Hałda Storczykowa

Hałda Storczykowa

25 listopada 2017 Wyłączono przez admin

Hałda obejmująca jeden z najcenniejszych fragmentów Gór Złotych ustanowionych jako użytek ekologiczny. Dawniej zrzucano arsenowe odpady kopalniane, dziś jest to jedno z piękniejszych i najcenniejszych miejsc z największą dolnośląską populacją storczyka męskiego i goryczuszki gorzkawej rosnących na równie rzadkim siedlisku – murawach galmanowych. 



Typ ochrony: użytek ekologiczny

Data utworzenia: 2003

Powierzchnia: 2,6 ha

Powiat:Ząbkowicki

Gmina: Złoty Stok

Nadleśnictwo: Bardo Śl.


Położenie: Użytek leży w północnej części Gór Złotych w Sudetach Wschodnich, na zboczu Wąwozu Kłodzkiego na wysokości góry Haniak. Całość znajduje się na południe od Złotego Stoku, pomiędzy ulicą Górniczą a lokalną drogą 390 prowadzącą w kierunku Lądka Zdroju, w miejscu gdzie składowano materiał wydobywany z pola górniczego dawnej kopalni „Reicher Trost”.

Budowa: Hałda zbudowana jest głównie z górniczych odpadów nagromadzonych przez VII wieków użytkowania okolicznych kopalni. Składa się głownie z odpadów skał płonnych oraz ubogiej rudy. Struktura i skład mineralogiczny stwarzając specyficzne warunki do rozwoju roślinności.  Na materiał hałdy składają się fragmenty skał i rud oraz zwietrzelina, głównie glina, ziemia oraz butwiejące pozostałości roślin. Wśród części skał metamorficznych występują gnejsy haniackie, blastomylonityczne łupki łyszczykowe i łupki kwarcowo-łyszczykowe, amfibolity, łupki amfibolowe, łupki amfibolowo-kwarcowe, wapienie krystaliczne, skały diopsydowo-oliwinowe, tremolitowe, serpentynity i skały mylonityczne. W skałach tych występują minerały rudne – pirotyn, chalkopiryt, piryt, arsenopiryt, löllingit, sfaleryt, ilmenit, rutyl, magnetyt, hematyt, platyna rodzima, wolframiany, bizmut rodzimy, bizmutynit, szelit, złoto rodzime, miedź rodzima, srebro rodzime, galena, uraninit, glaukodot, kubanit, markasyt, bornit, kowelin i goethyt

Flora: Stosunkowo bogata jak na taką niewielką powierzchnię. Do najważniejszego ekosystemu należą murawy galmanowe (Violetea calaminariae). Jest to specyficzne i rzadkie siedlisko rozwijające się na podłożu zasobnym w metale ciężkie pochodzące w tym przypadku z arsenowych hałd pokopalnianych. Charakteryzują się one niskim wzrostem runi (do około 30 cm, rzadziej do 50 cm) oraz brakiem zwartych płatów roślinności. Pomiędzy kępami najczęściej widoczne jest kamieniste podłoże. Wyjątek stanowią fragmenty zdominowane przez wrzos zwyczajny, który tworzy zwarte kobierce na powierzchnia do kilkunastu metrów kwadratowych. Są one na tyle zwarte, że praktycznie uniemożliwiają wzrost jakichkolwiek innych gatunków. Jednak monokulturowe wrzosowiska stanowią mniejszość. Większa część hałd porastają liczne trawy, głównie mietlica pospolita, oraz gatunki charakterystyczne dla otwartych ekosystemów jak zawciąg pospolity, biedrzeniec mniejszy, lepnica rozdęta, driakiew żółta, przytulia biała, krzyżownica gorzkawa, szczaw zwyczajny, macierzanka zwyczajna, chaber driakiewnik, dziewięćsił pospolity, przelot pospolity, biedrzeniec mniejszy i goździk kropkowany. Oprócz nich występują tu gatunki rzadkie lub chronione m.in. lilia złotogłów, kruszyna pospolita, dziewięćsił bezłodygowy, goryczuszka orzęsiona, centuria pospolita i kruszczyk szerokolistny. Hałda stanowi jedno z niewielu miejsc chroniących siedlisko muraw galmanowych w Polsce. Inne tego typu obszary notowane są głównie na Górnym Śląsku oraz w Miedziance w północnej części Rudaw Janowickich.


Siedlisko na użytku ekologicznym charakteryzuje bardzo duża zmienność pod względem składu gatunkowego poszczególnych fragmentów. Chociaż większość obszaru scharakteryzowana została jako murawy galmanowe to miejscami skład gatunkowy jest na tyle zmienny, iż niektóre z płatów przypominają fizjonomią i składem murawy bliźniczkowe z zespołu wrzosu i bliźniczki psiej trawki (Calluno-Nardetum strictae), popularnie określane jako tłoki. Gatunkami charakterystycznymi jest wrzos zwyczajny oraz lokalnie krzyżownica zwyczajna, chaber driakiewnik, dziewięćsił bezłodygowy, fiołek psi i izgrzyca przyziemna. Siedlisko występuje głównie w północnej i środkowej części użytku, na górnych, dobrze nasłonecznionych partiach o glebie szybko wysychającej, jałowej i zerodowanej z bardzo cienką warstwą próchnicy. Dolne partie nawiązują składem do muraw kserotermicznych ze związku Bromion erecti (Mesobromion) tzw. suche murawy nawapienne. Porasta ona fragmenty o łagodnych nachyleniu oraz płaskie podnóże hałdy, gdzie jest glebach umiarkowanie sucha z większą warstwą próchnicy. Przez część dnia murawy są osłonięte przed słońcem ze względu na ulokowanie w dole wąwozu, co umożliwiło rozwój bogatej warstwy mszystej i porostowej, głównie chrobotek rosochaty, chrobotek kubkowaty i chrobotek siwy. W skład tutejszych muraw wchodzi m.in. chaber driakiewnik, chaber nadreński, driakiew gołębia, goryczuszka orzęsiona (od dawna nienotowana), goździk kartuzek, krwiściąg mniejszy, pięciornik wiosenny, przetacznik kłosowy, przytulia biała, wilczomlecz sosnka, świetlik łąkowy i bardzo liczna populacja goryczuszki gorzkawej. W wilgotniejszych fragmentach dominują rośliny z rodziny baldaszkowatych tworzących niewielkie płaty przypominające ziołorośla z dominującym biedrzeńcem mniejszym i kępami pokrzyw.

W górnych fragmentach hałdy wkraczają ekosystemy leśne i ciepłolubne zarośla tworzące mozaikę zbiorowisk. Na użytku stwierdzono głównie takie gatunki jak sosna pospolita, świerk pospolity, klon zwyczajny, dąb bezszypułkowy i brzoza brodawkowata oraz krzewy: głóg jednoszyjkowy, jarząb pospolity, malina właściwa i liczne gatunki z rodzaju róża. W runie notuje się pojedyncze gatunki łąkowe przemieszane z leśnymi, albowiem porost drzew jest na tyle rzadki, że występują tutaj duże prześwity. Dzięki procesom sukcesji dochodzi do stopniowej eutrofizacji siedliska w związku z corocznym zrzucaniem liści i zwiększaniem cienkiej warstwy próchnicy. Z flory leśnej można wymienić m.in. paprocie, konwalie majową, konwalijkę dwulistną, kruszczyka szerokolistnego, borówkę brusznicę, pierwiosnka lekarskiego i kopytnika pospolitego.

Do najważniejszych i najbardziej charakterystycznych gatunków użytku należy:

  • Centuria pospolita (Centaurium erythraea), jeszcze stosunkowo częsty gatunek spotykany na żyznych i wilgotnych siedliskach muraw oraz łąk. Na hałdzie rośnie głównie w dolnych partiach, gdzie wilgotność i żyzność podłoża jest wystarczająca dla rozwoju rośliny.
  • Goryczuszka gorzkawa (Gentianella lutescens), jest to bardzo rzadki gatunek notowany obecnie zaledwie na kilku stanowiskach w Górach Kaczawskich oraz Sudetach Wschodnich. Na hałdzie posiada prawdopodobnie największą i najlepiej zachowaną populację w regionie, gdzie w dogodnych sezonach liczebność goryczuszki wynosi nawet kilkaset osobników, w tym formy albinotyczne lub o wyraźnie rozjaśnionych kwiatach.
  • Goździk kropkowany (Dianthus deltoides), stosunkowo pospolity gatunek notowany na wielu murawach kserotermicznych w całym regionie. Na hałdzie jego kępy występują we wszystkich partiach, także w płatach zdominowanych przez wrzosy, gdzie mało która roślina wytrzymuje konkurencyjnie.
  • Kruszczyk szerokolistny (Epipactis helleborine ), jeden z pospolitszych gatunków storczyków w kraju, który na hałdzie występuje w górnych partiach tworzących mozaikę siedlisk leśnych i łąkowych. Roślina tworzy tutaj bardzo dorodne okazy o szerokich liściach i masywnych łodygach co jest cechą typową do osobników rosnących na wybitnie termofilnych stanowiskach.
  • Storczyk męski (Orchis mascula) jest to najważniejszy składnik tutejszej flory, od którego nazwę wziął cały użytek ekologiczny. W dogodnych latach tutejsza populacja dochodzi nawet do kilku tysięcy osobników, jednak przeważnie nie przekracza kilkuset pędów. Storczyki rosną we wszystkich fragmentach hałdy, zarówno na stromych jak i łagodnych stokach oraz na wypłaszczeniach w górnych partiach. Najmniej osobników jest u podnóża oraz w miejscach zdominowanych przez kępy wrzosu.

Fauna: Stosunkowo bogata. Hałda jest jednym z niewielu nieleśnych obszarów w okolicy, co daje dogodne warunki dla termofilnych gatunków gadów i owadów umożliwiając im poranne wygrzewanie się w słońcu. Można tutaj spotkać żmiję zygzakowatą, jaszczurkę zwinkę, zaskrońca zwyczajnego i padalca oraz liczną faunę owadów jak paź królowej, motyle z rodziny kraśnikowatych oraz liczne szarańczaki. Inwentaryzacje przyrodnicze wykazały występowanie około 39 gatunków pająków, w tym 8 to nowe gatunki dla pasma Sudetów.

Do najważniejszych gatunków występujących na Hałdzie należy trajkotka czerwona (Psophus stridulus). Jest to bardzo rzadki owad z rodziny prostoskrzydłych, którego areał występowania w Polsce znacząco maleje od lat 80. ubiegłego wieku. Dawniej był to stosunkowo pospolity gatunek notowany w wielu pasmach Sudetów oraz na kilku lokalizacjach na dolnośląskich nizinach. Ostatnie stanowisko w województwie zlokalizowane było na górze Połom w Górach Kaczawskich, jednak po 2000 r. obecność trajkotki stwierdzono jedynie na pojedynczych stanowiskach po czeskiej stronie Gór Orlickich i w Jesionikach. Masowe zanikanie stanowisk spowodowane było zmianami w użytkowaniu gruntów, zalesianiu oraz masowemu stosowaniu środków ochrony roślin. Prace inwentaryzacyjne prowadzone w II dekadzie XXI wieku wykazały jednak obecność trajkotki na kilku stanowiskach na Ziemi Kłodzkiej, głównie w obrębie Pogórza Orlickiego i Gór Stołowych oraz na Hałdzie Storczykowej będącej jedyną znaną obecnie populacją w polskiej części Sudetów Wschodnich. Trajkotka posiada ciemne zabarwienie, głównie w kolorze szarobrązowym z ciemniejszymi i jaśniejszymi plamami. Do elementów bardzo charakterystycznych należy lot owada, w czasie którego odsłania jaskrawoczerwone skrzydła i wydaje trajkoczący dźwięk (stąd nazwa). 

Zagrożenia: Stosunkowo duże. Niewielki obszar położony jest przy ruchliwej drodze 390 prowadzącej do miejscowości we wschodniej części Kotliny Kłodzkiej. Duży ruch samochodowy powoduje znaczne zanieczyszczenia spalinowe mogące szkodzić faunie oraz ułatwiać penetrowanie użytku przez kolekcjonerów roślin. Poważnym zagrożeniem jest także bliskość terenów mieszkalnych jakimi jest Złoty Stok. (3 tys. mieszkańców). Jak wiadomo, posiadanie przez obszary chronione siedzib ludzkich jako sąsiadów specjalnie im nie służy a wręcz szkodzi. Tak i tutaj istnieją duże obawy co do zrywania kwiatów lub wykopywania całych roślin przez okolicznych mieszkańców i kolekcjonerów roślin. Wśród mieszkańców Złotego Stoku krążą pogłoski, że hałda kopalniana zawiera trujące i szkodliwe związku, które przenikają do wód zatruwając je. Stąd też pojawiają się pomysły na neutralizację hałdy (czytać: zlikwidowanie jej), co równałoby się eksterminacji tamtejszej cennej i rzadkiej flory i fauny. Na szczęście głosy te są w mniejszości, pozwalając na spokojną egzystencję jako użytek ekologiczny.

Wg opracowań i monitoringów siedliskowych Natura 2000 Hałda Storczykowa należy do obszarów z małą ilością zagrożeń naturalnych oraz o dobrych perspektywach dalszej egzystencji. Nie stwierdzono gatunków ekspansywnych obcych a ekspansywne gatunki rodzime (kostrzewa czerwona, rajgras wyniosły) mają niewielkie pokrycie. Na Hałdzie nie stwierdzono także obcych gatunków inwazyjnych, które są szczególnie niebezpieczne dla tak niewielkich powierzchni rzadkich siedlisk. Za właściwe uznano specyficzną strukturę i fizjonomię zbiorowisk roślinnych, ich powierzchnię, perspektywy ochrony, brak gatunków nitrofilnych i inwazyjnych oraz ocenę ogólną. Stąd można wnioskować, że aspekty naturalne nie stanowią zagrożenia dla użytku a jedynym potencjalnym zagrożeniem jest czynnik ludzki, czyli próby likwidacji hałd arsenowych oraz kolekcjonerstwo.

Inne: Hałda Storczykowa jest jednym z niewielu pozytywnych przykładów, gdzie działalność ludzka wspomogła rozwój bioróżnorodności. Wcześniej na tych terenach rosły ubogie lasy świerkowej, które ustąpiły miejsca kopalni oraz hałdom „kopalnianych śmieci”. Owe „śmieci” stały się doskonałym miejscem dla rozwoju roślin, w tym rzadkich w skali kraju storczyków, od których użytek ekologiczny wziął nazwę.

Wokół obiektu występuje niewielkie zagospodarowanie turystyczne w postaci leśnego parkingu oraz serii tablic dydaktycznych, których opis jednak znacznie bardziej skupia się na kopalnianej historii tego miejsca aniżeli na przyrodzie. Użytkowi poświęcono jedną tablicę. Wzdłuż dolnej granicy biegnie czarny szlak turystyczny łączony Chwałowice i Złoty Stok.

Wrażenia ogólne: Użytek stanowi bardzo atrakcyjny i malowniczy teren. Storczyki występują na całej powierzchni hałdy, tworząc w maju malowniczy widok. Dopełniają tego kępy wrzosów z zeszłorocznymi, uschniętymi kwiatami. Dojazd do hałdy nie jest w żaden sposób oznakowany. Może to i dobrze, dzięki temu nie jest zbyt narażony na kolekcjonerów, wykopujących rośliny. Brakuje tutaj oficjalnych szlaków lub ścieżek, jednak teren poprzecinany jest szeregiem wąskich, dzikich ścieżek ułatwiających poruszanie, które zapobiegają podeptaniu storczyków. Zaletą jest łatwy dojazd i możliwość zaparkowania samochodu, zarówno od strony drogi powiatowej jak i od strony miasta. Ogólnie obiekt pozostawia bardzo pozytywne wrażenie, głównie za sprawą dobrze zachowanych i niezniszczonych muraw, co jest bardzo dużą rzadkością w obecnych czasach.


Informacje praktyczne: 

  • dobry dojazd, przy drodze okalającej hałdę od północy, znajduje się parking leśny z którego można spokojnie zejść w dół na użytek. Drugą możliwością jest pozostawienie auta w mieście na końcu ulicy Górniczej i podejście na hałdę od dołu
  • mimo licznych wzniesień, jest to teren stosunkowo łatwy do zwiedzania. Nie ma tutaj stromizn i przepaści a liczne wydeptane ścieżki wskazują miejsca, gdzie jest dobre miejsce do wspinania się
  • w bezpośredniej okolicy nie ma innych obszarów chronionych. Najbliższe tereny znajdują się dopiero za Ząbkowicami Śląskimi (Muszkowicki Las Bukowy, Skałki Stoleckie), za Bardem (Cisy, Cisowa Góra) lub na drugim końcu Gór Złotych (Puszcza Śnieżnej Białki, Nowa Morawa).
  • w Złotym Stoku znajduje się seria pomników przyrody (klony jawory) a w okolicznych miejscowościach można napotkać bardzo wiele pomników przyrody. Najwięcej jest w Kamieńcu Ząbkowickim, ponad setka drzew (artykuły I, II, III, IV, V, VII)
  • dzięki nowej drodze łączącej Kłodzko ze Złotym Stokiem, można w miarę szybko dostać się na Krowiarki, które słyną z bogatej flory, w tym storczyków
  • najlepsze terminy przyrodnicze do zwiedzania: maj (storczyk męski, krzyżownice), sierpień (goryczki, wrzosy), lato (entomofauna)