Torfowiska Wysokie

14 lutego 2018 Wyłączono przez admin

Cenne i stosunkowo rzadkie ekosystemy nieleśne o szerokim wachlarzu zespołów, zbiorowisk i odmian, które posiadają wspólne cechy, m.in. związane z budową kępkowo-dolinkową, wysokim poziomem wód gruntowych oraz charakterystycznymi gatunkami zwierząt i roślin (rosiczki, turzyce, wełnianki i mchy torfowce, bagno zwyczajne, brzoza karłowata). W Sudetach siedlisko bardzo rzadkie.

Torfowiska Wysokie

Nazwa: Torfowiska wysokie
z roślinnością torfotwórczą (żywe)

Klasa: Oxycocco–Sphagnetea

Rząd: Sphagnetalia magellanici

Erico–Sphagnetalia

Kod siedliska: 7110

Torfowiska wysokie są najbardziej wyróżniającymi się siedliskami z szeroko pojmowanego zbioru ekosystemów torfowiskowych, na które składają się także torfowiska niskie, przejściowe, turzycowiska, mechowiska i inne rodzaje podmokłych zbiorowisk roślinnych. Rozpowszechnione są na półki północnej, w szczególności na obszarach Europy Północnej, Kanady, Alaski i północnej części Rosji (Syberia, pas tajgi). W Polsce największe zagęszczenie stanowisk występuje w północnych regionach (Pomorze, Mazury, Podlasie) a także wyspowo w rejonie Niecki Nidziańskiej, Podhala i wyższych partii Sudetów.

Torfowiska wysokie najczęściej tworzą się w misach na nieprzepuszczalnym podłożu lub innych miejscach o utrudnionym odpływie, głównie w miejscach odciętych od wód gruntowych oraz cieków wodnych, gdzie są zasilane jedynie przez wodę opadową (deszczową). Z tego też powodu obszary te charakteryzują się środowiskiem silnie zakwaszonym oraz skrajnie ubogim w substancje odżywcze, jako że woda deszczowa jest ich pozbawiona. Spowodowane jest to występowaniem licznych mchów torfowców, które zakwaszają wodę przeważnie do wartości 3,5-4,5 pH. Torfowce są też jednym z głównych elementów budulcowych torfowisk. Ich systematyczne i powolne zamieranie i odkładanie martwej materii powoduje narastanie materiału w postaci kopuł, których centralne części mogą być wyniesione na kilka metrów w stosunku do mineralnych krawędzi ekosystemu. Pomiędzy wzniesieniami tworzą się niewielkie zagłębienia i dolinki z zastoinami wody brązowej od garbników. Poza niewielkimi zastoinami pozostała wodna została wchłonięta przez torfowe podłoże. Jest to możliwe, dzięki porowatej strukturze podłoża i jego zdolności do podciągania słupa wody. Wielkość i występowanie siedliska jest ściśle uzależniona od poziomu opadów atmosferycznych. W rejonach o niskiej wartości opadów, torfowiska tworzą się zazwyczaj w miejscach o utrudnionym odpływie wody, podczas gdy przy wysokich opadach mogą rozwijać się nawet na stromych zboczach, dzięki ich doskonałym właściwościom absorbującym i zatrzymującym wodę.

Ogólnie torfowiska należą do jednych z bogatszych florystycznie siedlisk, za wyjątkiem omawianych torfowisk wysokich. Ze względu na skrajne warunki (ubogość w składniki pokarmowe, silne zakwaszenie) ekosystem charakteryzuje uboga bioróżnorodność, której podstawowym składnikiem są różnego rodzaju gatunki mchów, przede wszystkim torfowców. Formy o zabarwieniu brunatno-czerwonym zazwyczaj budują kępy i wzniesienia, podczas gdy dolinki są zasiedlane przez torfowce o zabarwieniu zielonym oraz rośliny naczyniowe. Wiele połaci jest pozbawione drzew, a ogólny poziom zalesienia przyjmuje się na poziomie poniżej 50%, z czego wiele drzew wykazuje silne skarłowacenie lub zniekształcenie z powodu ciężkich warunków zarówno glebowych jak i atmosferycznych albowiem większość sudeckich torfowisk znajduje się w wyższych partiach górskich. Przykładowo na torfowiskach izerskich przygruntowe przymrozki często są notowane w środku sezonu letniego. Względnie uboga fauna i flora torfowisk wysokich charakteryzuje się wysokim odsetkiem gatunków reliktowych, głównie z okresu ostatniego zlodowacenia, które ostały się w wyższych partiach Sudetów. Należą tu m.in. brzoza karłowata i malina moroszka.

Podział

Siedliska na torfowiskach wysokich, ze względu na ich charakterystyczną budowę kępkowo-dolinkową dzieli się zwyczajowo na trzy formy (roślinność kępkowa dolinkowa i okrajkowa), które posiadają szereg rzędów i związków:

Oxycocco–Sphagnetea, zbiorowiska związane głównie z kępkami. Są to zbiorowiska krzewinkowo-torfowcowe torfowisk wysokich i mokrych wrzosowisk występujące na kwaśnych oligotroficznych i dystroficznych siedliskach zasilanych głównie lub wyłącznie przez wody opadowe. Wszystkie cechują się występowaniem bogatej szaty mchów z rzadka występującymi innymi roślinami, głównie turzycami, wełniankami i roślinami z rodziny wrzosowatych. Jest to najważniejsza klasa, będą podstawową formą występującą na siedlisku torfowisk wysokich. Oficjalny podział ekosystemów na torfowiskach wysokich wygląda następująco:

rząd Erico–Sphagnetalia (Sphagno–Ericetalia) (atlantyckie zbiorowiska mokrych wrzosowisk i torfowisk wysokich)

związek Ericion tetralicis (Oxycocco–Ericion) (zbiorowiska torfowisk wysokich oceanicznej i suboceanicznej części Europy)
- Ericetum tetralicis (mszar wysokotorfowiskowy z wrzoścem bagiennym), jedyne stwierdzone siedliska na terenie Dolnego Śląska lokalizowane są w Borach Dolnośląskich w rezerwatach Brzeźnik i Wrzosiec koło Piasecznej.
- Scirpo austriaci–Sphagnetum papillosi (fragmentarycznie, zespół wełnianeczki darniowej i torfowca brodawkowanego)
- Sphagnum papillosum (zbiorowisko torfowca brodawkowatego)

rząd Sphagnetalia magellanici (mszarne zbiorowiska kępowe torfowisk wysokich środkowej i borealnej części Europy), dominujący ekosystem torfowisk wysokich na terenie Dolnego Śląska. Występuje przede wszystkim w wyższych położeniach Sudetów oraz w niewielkich i rozproszonych płatach na nizinie i Wale Trzebnickim.

związek Sphagnion magellanici (środkowoeuropejskie mszary wysokotorfowiskowe)
- Sphagnetum magellanici (mszar kępowy z torfowcem magellańskim)
- Eriophoro vaginati–Sphagnetum recurvi (zespół wełnianki pochwowatej i torfowca kończystego)
- Eriophoro–Trichophoretum caespitosi (zespół wełnianki pochwowatej i wełnianeczki darniowej) – zespół znany w Polsce wyłącznie z terenów Sudetów Zachodnich, m.in. z Torfowiska Batorowskiego w Górach Stołowych i wierzchowiny karkonoskiej.
- Ledo–Sphagnetum magellanici (zespół bagna zwyczajnego i torfowca magellańskiego)
- Sphagneto–Trichophoretum alpini (zespół wełnianeczki alpejskiej i torfowca szorstkiego)
związek Oxycocco microcarpi–Empetrion hermaphroditi (subarktyczno–borealne mszary wysokotorfowiskowe)
- Empetro-Trichophoretum austriaci (zespół bażyny obupłciowej i wełnianeczki darniowej) – zespół znany w Polsce wyłącznie z terenów wierzchowiny Karkonoskiego Parku Narodowego.
- Sphagno robusti–Empetretum hermaphroditi (zespół torfowca Russowa i bażyny obupłciowej)
- Chamaemoro–Empetretum hermaphroditi (zespół maliny moroszki i bażyny obupłciowej)
- Empetro hermaphroditi–Sphagnetum fusci (zespół bażyny obupłciowej i torfowca brunatnego)

Scheuchzerio-Caricetea nigrae, są to niskoturzycowe zbiorowiska bagiennych łąk bogatych w mszaki, które występują głównie na torfowiskach niskich i przejściowych, jednak zasiedlają także dolinkowe fazy na torfowiskach wysokich ze względu na częstą budowę mozaikową siedlisk. Skład roślinności jest tutaj bogatszy z większą ilością roślin naczyniowych, w tym krzewów. Tworzą one roślinność z dwóch pozostałych form – dolinkowej i okrajkowej. Często płynnie przechodzą w inne siedliska tworząc swego rodzaju formę przechodnią pomiędzy torfowiskami wysokimi a turzycowiskami, mokradłami i innymi siedliskami występującymi w sąsiedztwie. Występują tutaj liczne związki i formy, które dokładniej zostaną omówione w dziale torfowisk niskich i przejściowych.

W systemie sieci Natura 2000 wyróżniono dwa rodzaje siedlisk, omawiane tutaj Torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą (żywe) o kodzie 7110 oraz drugi typ – Torfowiska wysokie zdegradowane, lecz zdolne do naturalnej i stymulowanej regeneracji (kod 7120). Generalnie oba siedliska obejmują te same ekosystemy. Ich główną różnicą jest stan zachowania siedlisk i ich potencjalnej regeneracji. Siedlisko 7120 charakteryzuje obniżony poziom wód gruntowych a co za tym idzie utrudnione są warunki do tworzenia warstwy torfu. Dodatkowo skład gatunkowy jest znacznie zubożony a samo torfowisko ulega eutrofizacji i przekształcaniu w inne typy siedlisk (młaki, turzycowiska, wrzosowiska, bory bagienne). Zubożone torfowiska wysokie zidentyfikowano na terenie Borów Dolnośląskich i niektórych partiach Sudetów, m.in. część torfowiska Topielisko pod Zieleńcem, fragmenty Wielkiego Torfowiska Batorowskiego w Górach Stołowych i torfowisk w Dolinie Izery.

Występowanie

Ze względu na budowę geologiczną Dolnego Śląska, występuje tu niewiele obszarów umożliwiających powstawanie torfowisk wysokich. Obecnie siedlisko notuje się niemal wyłącznie w wyższych partiach Sudetów. Jest to spowodowane m.in. intensywną gospodarką rolną i związanym z tym przemianami w środowisku naturalnym. Wielowiekowe osuszanie podmokłych terenów, intensywna budowa gęstej sieci rowów melioracyjnych i odwadniających spowodowała masowy zanik nie tylko torfowisk wysokich ale generalnie wszelkich ekosystemów podmokłych. Głównym obszarem tego typu działalności były tereny nizinne i niższe położenia górskie. Obecnie siedlisko notuje się w kilkunastu miejscach, w większości na terenach parków narodowych lub na terenach objętych ochroną rezerwatową i siecią Natura 2000.

Rudawy Janowickie: obecnie większość torfowisk uległa melioracjom lub naturalnym procesom przemian w siedliska wilgotnych łąk i turzycowisk. Jedyne dobrze zachowane ekosystemy notuje się na niewielkim obszarze na północny-zachód od Janowic Wielkich. Teren zwyczajowo nazywa się Trzcińskie Mokradła i obejmuje on liczne siedliska z czego najważniejsze stanowi mszar wełniankowy (Eriophoro angustifolii), zbudowany z różnorakich gatunków mchów torfowców, z których najważniejsze to torfowiec odgięty, torfowiec spiczasty oraz rzadszy torfowiec magellański i torfowiec ostrolistny. Teren objęty OOŚ Natura 2000.

Góry Bystrzyckie: duży kompleks torfowisk wysokich w mozaice z innymi siedliskami bagiennymi i wilgotnymi borami świerkowymi znajduje się na obszarze rezerwatu Torfowisko pod Zieleńcem, które składa się na dwa główne kompleksy torfowiskowe: Czarne Bagno i Topielisko. Do najcenniejszych zbiorowisk należą niskoturzycowe torfowiska niskie i przejściowe (Scheuchzerio-Caricetea nigrae). Występują one głównie w północnej i centralnej części rezerwatu stanowiąc jedno z bardziej widowiskowych elementów torfowiska, na tyle widowiskowe iż poprowadzono tam ścieżkę na drewnianej kładce. Jest to płaski teren, gęsto porośnięty mchami, głównie gatunkami z grupy torfowców. Całość tworzy rozległe struktury kępkowo-dolinowe. Do najcenniejszych gatunków na terenie rezerwatu należą: brzoza karłowata, rosiczka okrągłolistna, sosna czarna.

Góry Stołowe: pierwotnie, dzięki licznym nieckom z piaskowców, występowały tu rozległe płaty torfowisk. Obecnie prawie wszystkie zostały osuszone, a w ich miejsce nasadzono monokultury świerkowe lub rozpoczęto prowadzenie gospodarki rolnej i pastwiskowej. Jedynym większym kompleksem, jakie ostało się do dnia dzisiejszego, jest Wielkie Torfowisko Batorowskie położone w sercu parku narodowego. Mimo dużej powierzchni, tylko niewielkie fragmenty stanowią torfowiska wysokie. Większość zarosła borem świerkowym, który jest obecnie w odwrocie dzięki pracom powstrzymującym odpływ wody. Podobne działania ochronne są prowadzone na terenie Niknącej Łąki, gdzie także odtwarza się pierwotne siedliska torfowiskowe.

Góry Izerskie: Występują tu jedne z największych i najlepiej zachowanych płatów torfowisk na terenie Dolnego Śląska. Większość siedliska stwierdzono na terenach: Borowina, Izerskie Bagno, Torfowisko Graniczne, Nad Halą, Kobyla Łąka, Pod Wysoką Kopą, Torfowisko Młyńskie, Wręgi. Znaczna część z nich znajduje się w rezerwacie Torfowiska Doliny Izery. Miejsce to stanowi refugium licznych reliktów glacjalnych, zimno- i wilgociolubnych, m.in. brzozy karłowatej, wełnianeczki darniowej, turzycy skąpokwiatowej.

Masyw Śnieżnika: obecnie niewielkie płaty torfowisk zachowały się na północnych i wschodnich częściach zboczy Śnieżnika, głównie w miejscach schodzenia się lejów. Do największego torfowiska należy obszar nazwany jako Sadzonki, który znajduje się już poza granicami rezerwatu Śnieżnik Kłodzki. Jest to obecnie jedyne znane stanowisko rzadkiej i chronionej listery sercowatej na terenie Ziemi Kłodzkiej.

Karkonosze: na terenie Karkonoszy występują największe płaty torfowisk wysokich, głównie dzięki dużej i stosunkowo płaskiej powierzchni, na której mogły powstać duże obszary bezdopływowe. Większość stanowisk znajduje się po czeskiej stronie lub na przecięciu granicy państwowej. Do największych i najważniejszych nalezą: Bagnisko, Torfowisko koło Lucnej boudy, Torfowisko na Kopie, na Sokolniku, pod Kamiennikiem, pod Smogornią, oraz jedno z najlepiej zachowanych i najcenniejszych – torfowisko Upy (Úpské rašeliniště), leżące po obu stronach granicy. Jest położone w niewielkim obniżeniu w zrównaniu wierzchowinowym Równi pod Śnieżką. Swoje źródła mają tutaj rzeka Úpa i Biała Łaba. Niestety, praktycznie wszystkie szlaki prowadzone są tak, że omijają większość karkonoskich torfowisk, które najczęściej położone są przynajmniej kilkaset metrów od najbliższej ścieżki. Z tego powodu podziwianie ich jest niemożliwe, bez wystąpienia o wcześniejszą zgodę do władz parku o możliwość chodzenia poza szlakami. Przy szlakach znajdują się najczęściej drobne płaty wymieszane z innymi siedliskami wysokogórskimi jak wrzosowiska, murawy i bliźniaczyska. Do najcenniejszych gatunków stwierdzonych na karkonoskich torfowiskach należy: malina moroszka, bażyna obupłciowa, wełnianeczka darniowa i modrzewnica zwyczajna. Jest to jedyne miejsce występowania siedliska zespołu bażyny obupłciowej i wełnianeczki darniowej (Empetro–Trichophoretum austriaci) na terenie kraju.

Niziny: obecnie torfowiska wysokie na nizinnej części Dolnego Śląska praktycznie nie występują. Są ograniczone do kilku niewielkich płatów, w większości na terenie rezerwatów: Brzeźnik i Wrzosiec koło Piasecznej w Borach Dolnośląskich, Czarne Stawy na Wysoczyźnie Lubińskiej i Torfowisko koło Grabowna na Wzgórzach Twardogórskich. Wszystkie one obejmują niewielkie poletka torfowisk wysokich, w tym jedyne na Dolnym Śląsku torfowiska z zespołu Ericetum tetralicis, stwierdzone w Borach Dolnośląskich. Najczęściej występują w mozaice z innymi siedliskami bagiennymi i borami świerkowymi. Na większości postępuje też naturalna sukcesja leśna. Dawniej siedlisko występowało także w rezerwacie Torfowisko Kunickie, jednak z powodu melioracji i eutrofizacji całkowicie straciło torfowiskowy charakter na rzecz olsów i trzcinowisk.

Torfowiska wysokie chronione są w obrębie rezerwatów: Brzeźnik, Czarne Stawy, Torfowisko koło Grabowa, Torfowisko pod Zieleńcem, Torfowiska Doliny Izery, Wrzosiec koło Piasecznej a także na terenie obu parków narodowych (Karkonoski, Gór Stołowych).

Gatunki charakterystyczne: bagno zwyczajne, bażyna obupłciowa, bagnica torfowa, brzoza brodawkowata, malina moroszka, modrzewnica zwyczajna, rosiczka okrągłolistna, rosiczka pośrednia, żurawina błotna, wełnianka pochwowata, wełnianeczka darniowa.

Mszaki charakterystyczne: torfowiec magellański, torfowiec brodawkowany, torfowiec brunatny, torfowiec czerwony, torfowiec ostrolistny, torfowiec kończysty, torfowiec spiczastolistny, torfowiec Russowa.