Roślinność Pionierska

Roślinność pionierska stanowi jeden z najniezwyklejszych ekosystemów. Flora ta składa się z najbardziej wytrzymałych gatunków, którym niestraszna jest susza, upał i egzystencja na praktycznie nagich skałach. Często jedynym „podłożem” jest cienka warstwa mszaków i porostów. Całość tworzy skalne ogródki obejmujące mozaikę gatunkową składającą się z wiosennych, jednorocznych roślin, wieloletnich sukulentów, traw, paproci oraz mchów, porostów i pojedynczych roślin wieloletnich. Roślinność pionierska została stwierdzona niemal wyłącznie z Sudetów, gdzie można ją spotkać od Karkonoszy po Masyw Śnieżnika.

---

Nazwa: Pionierskie Zbiorowiska Sukulentów Obszarów Górskich

Klasa: Koelerio glaucae-Corynephoretea canescentis (Murawy napiaskowe)

Rząd:  Sedo-Scleranthetalia

Związek:

• Alysso alyssoidis-Sedion albi
• Sedo-Scleranthetalia

Kod siedliska:

• 6110 Skały wapienne i neutrofilne z roślinnością pionierską
• 8230 Pionierskie murawy na skałach krzemianowych

---

Charakterystyka

Omawiana roślinność obejmuje pionierskie murawy zdominowane przez sukulenty i rośliny jednoroczne, z niewielkim udziałem traw oraz roślin wieloletnich. Stosunkowo często występują tu także mszaki, porosty i paprotniki. Murawy pionierskie pojawiają się jako pierwsze siedlisko, tworzące małe stanowiska na bardzo płytkich i szkieletowych, zubożałych glebach jakie powstają na odsłoniętych formacjach skalnych, zerodowanych zboczach lub na sztucznych siedliskach, takich jak hałdy gleby i powierzchnie murów. Miąższość podłoża nie przekracza 10 cm, często jest jednak mniejsza lub prawie nie występuje. W niektórych przypadkach jedynym „podłożem” jest warstwa mchów i porostów na których to wyrasta pozostała roślinność.

Flora siedliska rozwija się na najbardziej ekstremalnych i niekorzystnych fragmentach stoków, gdzie większość gatunków nie jest w stanie egzystować. Przeważnie obejmują one formacje skalne o wystawie południowej lub południowo-zachodniej. Miejsca te charakteryzuje szybkie nagrzewanie od promieni słonecznych, szczególnie latem oraz równie szybkie odparowywanie wody. Wody gruntowe nie zasilają płytkich gleb siedliska, a wegetacja jest całkowicie zależna od opadów deszczu lub skraplającej się wody z porannych mgieł. Nachylenie skał jest niewielkie co umożliwia gromadzenie się warstwy rumoszu skalnego oraz cienkiej warstwy podłoża.

Siedlisko występuje w całej umiarkowanej i borealnej Europie aż do pasa subalpejskiego. Generalnie wszędzie tam, gdzie przepuszczalne gleby szybko wysychają latem, a wiosenne deszcze mogą umożliwić szybki wzrost roślin jednorocznych. Ekosystem może rozwijać się na naturalnych wychodniach skalnych jak i w miejscach powstałych na wskutek działalności człowieka. Mowa tu o wszelkiego rodzaju kamieniołomach, wyrobiskach a nawet kamiennych murach.

W przypadku miejsc antropogenicznych roślinność pionierska jest obecna krótkotrwale. Odsłonięte w kamieniołomach skały nie powstały spontanicznie (jak to jest w przypadku naturalnych formacji) i często stosunkowo szybko ulegają kolejnym etapom sukcesji. W efekcie omawiane tu zespoły roślinne zostają wyparte na pojedyncze, najbardziej ekstremalne siedliskowo fragmenty kamieniołomów. Czasem takich fragmentów jednak brakuje, co powoduje całkowity zanik ekosystemu.

---

Wegetacja

Rośliny jednoroczne z tego siedliska kiełkują zazwyczaj przez całą zimę, kiedy tylko pozwala na to cieplejsza pogoda, często już w połowie listopada. Zima, którą muszą przetrwać w fazie siewki, stanowi nawet połowę ich cyklu życiowego. Główny etap wzrostu przypada na okres od marca do maja, przed początkiem pory suchej rozpoczynającym się późną wiosną i latem. W ten sposób rośliny unikają stresu wywołanego brakiem wody oraz konkurencji ze strony traw i roślin wieloletnich. Dynamika populacji gatunków jednorocznych wykazuje znaczne wahania w zależności od roku, gdyż w niektórych latach populacje terofitów są bardzo liczne, a w innych latach gatunki te występują rzadko. Dynamika ta zależy od pogody w danym sezonie i roku poprzednim. Susza wiosną i latem ubiegłego roku oraz zima z występowaniem silnych przymrozków i przemarzaniem gleby przyczyniły się do powstania odpowiednich mikrosiedlisk. Dzieje się tak, gdyż rośliny wieloletnie wysychają lub zamarzają, powodując powstawanie luk w roślinności.

Sukulenty, które znacznie lepiej radzą sobie z suszą rozpoczynają kwitnienie później niż rośliny jednoroczne. Szczyt ich kwitnienia przypada na lato, szczególnie lipiec. Latem większość roślin jednorocznych zamiera, gdyż upał i susza uniemożliwiają ich wegetację. Sukulenty jednak skutecznie chronią się przed przegrzaniem, ich powierzchnia pokryta jest woskową powłoką, która odbija promienie słoneczne. Wadą tego typu metabolizmu jest wolniejsze tempo wzrostu, dlatego sukulenty zwykle rozwijają się jedynie w naprawdę ekstremalnych siedliskach. W miejscach tych konkurencja ze strony wieloletnich roślin i traw jest ograniczona.

Sukulenty zazwyczaj dobrze radzą sobie na skalistych półkach i murkach. Ich korzenie są cienkie, krótkie, rzadkie i bardzo szybko odnawiają się, co stanowi zaletę podczas sezonowego, ekstremalnego wysuszenia gleby lub sporadycznych zaburzeń powierzchni, kiedy to sukulenty łatwo rozprzestrzeniają się na niewielkim dystansie po zerwaniu rozetki lub łodygi. Rozetka (np. rojnika) lub łodyga rozchodnika może sturlać się kilka metrów i ukorzenić tworząc nową roślinę.

---

Klasyfikacja

Systematyka roślinności pionierskiej stanowi przedmiot debat i różnych interpretacji. Wg niektórych opracowań roślinność ta tworzy własną klasę Sedo-Scleranthetea. Jednak w systematyce polskiej i czeskiej siedliska te przynależą do muraw napiaskowych (Koelerio glaucae-Corynephoretea canescentis). Tu jednak podobieństwa się kończą i w zakresie rzędów oraz związków istnieją znaczne różnice. W polskiej systematyce wyróżnić można dwa główne zespoły jakie są notowane z terytorium Polski oraz Dolnego Śląska. Jednocześnie oba stanowią odpowiedniki dla priorytetowych siedlisk w systemie Natura 2000.

Związek Alysso-Sedion

Tzw. termofilne „ogródki wapienne” obejmuje roślinność składającą się z wiosennych jednorocznych roślin, wieloletnich sukulentów, mchów i porostów porastających płytkie podłoże bogate w węglan wapnia, głównie w ciepłych, szybko nagrzewających się stokach. Warunki takie powstają głównie na skałach wapiennych i neutrofilnych (bazalty, zieleńce) w piętrze pogórza i regla dolnego. Murawy pionierskie często sąsiaduje z suchymi murawami kserotermicznymi i murawami napiaskowymi, gdzie występuje pas z mozaiką gatunków obu siedlisk.

Gatunki zespołu Alysso-Sedion prawdopodobnie przetrwały w naszym kraju przez większą część holocenu  występując w innych siedliskach, głównie suchych muraw kserotermicznych. Natomiast samodzielne zbiorowiska tworzyły sporadycznie tylko w ekstremalnych warunkach. Siedlisko rozwija się na obszarach o średniej temperaturze 7,5–8,5 °C i rocznych opadach wynoszących około 550 mm.

Występowanie: Siedlisko występuje w Polsce południowej i południowo-zachodniej, gdzie zasięg pokrywa się z zasięgiem górskich i wyżynnych obszarów ze skałami wapiennymi, dolomitowymi i bazaltowymi. Do obszarów z dobrze udokumentowanymi płatami należą Sudety Zachodnie (Góry Kaczawskie, m.in. kamieniołom Miłek, kamieniołom Mysłów-Sobocin, Storczykowy Kamieniołom, półki skalne na górze Połom, przełęcz Widok), Sudety Środkowe (Góry Bardzkie), Sudety Wschodnie (Pasmo Krowiarki i Masyw Śnieżnika, m.in. kamieniołom na Wapniarce, Rogóżka, góra Krzyżnik), Pogórze Zachodniosudeckie (Pogórze Kaczawskie, Pogórze Wałbrzyskie, m.in. Dębowa Góra, Dolina Czyżynki, skały wokół miejscowości Cieszów Dolny i Cieszów Górny), Przedgórze Sudeckie (Wzgórza Strzegomskie, Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie) i Chełm na Opolszczyźnie. Przynależność siedlisk z obszarów Wyżyny Małopolskiej jest dyskusyjna, a klasyfikacja tamtejszej roślinności budzi wątpliwości.

Związek odpowiada priorytetowemu siedlisku „skały wapienne i neutrofilne z roślinnością pionierską” (6110)

Związek reprezentowany jest przez szereg zespołów i zbiorowisk, z czego najważniejsze na Dolnym Śląsku jest:

• zespół skalnicy trójpalczastej i wiechliny spłaszczonej (Saxifrago tridactylitis-Poetum compressae)
• zespół rojownika pospolitego (Sempervivetum soboliferi)
• zespół rogownicy drobnej (Cerastietum pumili)
• zespół czosnku skalnego i rozchodnika białego (Allio montani-Sedetum)

---

Typowe gatunki roślin siedliska 6110

---

Związek Sedo-Scleranthion

Siedlisko obejmuje roślinność na termofilnych (ciepłolubnych) murawach pionierskich porastających skały krzemianowe piętra pogórza i regla dolnego. Dominującym typem skał na których rozwija się siedlisko są skały granitowe oraz zlepieńce, czasem także gnejsy, granulity, fylity i porfiry. Występująca tu roślinność składa się głównie na mchy, porosty, paprotniki, trawy oraz rośliny jednoroczne i sukulenty. Dominują tutaj gatunki acydofilne (kwasolubne), gdzie najczęstsza i najpospolitsza jest trawa kostrzewa owcza oraz śmiałek pogięty.

Warstwa zielna jest bardzo rzadka, a jej pokrycie zwykle wynosi poniżej 30%, jednak warstwa mszysta może być bardzo dobrze rozwinięta, a jej pokrycie sięgać nawet 80%. Przeważnie rozwój roślinności odbywa się na niemal nagich, pozbawionych podłoża skałach. Z tego powodu poziom nachylenia skał jest zazwyczaj niewielki, co umożliwia stopniowy rozwój mchów i porostów stanowiących zaczątek kolonizacji półek skalnych.

W Polsce jest to związek bardzo rzadki, który osiąga północno-wschodnią granicę swojego naturalnego zasięgu. Do tej pory zostało rozpoznane jedynie z Sudetów, gdzie i tak jest siedliskiem bardzo rzadkim. Do obszarów występowania należą: Karkonosze (góra Chojnik), Rudawy Janowickie (okolice Raszowa), Pogórze Wałbrzyskie (Dolina Pełcznicy), Pogórze Kaczawskie i Wzgórza Łomnickie (góra Witosza). Prawdopodobnie murawy występują także w Górach Sowich i Bardzkich, jednak wymaga to dalszych prac inwentaryzacyjnych. Aby siedlisko mogło funkcjonować obszar musi spełniać odpowiednie parametry, gdzie panuje  średnia temperatura 7,5–8,5 °C a roczne opady wynoszą około 550 mm.

Systematyka związku jest bardzo problematyczna. Niemal w każdym środkowoeuropejskim kraju przyjęta została inna klasyfikacja co tworzy duże problemy z identyfikacją siedlisk jako całości. Część prac opisuje związek jako Hyperico perforati-Scleranthion perennis lub Arabidopsidion thalianae. W systemie Natura 2000 wszystkie one jednak traktowane są jako jedno siedlisko.

Związek odpowiada priorytetowemu siedlisku Natura 2000 „pionierskie murawy na skałach krzemianowych” (8230)

W Polsce stwierdzono dwa zespoły dla tego siedliska:

• naskalne murawy kostrzewy owczej i płonnika (Polytricho piliferi-Scleranthetum perennis)
  
• naskalne murawy kostrzewy owczej i jastrzębca bladego (Festuca ovina-Hieracium schmidtii)

---

Typowe gatunki roślin siedliska 8230

Zagrożenia

Siedliska pionierskie należą wbrew pozorom do jednych z najwrażliwszych siedlisk. Choć miejsca w jakich występują mogą sugerować dużą wytrzymałość tutejszej roślinności, to jest to jednak złudne wrażenie. Pionierskość ekosystemu sprawia, że naturalnym elementem jest następowanie kolejnych stadiów sukcesji. Ich tempo jest różne, ściśle uzależnione od warunków w jakich rozwija się roślinność. Przy zbyt sprzyjających dochodzi do rozrostu roślin wieloletnich oraz szybszego gromadzenia się materii organicznej tworzącej większą warstwę podłoża. To z kolei skutkuje jeszcze intensywniejszą wegetacją i stopniowym wypieraniem gatunków pionierskich oraz przekształceniem ekosystemu w inne typy siedlisk, głównie murawy kserotermiczne, murawy bliźniczkowe czy ciepłolubne okrajki.

Innym typem zagrożeń jest zmiana warunków spowodowana ocienieniem, kiedy to drzewa sąsiadujące z murawami ulegną rozrostowi. Może dochodzić także do czynników losowych takich jak oberwanie skał na wskutek erozji. Ten naturalny typ niszczenia mechanicznego jest elementem dynamiki siedliska. Roślinność porastająca punkty widokowe lub rosnąca w pobliżu szlaków może być wydeptywana przez niczego nieświadomych turystów. Prowadzi to do szybkiego zubożenia składu gatunkowego oraz zaburza strukturę przestrzenną. Roślinność egzystuje w bardzo ciężkich warunkach i każde zdeptanie może doprowadzić do zamierania podeptanej flory, która nie jest w stanie zregenerować się i odrosnąć.

Część muraw chroniona jest w ramach Karkonoskiego Parku Narodowego, oraz w serii rezerwatów przyrody i użytków ekologicznych: Biała Marianna, Góra Miłek, Kruczy Kamień, Rogóżka, Wąwóz Myśliborski, Wąwóz Lipa, Wąwóz Siedmicki, Wilcza Góra.

---