Jezioro Panieńskie i Dziewicze

Jezioro Panieńskie i Dziewicze

26 listopada 2022 Wyłączono przez admin

Dwa dobrze znane starorzecza, które zostały objęte ochroną w ramach użytków ekologicznych. Miejsce stanowiące jedną z najważniejszych ostoi przyrodniczych w gminie, gdzie w dobrze zachowanych grądach i łęgach spotkamy lilie, naparstnice i storczyki. W wodach natomiast rozkwitają lilie wodne fachowo zwane jako grzybienie wodne. Towarzyszą im grążele, rdestnice i chroniona pływająca paproć salwinia. Teren wysoce zagrożony przez plany budowy w tym miejscu CPK, co było głównym powodem powołania obszarów chronionych.


Typ ochrony: użytek ekologiczny

Data utworzenia: 2021

Powierzchnia: 43,0 ha i 17,75 ha

Powiat: Wrocławski

Gmina: Siechnice

Nadleśnictwo: Oława


Położenie i budowa: Oba użytki ulokowane są na terenie Pradoliny Wrocławskiej wchodzącej w skład Niziny Śląskiej, dokładniej na szerokiej terasie zalewowej pomiędzy rzeką Odrą i Oławą. Obiekty choć znajdują się obok siebie to są jednak rozdzielone trasą kolejową Wrocław-Jelcz Laskowice. Poprzez rozległe lasy graniczą z miejscowościami Kotowice (od południowego-wschodu) i Siechnice (od zachodu). Pierwotnie oba starorzecza były rozdzielone przez niewysokie eoliczne Wzgórza Dziewicze (Jungfenberge), które w latach 1906-1909 zostały zniszczone na potrzeby wybudowania obecnie istniejącej linii kolejowej. Obszar w całości leży na terenie monokliny przedsudeckiej tworzonej przez utwory okresu kredowego i częściowo przez utwory triasowe. Wierzchnie warstwy stanowią utwory czwartorzędowe w postaci piasków i żwirów. Tutejsze gleby stanowią w całości gleby aluwialne określane jako mady rzeczne o strukturze mad średnich i lekkich z mozaiką mad cięższych i bardzo lekkich. W południowej i zachodniej części naokoło zbiorników wodnych występuje seria wydm porośniętych młodnikami sosnowymi i regeneracyjną postacią grądu.

Centralnymi obiektami na powołanych użytkach są dwa tytularne zbiorniki wodne. Są to:

  • Jezioro Panieńskie (43 ha) stanowi długie starorzecze o esowatym kształcie położone od północnej strony linii kolejowej. Jego długość wynosi około 2 km. Szerokość zbiornika jest zmienna, gdzie następuje stopniowe rozszerzenie w kierunku wschodnim wynoszące około 60-75 m. W części zachodniej szerokość oscyluje w granicach 30-50 m, zależnie od konkretnego odcinka. Sama linia brzegowa jest słabo urozmaicona o stosunkowo łagodnych brzegach z niewielkimi zatoczkami i zakolami oraz niewielkim cyplem w środkowej części na południowej stronie brzegu. Do starorzecza uchodzi kilka bezimiennych kanałów melioracyjnych i potoków, które łączą zbiornik z pobliską Czarną Łachą położoną 1,5 km na zachód. Jezioro Panieńskie posiada połączenia kanałami zarówno z Odrą jak i Oławą. Dawniej obiekt nosił nazwę Stara Odra (Alte Oder), jednak na przełomie lat 80 i 90. XX wieku na mapach zaczęła pojawiać się nowa nazwa, która z czasem wyparła starą.
  • Jezioro Dziewicze (17,75 ha) jest mniejszym zbiornikiem położonym od południowej strony linii kolejowej. Zbiornik ma podłużny kształt o długości około 800 m i szerokości w granicach 70-90 m. Linia brzegowa jest słabo urozmaicona z kilkoma niewielkimi zatoczkami w południowej części. Jezioro poprzez sieć kanałów ma bezpośrednie połączenie z Oławą. Od zachodniej strony występuje kilka mniejszych zbiorników stanowiących jedną większą sieć jeziorek połączonych z Jeziorem Dziewiczym, jednak znalazły się one poza granicami użytku ekologicznego.

Roślinność: Stosunkowo bogata, obejmująca roślinność leśną, łąkową i wodno-błotną. Chociaż oba obiekty skoncentrowane są na ochronie zbiorników wodnych, to jednak ich nieodłącznym elementem są także otaczające je lasy, z których niektóre fragmenty zostały włączone do użytków ekologicznych, zwłaszcza w sąsiedztwie Jeziora Dziewiczego. Artykuł obędzie opisywał nie tylko las w zasięgu użytków ale także w ich najbliższym sąsiedztwie jako że wszystko stanowi jeden większy kompleks leśny. Siedlisko o największej powierzchni stanowią lasy łęgowe (Ficario-Ulmetum). Występują one głównie od północnej strony linii kolejowej wokół Jeziora Panieńskiego, gdzie las ma niemal nieograniczony dostęp do sezonowych wylewów rzeki Odry. To właśnie ich okresowe zalewanie jest cechą charakterystyczną, szczególnie jesienią i wiosną, kiedy to dno lasu zostaje zalane wodą nanoszącą bogate pokłady mułu. Drzewostan łęgu buduje mozaika drzew w skład którego wchodzi przede wszystkim dąb szypułkowy a także jesion wyniosły, wiąz szypułkowy, klon jawor i w mniejszym stopniu lipa oraz grab. Warstwa podszytu jest bardzo bujna, szczególnie w miejscach prześwitów. Typowymi gatunkami dla podszytu jakie można zaobserwować to m.in. dereń świdwa, szakłak pospolity, trzmielina pospolita, kalina koralowa, leszczyna pospolita, porzeczka czerwona i głóg dwuszyjkowy. W runie leśnym oprócz kilku gatunków typowych także dla grądu (zawilce, kokorycze), można zaobserwować m.in. czosnaczek pospolity, bluszczyk kurdybanek, trędownik bulwiasty, śledziennica skrętolistna, kopytnik pospolity, gwiazdnica gajowa, złoć żółta, ziarnopłon wiosenny, czartawa pospolita i czyściec leśny.


Drugim ważnym typem lasu występującym na bardziej suchych lecz wciąż wilgotnych glebach jest grąd środkowoeuropejski (Galio sylvatici-Carpinetum), mający dobrze zachowany układ piętrowy lasu o bardzo bogatym runie leśnym z dominującym w drzewostanie grabem oraz lipą drobnolistną a także domieszką innych drzew, głównie przenikających tu z sąsiednich lasów łęgowych jak wiązy i klony. Jedyny dobrze zachowany płat zlokalizowany jest po południowej stronie w sąsiedztwie Jeziora Dziewiczego. Tutejszy grąd posiada obficie rozwiniętą warstwę podszytu tworzoną przez leszczynę pospolitą, trzmielinę zwyczajną, czeremchę zwyczajną, klon polny oraz młode okazy wcześniej wymienionych gatunków drzew. Runo leśne należy do stosunkowo bogatych, gdzie stwierdzono takie gatunki jak czosnek zielonawy, czworolist pospolity, czyściec leśny, dąbrówka rozłogowa, dzwonek szerokolistny, gajowiec żółty, groszek wiosenny, gwiazdnica pospolita, jasnota biała, kokoryczka wielokwiatowa, konwalia majowa, kopytnik pospolity, kuklik zwisły, miodunka ćma, mozga trzcinowata, piżmaczek wiosenny, podagrycznik pospolity, pokrzywa zwyczajna, przetacznik ożankowy, świerząbek gajowy, szczawik gajowy, ziarnopłon wiosenny i złoć mała. Do gatunków diagnostycznych należy gwiazdnica wielkokwiatowa i fiołek leśny. Wśród gatunków rzadkich i chronionych odnotowano naparstnicę pospolitą, lilię złotogłów i kruszczyka szerokolistnego. Latem runo leśne jest częściowo zdominowane przez gatunki inwazyjne, takie jak niecierpek drobnokwiatowy.

Siedliska roślinności wodno-błotne stanowią bardzo ważną grupę, głównie ze względu na to, że 80-85% powierzchni użytków stanowią zbiorniki wodne i kanały. Chodzi tu przede wszystkim o roślinność związaną z siedliskami wodnymi obejmujące liczne zbiorowiska makrofitów w mezotroficznych i eutroficznych zbiornikach wód śródlądowych z rzędu Potametalia, Nymphaeion i Hottonion zasiedlających przybrzeżne strefy oraz miejsca w płytkich częściach zbiorników wodnychPrzechodzą one stopniowo w mniej lub bardziej szeroką strefę szuwarów (Phragmitetalia), tworzących liczne zbiorowiska i zespoły szuwarów trawiastych, szuwarów wielkoturzycowych, trzcinowisk i innych szuwarów z udziałem okazałych bylin dwuliściennych. Wszystkie one występują w płytkiej strefie przybrzeżnej i nadbrzeżnej stojących i płynących wód śródlądowych. W większości tworzą je głównie pospolite gatunki jak pałka szerokolistna, bardzo liczne turzyce, sit, sitowia i trzcina. Towarzyszą im inne rośliny m.in. tatarak trawiasty, psianka słodkogórz, oczeret jeziorny, kropidło wodne, kosaciec żółty i krwawnica pospolita. W obszarach wodnych i brzegowych notowane jest cały szereg zbiorowisk, wśród których najcenniejsze lub najważniejsze to:

  • zespół rzęsy drobnej i salwinii pływającej (Lemno minoris-Salvinietum natantis), rzadki zespół roślinny zasiedlający ciepłe i płytkie wody o niskim stopniu antropogenicznego zanieczyszczenia. Wśród gatunków charakterystycznych występuje objęta ochroną salwinia pływająca a także rzęsa drobna i spirodela wielokorzeniowa.
  • zespół „lilii wodnych” (Nupharo-Nymphaeetum albae), charakterystyczny zespół, który wyróżnia się występowaniem roślin o dużych pływających liściach i jaskrawych kwiatach. Występuje głównie w zbiornikach eutroficznych, gdzie poniekąd je tworzy albowiem zespół cechuje produkowanie znacznych ilości biomasy, co dodatkowo odgrywa istotną rolę w wypłycaniu zbiorników wodnych. Wśród gatunków charakterystycznych występują grzybienie białe, grążel żółty, rogatek krótkoszyjkowy, rdestnice, wywłócznik kłosowy i moczarka kanadyjska.
  • szuwar kosaćcowy (Iridetum pseudacori), zespół tworzący niewielkie płaty w strefach przejściowych pomiędzy płytką wodą i strefą brzegową, porastając ciepłe i eutroficzne wody. W siedlisku dominuje kosaciec żółty, któremu towarzyszą inne gatunki charakterystyczne dla zbiorowisk szuwarowych jak manna mielec, szczaw lancetowaty, krwawnica pospolita i tojeść pospolita.
  • szuwar skrzypowy, zespół skrzypu bagiennego (Equisetetum fluviatilis). Jest to syntakson porastający płytkie i okresowo wysychające wody stojące w zacisznych zatokach o spokojnej tafli. Występuje niemal wyłącznie na glebach żyznych (eutroficznych). Gatunkiem podstawowym jest tytularny skrzyp bagienny, oprócz którego niego rośnie tu także tatarak zwyczajny, marek szerokolistny żabieniec babka-wodna.
  • zespół żabiścieku pływającego (Hydrocharitetum morsus-ranae). Jest to zespół tworzący niemal jednogatunkowe płaty żabiścieku w płytszych fragmentach zbiornika o żyznym podłożu i ciepłej, szybko nagrzewającej się wodzie. W siedlisku występuje tym także osoka aloesowata, rdestnica pływająca i rzęsa wodna.
  • roślinność przybrzeżna i szuwarowa, porastające brzegi stawów i kanałów, w skład której wchodzą głównie pospolite gatunki wodno-błotne takie jak jaskier wielki, pałka szerokolistna, łączeń baldaszkowy, psianka słodkogórz, mozga trzcinowata, strzałka wodna, żabieniec babka wodna, niezapominajka błotna czy knieć błotna (kaczeniec).

Wśród gatunków rzadkich i chronionych warto nadmienić:

  • Grzybienie białe (Nymphaea alba), jedne z najbardziej rozpoznawalnych gatunków roślinności wodnej, którego śnieżnobiałe kwiaty pojawiają się masowo w południowej, dobrze nasłonecznionej części zbiorników. Jest to jeden z najważniejszych składowych tutejszej flory.
  • Kalina koralowa (Viburnum opulus), krzew rozkwitający późną wiosną, tworzący białe baldachy kwiatów i karminowe owoce jesienią. Do 2014 r. podlegał ochronie częściowej, obecnie niechroniony. Występuje głównie na obrzeżach lasów stanowiąc element okrajków i innych siedlisk ektonowych.
  • Kruszczyk szerokolistny (Epipactis helleborine), jedyny przedstawiciel storczykowatych na tym terenie, który rośnie w wilgotnych i żyznych fragmentach łęgów. Warto nadmienić, że w rejonie Kotowic odkryto stanowisko kruszczyka ostropłatkowego (Epipactis leptochila), którego jest bardzo ciężko odróżnić od kruszczyka szerokolistnego. Istnieje szansa, iż osobniki podawane z inwentaryzacji przyrodniczych mogą przynależeć właśnie do tego rzadkiego gatunku, jednak wymagać to będzie dokładniejszych badań prowadzonych przez osobę doświadczoną w rozpoznawaniu gatunków z rodzaju kruszczyk.
  • Lilia złotogłów (Lilium martagon), jedna z najbardziej charakterystycznych i rozpoznawalnych roślin o dużych, różowych kwiatach. Stanowisko w obrębie tutejszego grądu jest jedynym znanym w gminie Siechnice, co dodatkowo podnosi wartości przyrodnicze użytków ekologicznych.
  • Naparstnica zwyczajna (Digitalis grandiflora), duża bylina tworząca wczesnym latem wysokie kwiatostany o jasnożółtych lub bladożółtych kwiatach. Występuje w suchszych fragmentach łęgów i na obrzeżach zarośli. Jest to jedyne znane stanowisko w graniach gminy, świadczące o wysokich walorach przyrodniczych tego fragmentu lasu.
  • Salwinia pływająca (Salvinia natans), wodna paproć o jasnozielonych liściach występująca w eutroficznych i ciepłych zbiornikach wodnych. Na obszarze Pradoliny Wrocławskiej jest stosunkowo częsta, gdzie rośnie w wielu starorzeczach, kanałach i zakolach rzecznych. Na użytkach ekologicznych rośnie w cichych zatokach o spokojnej wodzie.
  • Śnieżyczka przebiśnieg (Galanthus nivalis), niewielki wczesnowiosenny geofit o białych kwiatach, który jest stosunkowo pospolity zarówno wokół obu zbiorników wodnych jak i generalnie w tutejszych lasach obejmujących dolinę Odry i Oławy.

Fauna: Obiekty nie miały przeprowadzanej inwentaryzacji faunistycznej. Ze względu na ulokowanie w rozległym kompleksie leśnym z bogatą siecią rzeczną użytki nie stanowią typowej ostoi zwierząt, które są tutaj przelotnymi gośćmi aniżeli stałymi mieszkańcami. Zbiorniki wodne stanowią miejsce wodopoju dla licznej tutaj fauny ssaków jak sarny, dziki, lisy, kuny, jeże czy borsuki. Dodatkowo jest to także ważne miejsce bytowania i rozmnażania się okolicznych płazów z grupy żab brunatnych, żab zielonych oraz ropuch i rzekotek. Okolica zbiorników stanowi także miejsce gniazdowania lub żerowania licznej ornitofauny wśród której zaobserwowano m.in. bociana czarnego, kanię czarną, słonkę, pokrzewkę jarzębatą i muchołówkę białoszyją.

Inne: Teren w bezpośredniej bliskości użytków nie posiada dużego zagospodarowania turystycznego, jednak poprowadzono tędy jeden szlak turystyczny:

  • żółty szlak Dookoła Wrocławia im. dr B. Turonia, który na omawianym odcinku biegnie z Siechnic do Kotowic okrążając od południa, wschodu i północny Jezioro Dziewicze. Szlak pomija Jezioro Panieńskie.

W trochę dalszej okolicy znajduje się liczna infrastruktura turystyczna w postaci miejsc do biwakowania (głównie w okolicy Kotowic i starorzecza Czarna Łacha). Na północnym-wschodzie, w przysiółku Utrata zlokalizowana jest wieża widokowa umożliwiająca oglądanie szerokiej panoramy na Wrocław i dolinę Odry, a przy dobrej, pogodzie także na Ślężę i niektóre pasma Sudetów Środkowych.

Zagrożenia: Obiekty zagrożone są głównie przez nieracjonalną gospodarkę wodną, która objawia się poprzez odgradzanie lasów od Odry i Oławy siecią grobli i wałów przeciwpowodziowych. Wszystko to powoduje stopniowe osuszanie i obniżanie poziomu wód gruntowych. W miejscach najbardziej oddalonych od rzeki następuje powolne ale regularne przeistaczanie się łęgów w grądy, co jest procesem spowodowanym głównie przez działalność ludzką. Pogłębianie i regulacja koryta oraz budowa wałów przeciwpowodziowych spowodowała odcięcie Jeziora Dziewiczego od wpływu zalewów wodami rzecznymi, głównie poprzez modernizację linii kolejowej. W efekcie zostają przerwane procesy nanoszenia mułów rzecznych i tworzenia charakterystycznych gleb dla obszarów nadrzecznych (mady). Bez zalewów, gleby ulegają procesom brunatnienia, czego następstwem są przemiany składu florystycznego z łęgowego na bardziej grądowy. Często w kompleksie łęgów można zauważyć drzewostan o cechach pośrednich, łęgowo-grądowych z warstwą drzew o charakterze dawnego łęgu z runem obfitującym w liczne gatunki grądowe. Jezioro Panieńskie znajdujące się po północnej strony linii kolejowej jest położone na rozległym terenie zalewowym, dzięki czemu tutejsze lasy są regularnie zalewane w czasie wezbrań wód rzeki Odry.

Wrażenia osobiste: Umiarkowanie pozytywne z bardzo niepewną przyszłością. Oba starorzecza umiejscowione są na podmiejskim odludziu, gdzie wszędzie naokoło występują rozległe lasy, łąki i pola z zaledwie dwoma miejscowościami. Niestety spokój i sielanka jest tylko pozorna. Tuż obok zlokalizowany jest dworzec kolejowy a samo miejsce stanowi bardzo popularny cel wycieczek zarówno okolicznych mieszkańców jak i Wrocławian. Znaczny napływ turystów rozpoczął się po otwarciu pobliskiej wieży widokowej. Na szczęście pomimo dużej popularności jest to wciąż teren w miarę cichy i spokojny, zwłaszcza poza okresami weekendów i wakacji. Na objętych ochroną użytkach każdy znajdzie coś dla siebie. Botanicy odnajdą florystyczny raj, mykolodzy spotkają wiele rzadkich grzybów, miłośnicy zwierząt także będą mieli co podziwiać. Niestety przyszłość tego terenu wciąż stoi pod znakiem zapytania. To tu bowiem miała przebiegać jedna z projektowanych tras szybkiej kolei. Obecnie los samego projektu także jest niepewny. Tak więc minie zapewne jeszcze wiele lat nim rozsądzi się ostateczny los starorzeczy i tutejszej przyrody.


Informacje praktyczne:

  • bardzo dobry dojazd, użytki ekologiczne leżą obok stacji kolejowej Zakrzów-Kotowice do której doprowadzono drogę z parkingiem. Od tego miejsca jest tylko kilka minut spacerem do obu zbiorników
  • obszar bardzo łatwy w poruszaniu się ze względu na wybitnie płaski teren i gęstą sieć leśnych ścieżek, zarówno tych oficjalnych jak i dzikich (wydeptanych przez wędkarzy i spacerowiczów)
  • oba zbiorniki oddzielone są wysokim nasypem kolejowym, gdzie oficjalne przejścia znajdują się przy stacji kolejowej i około 100 m na zachód od Jeziora Dziewiczego, w miejscu poprowadzenia szlaku turystycznego
  • ze względu na specyficzne ulokowanie na terenach zalewowych, należy mieć na uwadze sezonowe zalewanie okolicy przez wiosenne lub jesienne wezbrania wody. Dodatkowo latem jest to jedna z głównych wylęgarni komarów aglomeracji wrocławskiej
  • w okolicy nie ma innych obszarów chronionych w postaci użytków ekologicznych czy rezerwatów przyrody. Występuje za to liczna grupa pomników przyrody gminy Siechnice (m.in. seria dębów w Kotowicach i Blizantowicach). Same użytki znajdują się na terenie Natura 2000 Grądy w Dolinie Odry
  • najlepsze terminy przyrodnicze do zwiedzania: kwiecień (wczesnowiosenne geofity, wiosenne grzyby), czerwiec (lilie, naparstnice), lipiec (kruszczyki, roślinność wodna)