednak nie wszystkie płaty są efektem działań człowieka i wiele lasków sosnowych ma charakter naturalny. Dotyczy to głównie obszarów o wybitnie skrajnych warunkach, gdzie gospodarka leśna była nieopłacalna i nie doszło ludzkiej ingerencji. Do takich obszarów należy Chojnik, Szczeliniec i Piekielna Dolina koło Polanicy. Na podstawie badań biometrycznych określono wiek populacji tamtejszych sosen na co najmniej kilka tysięcy lat, włączając ją do grupy roślin będących reliktem glacjalnym. Obecnie sosny z Gór Stołowych wyróżniają się specyficzną budową, która początkowo została określona jako forma podgórska, a w leśnictwie jej forma zwana jest jako sosna wdziarowa. Nowsze badania wykazały jednak, że sosny z Gór Stołowych są całkowicie odrębne od wszystkich znanych krajowych populacji, a najbliższe im genotypy występują pod kołem podbiegunowych w Finlandii.  Sosny przystosowane są do egzystowania w ekstremalnych warunkach. Posiadają długie, proste pnie z wysoko ulokowaną, wąską koroną o krótkich i delikatnych gałęziach. Jest to przystosowane do zrzucania zalegających czap śniegu. Długie pnie mogły wykształcić się dzięki ulokowaniu na stoku głębokiej doliny osłaniającej od silnych wiatrów.


Ze względu na gleby i roślinność naskalne bory sosnowe dzielą się na kilka zespołów. Niestety w polskiej nomenklaturze większość zespołów nie posiada swoich własnych nazw, stąd też nazwy występujące w artykule są własnego autorstwa lub kalką czeskich odpowiedników. W przypadku tłumaczenia przy nazwie dodaliśmy gwiazdkę (*):

Kłosownicowy bór sosnowy*, chojniak kłosownicowy (Brachypodium pinnatum-Pinus sylvestris), zbiorowisko charakteryzuje duże bogactwo gatunkowe. Wg obecnej wiedzy siedlisko zostało stwierdzone w Sudetach jedynie w Górach Kaczawskich na terenie nieczynnego kamieniołomu wapienia w Nowych Rochowicach, gdzie porasta strome ściany oraz górne fragmenty wyrobiska. Przeważnie ten typ siedliska wykształca się na zbiorowiskach zastępczych w trakcie zalesiania muraw kserotermicznych, stąd jego nazwa „chojniak” oznaczający młody lasek sosnowy. Choć bór z Nowych Rochowic powstał na terenie antropogenicznym, to jednak ma on naturalny charakter. Po zamknięciu kamieniołomu stoki uległy naturalnej sukcesji leśnej bez ingerencji człowieka. Drzewostan jest bardzo rzadki i mocno prześwietlony, gdzie dominują niskie, skarlałe okazy sosny o silnie poskręcanych pniach. Wśród innych drzew i krzewów notowana jest brzoza omszona, jarząb pospolity, kruszyna zwyczajna i wierzba iwa. Uwagę zwraca ciekawy układ warstw leśnych, gdzie w warstwie drzew i krzewów dominują gatunki kwasolubne, podczas gdy w warstwie zielnej występują głównie rośliny zasadolubne, w tym gatunki rzadkie i chronione jak kruszczyk rdzawoczerwony. Jest to siedlisko wybitnie termofilne i suche, występujące na wapiennym podłożu o niewielkiej warstwie próchnicy z dużym udziałem rumoszu skalnego. Miejscami stopniowo przechodzi w kalcyfilne zarośla i murawy kserotermiczne. Jest to także najbogatszy gatunkowo zespół borów sosnowych w Sudetach, chroniony w ramach obszaru Natura 2000 Góry i Pogórze Kaczawskie.

  • Do gatunków diagnostycznych należy: brodawnik jesienny, dereń świdwa, driakiew żółta, dziewięćsił pospolity, dzwonek okrągłolistny, fiołek kosmaty, jastrun właściwy, jastrzębiec leśny, kłosownica pierzasta, komonica zwyczajna, kruszczyk rdzawoczerwony, krwiściąg mniejszy, lebiodka pospolita, macierzanka zwyczajna, nawłoć pospolita, opończyk krętozarodniowy, pędzliczek wiejski, pięciornik wiosenny, poziomka twardawa, przelot pospolity, przytulia biała, wiechlina spłaszczona, wilczomlecz sosnka, zęboróg czerwonawy

Zanokcicowy bór sosnowy* (Asplenio cuneifolii-Pinetum sylvestris), widny bór charakteryzujący występowanie rzadkich gatunków paproci serpentynitowych i łąkowych roślin kwasolubnych. W Polsce stwierdzony został jedynie w kilku fragmentach Sudetów obejmujących skały serpentynowe: Masyw Grochowej, Masyw Ślęży (Wzgórza Kiełczyńskie, Wzgórza Oleszeńskie) oraz góra Popiel w Górach Ołowianych. W większości siedlisko ma charakter antropogeniczny, gdzie sosny zostały nasadzone na siedlisku świetlistej i kwaśnej dąbrowy oraz muraw kserotermicznych. Drzewostan obejmuje okazy o niewielkim zwarciu, gdzie drzewa mają skarłowaciałe oraz częściowo powyginane konary i nisko osadzone korony jednak ich pnie są proste. Jest to związane z zasiedlanym ekosystemem, które charakteryzuje uboga i cienka warstwa podłoża na ultrazasadowych skałach serpentynitowych. Podłoże na serpentynitach ma niekorzystny skład w postaci nadmiaru magnezu i metali ciężkich oraz niedoboru potasu, azotu i fosforu. Tego typ podłoża jest zasiedlany tylko przez najbardziej odporne gatunki drzew jak sosna i dąb. Dodatkowo jest to siedlisko wybitnie termofilne i suche, jednak posiadające bogatą warstwę zielną składającą się głównie na trawy i ciepłolubne gatunki roślin, w tym wiele roślin typowych dla muraw kserotermicznych. Część płatów jest chroniona w ramach użytków ekologicznych na Masywie Ślęży. W siedlisku tym stwierdzono także jedno z ostatnich dolnośląskich stanowisk rzadkiego i objętego ochroną leńca alpejskiego.

  • Do gatunków diagnostycznych należy: biedrzeniec mniejszy, dziurawiec skąpolistny, dziurawiec zwyczajny, dzwonek okrągłolistny, chaber nadreńskki, fiołek psi, fiołek Rivina, janowiec barwierski, jastrzębiec kosmaczek, jastrzębiec sabaudzki, kłosownica pierzasta, kosmatka gajowa, kostrzewa owcza, krwawnik pospolity, lepnica rozdęta, macierzanka zwyczajna, możylinek trójnerwowy, paprotka zwyczajna, pięciornik biały, przytulia okrągłolistna, przytulia właściwa, rdestówka zaroślowa, rozchodnik wielki, róża dzika, smółka pospolita, szczaw polny, trzcinnik leśny, tymotka Boehmera, wiechlina gajowa, wilczomlecz sosnka, wiśnia ptasia, zanokcica klinowata

Jastrzębcowy (Suchy naskalny) bór sosnowy* (Hieracio pallidi-Pinetum sylvestris), jest to widny bór mieszany charakteryzujący się dużym udziałem drzew liściastych oraz bardzo ubogą warstwą zielną. W Sudetach został stwierdzony do tej pory jedynie w Sudetach Zachodnich na obszarze Karkonoszy (góra Chojnik) oraz Kotliny Jeleniogórskiej (góra Witosza, Krzyżna Góra). Siedlisko występuje w przedziale wysokości 300-450 m n.p.m., na stokach południowych i zachodnich, gdzie porasta ubogie gleby szkieletowe na skałach granitowe, poza Polską także na łupkach i granodiorytach. Podłoże jest kwaśne, wybitnie suche i ubogie w składniki pokarmowe. Bór wykształca się głównie na nasłonecznionych, stromych i skalistych zboczach, rzadziej porasta głęboko wcięte doliny rzeczne, wąwozy lub wierzchowiny. Drzewostan stanowią skarłowaciałe okazy sosny z dużym udziałem buka, świerka oraz brzozy. Warstwa zielna jest uboga i słabo wykształcona. Jest to jeden z typowych reliktowych lasów, które ze względu na porastanie wybitnie niedostępnych stoków prawdopodobnie nigdy nie były użytkowane przez gospodarkę leśną i mają całkowicie naturalny charakter. Część płatów jest chroniona w ramach Karkonoskiego Parku Narodowego.

  • Do gatunków diagnostycznych należy: borówka brusznica, chrobotek cienki, chrobotek gwiazdkowaty, Grimmia pulvinata, płonnik włosisty, zęboróg czerwonawy

Borówkowy bór sosnowy* (Vaccinio myrtilli-Pinetum sylvestris), jest to najbardziej rozpowszechniony typ siedliska. Występuje w Sudetach Zachodnich i Środkowych, głównie w obszarze Gór Stołowych (Szczeliniec, Narożnik, Skalniak) a także w Rudawach Janowickich, Karkonoszach i Górach Kaczawskich. Siedlisko jest także dosyć częste po czeskiej stronie na obszarze Broumowskich Ścian (Broumovské stěny) czy Adrszpasko-Teplickich Skał (Adršpašskoteplické skály). Występuje przedziale wysokości 250-800 m n.p.m., na umiarkowanie ubogim i suchym podłożu. Zależnie od typu skał są to gleby szkieletowe w obrębie skał kwaśnych jak granity i gnejsy, gleby bielicowew obrębie piaskowców oraz gleby skał serpentynitowych. Płaty siedliska wykształcają się zarówno na stromych, kamienistych stokach, półkach skalnych oraz na wierzchowinie. Lasy występujące na łagodnych stokach mają najprawdopodobniej charakter antropogeniczny i pochodzą z dawnych nasadzeń sosny oraz przekształceń lasów bukowych i dębowych. Na wskutek zakwaszenia sosnowym igliwiem dęby i buki wycofały się z danych stanowisk, na które weszła sosna trwale przekształcając krajobraz. Niektóre płaty w wyjątkowo trudno dostępnych miejscach mogą być pochodzenia naturalnego (reliktowego) o czym świadczy naturalny pokrój drzew.  Warstwa zielna jest bardzo słabo wykształcona, dominują krzewinki i nieliczne trawy. Do najlepiej rozwiniętych należy warstwa mszysta, bogata w liczne mszaki oraz porosty. Część stanowisk jest chroniona w ramach obu dolnośląskich parków narodowych.

  • Do gatunków diagnostycznych należy: bielistka siwa, borówka brusznica, gajnik lśniący, rokiet cyprysowy, rokietnik cyprysowy, widłoząbek Dicranella heteromalla, Dicranum polysetum, D. scoparium,

Naskalny bór sosnowy (Betulo carpaticae-Pinetum sylvestris), jedno z rzadszych siedlisk o reliktowym charakterze. Występuje jedynie w obrębie Gór Stołowych, gdzie płaty zostały stwierdzone na Szczelińcu Małym i Wielkim, Narożniku, Ptaku, Skalniaku, w Błędnych Skałach oraz na stokach opadających do Piekielnej Doliny koło Polanicy Zdrój. Drzewostan jest rzadki, gdzie dominuje sosna z niewielkim udziałem brzóz i jarzębiny tworzącymi skarlałe formy o powykręcanych konarach. Siedlisko wykształciło się w przedziale wysokości 700-900 m n.p.m. na  glebach szkieletowych powstałych w obrębie piaskowców (często na litej skalne) zarówno na stromych stokach jak i na półkach skalnych i wierzchowinach szczytowych partii gór. W tym ostatnim typie ukształtowania terenu może miejscami dochodzić do nagromadzenia się wody opadowej umożliwiającej tworzenie niewielkich fragmentów o żyźniejszym i wilgotniejszym podłożu, do którego wnikają gatunki torfowiskowe. Naskalny bór stanowi najuboższe gatunkowo siedlisko jednak charakteryzujące się występowaniem unikalnych gatunków, tym roślin typowych dla torfowisk jak borówka bagienna i sosna drzewokosa. Mimo ubogiego składu miejscami warstwa podszytu jest dobrze wykształcona, gdzie dominują liczne krzewy borówek i wrzosów.

  • Do gatunków diagnostycznych należy: bażyna czarna, borówka bagienna, borówka brusznica, brzoza karpacka, chrobotek cienki, płucnica islandzka, sosna drzewokosa, widłoząb miotlasty, wrzos zwyczajny

Większość znanych płatów naskalnych borów sosnowych nie jest bezpośrednio zagrożona przez działalność ludzką albowiem występują na obszarach chronionych lub porastają skrajnie niedostępne stoki. Niektóre siedliska stanowią formy reliktowe z czasów epoki lodowcowej, kiedy to odsłaniające się nowe tereny zostały początkowo skolonizowane przez sosnę i brzozę. Choć sosna zasiedla bardzo szeroką niszę ekologiczną, jest jednak słaba konkurencyjnie na żyznych i wilgotnych siedliskach, gdzie ustępowała stopniowo rozrastającym się lasom liściastym. W efekcie gatunek został zepchnięty na najbardziej ekstremalne siedliska, w tym strome stoki o ubogim, suchym i kwaśnym podłożu. Na tych obszarach trwa aż po dzień dzisiejszy, co poświadczają badania naukowe. Dopiero zmiany antropogeniczne wiążące się ze sztucznymi nasadzeniami drzew iglastych spowodowały ponowne rozprzestrzenianie sosny. Działalność ludzka oraz gospodarka leśna promująca drzewa iglaste spowodowała masowe zakwaszanie gleb i jednoczesne wypłukiwanie zarówno węglanu wapnia jak i pozostałych składników odżywczych. W efekcie na niektórych obszarach doszło do wtórnego zasiedlenia sosny i wykształcenia naskalnych borów. Dotyczy to płatów z Masywu Ślęży i Koliny Jeleniogórskiej, które jednocześnie są najsłabiej chronione w kwestii obszarów ochronnych. Większość płatów o reliktowym charakterze jest chroniona w obydwu dolnośląskich parkach narodowych.

Obszary na których stwierdzono występowanie naskalnych borów sosnowych:

Sudety Zachodnie:

Sudety Środkowe:

Przedgórze Sudeckie:

  • Obniżenie Otmuchowskie:
    • Masyw Grochowej
  • Masyw Ślęży:

 


BIBLIOGRAFIA:

  • Bubel K. , Szczesniak E.; Stanowiska leńca alpejskiego Thesium alpinum L. w Masywie Ślęży i jego status w Sudetach. Przyroda Sudetów, 2019. s.41-48,fot.,bibliogr.
  • Kącki, Z.; Szymura, M.; Świerkosz, K.; Swacha, G.; Pender, K. Zbiorowiska roślinne Gór Stołowych. In Góry Stołowe –  Przyroda i Ludzie; Kabała, C., Ed.; Park Narodowy Gór Stołowych: Kudowa Zdrój, Poland, 2018; pp. 311–328.
  • Plan Zadań Ochronnych dla PLH020010 Piekielna Dolina koło Polanicy
  • Przewoźnik LidiaL., Rośliny Karkonoskiego Parku Narodowego, Jelenia Góra: Karkonoski Park Narodowy, 2008
  • Reczyńska, K.; Pech, P.; Swierkosz, K. Phytosociological Analysis of Natural and Artificial Pine Forests of the Class Vaccinio-Piceetea Br.-Bl. in Br.-Bl. et al. 1939 in the Sudetes and Their Foreland (Bohemian Massif, Central Europe). Forests 2021, 12, 98