Pola Irygacyjne

27 sierpnia 2018 Wyłączono przez admin

Jest to rozległy obszar o powierzchni 1100 ha obejmujący liczne tereny otwarte i łąkowe, prawie w całości znajdujące się na osiedlach Świniary, Rędzin i Osobowice w północno-zachodniej części miasta. Poza tym, niewielkie fragmenty leżą także na obszarze osiedla Lipa Piotrowska i Lesica (nie mylić z Leśnicą zlokalizowaną po drugiej stronie Odry w zachodniej części dzielnicy Fabryczna). Pola irygacyjne stanowią naturalną sieć oczyszczalni mechaniczno-biologicznej, która obecnie stanowi jeden z najcenniejszych przyrodniczo fragmentów doliny Odry.

Rozległy obszar Pól Irygacyjnych, obejmujących około 10 km², nie ma oficjalnie zdefiniowanych granic. Generalnie przyjmuje się, że obejmuje on wszystkie nieleśne tereny będące polami, łąkami i kanałami, których granice od zachodu wytycza linia kolejowa Wrocław-Poznań ciągnąca się od Osobowic po granicę miasta a od wschodu linia przebiega wzdłuż rzeczki Trzciana lub granicy zadrzewień Lasu Rędzińskiego. Niewielki fragment znajduje się także w północnej części Osobowic, pomiędzy ulicą Lipską i obwodnicą śródmiejską. Pola Irygacyjne stanowiły ogromną oczyszczalnię dla całego miasta. Dawniej, dzięki całej sieci kanałów i kanalizacji spływały tu ścieki z Wrocławia, jednak obecnie są one stopniowo przerzucane do zmodernizowanej oczyszczalni ścieków po drugiej stronie Odry na bezludnym osiedlu Janówek. Rola pól ma systematycznie malec aby po 2014 roku przejąć wyłącznie ścieki deszczowe i roztopowe. Stworzenie systemu oczyszczania dla ogromnej masy ścieków wymusiło zbudowanie całego systemu kanałów, rowów i zbiorników powierzchniowych. Rozbudowana sieć wodna i stosunkowo duża odległość od ścisłej zabudowy miejskiej sprawiła, że rozwinęła się tutaj duża bioróżnorodność, zwłaszcza wśród ptactwa i herpetofauny.

Dominującym siedliskiem występującym na użytku są rozległe łąki grądowe dwu- i wielokośne określane także jako niżowe łąki świeże użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris), obejmują one ponad 80-85% powierzchni użytku ekologicznego. Znacząca część płatów powstała w wyniku przeprowadzenia melioracji osuszających wilgotne siedliska, które zachowały się już głównie tylko wzdłuż kanałów. Z tego względu spotyka się tu często mozaikę siedlisk wilgotnych i świeżych. W granicach kośnych łąk świeżych na polach irygacyjnych zlokalizowane są liczne powierzchnie wilgotniejsze, nawiązujące składem roślinnym i charakterystyką do siedlisk łąk zmiennowilgotnych, selernicowych, a w miejscach najwilgotniejszych nawet do zbiorowisk szuwarowych i trzcinowisk. Część płatów jest regularnie wykaszana w odpowiednich dla tego siedliska terminach. Dominującymi gatunkami w typowych łąkach świeżych są trawy (rajgras wyniosły, kupkówka pospolita, konietlica łąkowa, stokłosa miękka, tymotka łąkowa), którym towarzyszą liczne byliny i rośliny jednoroczne takie jak bodziszek łąkowy, dzwonek rozpierzchły, jaskier ostry, jastrun właściwy, koniczyna łąkowa, kozibrody, przytulia pospolita, skalnica ziarenkowata, świerzbnica polna, szczaw rozpierzchły. Szczególnie częste są tutaj rośliny z rodziny baldaszkowatych (selerowatych), głównie barszcz zwyczajny, biedrzeniec wielki, kminek zwyczajny, pasternak zwyczajny i rzadka selernica żyłkowana.

W wilgotnych fragmentach łąki kośne przechodzą stopniowo w łąki kaczeńcowe ze związku Calthion palustris stanowiące antropogeniczne, żyzne zbiorowiska łąk dwu- lub wielokośnych. Obejmują one wilgotniejsze fragmenty, głównie w dołach po osuszonych zbiornikach, tworząc różnorodny kobierzec mozaiki ekosystemów z innymi zbiorowiskami łąkowymi. Siedlisko rozwija się na żyznych glebach, głównie madach rzecznych, w miejscach wilgotnych ale zmieliorowanych. Wśród gatunków rzadkich i cennych jakie odnotowano należy selernica żyłkowana i czosnek kątowy. Towarzyszą im takie gatunki jak bukwica zwyczajna. groszek błotny, firletka poszarpana, przytulia bagienna, sierpik barwierski, krwawnik kichawiec i roślinność typowa dla wilgotnych i żyznych łąk użytkowanych ekstensywnie, m.in. babka lancetowata, groszek łąkowy, jaskier ostry, koniczyna łąkowa, szczaw zwyczajny i liczne trawy.

Do istotnych siedlisk należy roślinność wodno-błotna. Na terenach wzdłuż cieków wodnych i zagłębień z wodą występują szuwary wysokoturzycowe (Magnocaricion). Zbiorowisko występuje wyspowo tworząc szuwary porastające brzegi kanałów i oczek wodnych. Przeważnie stanowi strefę przejściową pomiędzy szuwarami właściwymi a płytszymi partiami zbiorników wodnych i wilgotnych łąk. Tworzą szerokie płaty zdominowane przez różne gatunki turzyc z niewielkim udziałem innych roślin jak gorysz błotny, kosaciec żółty, tojeść bukietowa, szalej jadowity i szczaw lancetowaty. Wśród licznych turzyc stwierdzono takie gatunki jak turzyca nibiciborowata, turzyca wczesna, turzyca zaostrzona, turzyca brzegowa, turzyca błotna czy rzadka i zagrożona wyginięciem turzyca Bueka. Szuwary właściwe należą do związku Phragmition. Są to przeważnie szuwary trawiaste, wielkoturzycowe i inne z udziałem okazałych bylin dwuliściennych, występują w strefie przybrzeżnej i nadbrzeżnej stojących i płynących wód śródlądowych z dominującymi zaroślami trzciny pospolitej, pałki szerokolistnej i manny mielec oraz z dużym udziałem innych roślin m.in. jeżogłówka gałęzista, kropidło wodne, łączeń baldaszkowy, marek szerokolistny, mozga trzcinowata, strzałka wodna, szczaw lancetowaty i żabieniec babka-wodna. Występują tu także niewielkie płaty skrzypu i tataraku zwyczajnego. W pasie dobrze rozwiniętej roślinności strefowej, obejmującej pas szuwarów notuje się także gatunki przybrzeżne jak psianka słodkogórz, knieć błotna, kosaciec żółty, jaskier ostry, przytulia błotna, tojeść bukietowa i rzadki arcydzięgiel litwor nadbrzeżny.

Wśród gatunków rzadkich lub chronionych warto wymienić:

Czosnek kątowy (Allium angulosum), rzadki gatunek objęty od 2014 r. ochroną częściową. Występuje głównie w dolinach rzecznych na siedlisku łąk selernicowych. Na omawianym terenie występuje w wielu mniejszych i większych skupiskach liczących przeważnie po 20-50 osobników. Szczególnie licznie rośnie na łąkach wzdłuż torów kolejowych.
Czosnek wężowy (Allium scorodoprasum), jest to jeden z rzadszych gatunków czosnku, który jednak nigdy nie podlegał ochronie. Posiada drobne kwiaty o ciemnopurpurowej barwie zebrane w niewielki i luźny główkowaty kwiatostan. O jego rzadkości świadczyć może umieszczenie czosnku na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski (2006, 2016) oraz w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin (2014) ze statusem określonym jako narażony (kategoria zagrożenia VU). Można go spotkać w południowej części wzdłuż dróg na osiedlu Rędzin.
Okrężnica bagienna (Hottonia palustris), niewielka bylina wodna o czołgającym się kłączu. Posiada rozetę nitkowatych liści ze środka której wyrasta łodyga do 80 cm wysokości zakończona luźnym gronem biało-różowych kwiatów z żółtym środkiem. Jest to średnio pospolita roślina występująca głównie w rowach melioracyjnych oraz w strefie przybrzeżnej zbiorników wodnych o ciepłej wodzie. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla związku Hottonion.
Ostrożeń siwy (Cirsium canum), średniej wielkości hemikryptofit tworzący rozetę lancetowatych liści z której wyrasta 50-150 cm wysokości łodyga zakończona koszyczkiem kwiatowym z licznymi kwiatami w kolorze purpurowym lub białym. Jest to gatunek stosunkowo rzadki, występujący w siedliskach wilgotnych łąk kaczeńcowych.
Ostróżeczka polna (Consolida regalis), niewielka roślina jednoroczna osiągająca do 70 cm wysokości. Posiada luźne grona niebieskich lub fioletowo-niebieskich kwiatów grzbiecistych zakończonych ostrogą. Ten sucholubny gatunek może średnio kojarzyć się wilgotnymi i zalewowymi terenami jakimi są Pola Irygacyjne, jednak warto pamiętać, że występują tutaj także liczne pola i nieużytki na których często można spotkać siedliska chwastów segetalnych. W miejscach tych stwierdzono także pojedyncze stanowiska ostróżeczki.
Rogatek krótkoszyjkowy (Ceratophyllum submersum), niewielka roślina tworząca długie pędy dochodzące do 80-90 cm, które tworzą miękkie, potrójnie widlastosieczne liście z 5-8 nitkowatymi odcinkami. Na Polach Irygacyjnych został stwierdzony w oczkach wodnych i kanałach ze stale utrzymującym się poziomem wody.
Róża francuska (Rosa galica), niewielki krzew osiągający 50-100 cm wysokości, który wytwarza duże kwiaty w kolorze jasnego różu z białymi przebarwieniami u podstawy płatków. Jest to gatunek objęty ochroną i umieszczony w kategorii VU (narażony na wymarcie), który rośnie na ciepłych i nasłonecznionych stanowiskach, przeważnie w miejscach z żyzną i wilgotną glebą.
Rutewka wąskolistna (Thalictrum lucidum), wysoka bylina tworząca pierzaste liście na wysokiej 60-150 cm łodydze zakończonej baldachogroniastą wiechą pełną żółtych kwiatów o delikatnym zapachu. Jest to średnio pospolity gatunek, ograniczony do wilgotnych i żyznych łąk oraz obrzeży zbiorników wodnych i rowów melioracyjnych.
Selernica żyłkowana (Cnidium dubia), średniej wielkości roślina tworząca rozetę 2-3 krotnie pierzastosiecznych liści ze środka której wyrasta 50-100 łodyga zakończona baldachem białych kwiatów zgrupowanych w 10-20 mniejszych bladaszków. Jest to stosunkowo rzadka roślina, jednak nie objęta ochroną, charakterystyczna dla łąk selernicowych. Pojedyncze stanowiska stwierdzono we wschodniej części pól.
Turzyca Bueka (Carex buekii), jest to prawdopodobnie jedna z najcenniejszych roślin odnotowanych na terenie Pól Irygacyjnych. Turzyca tworzy rozległe, jednogatunkowe płaty. Posiada cienkie kłącza, z których wyrasta seria ostrokanciastych i szorstkich liści o długości do 120 cm. Wiosną wytwarza niewysokie kwiatostany złożone z kłosów, 1-3 szczytowych kłosów męskich i kilku bocznych żeńskich. Gatunek umieszczony na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski (2006) w kategorii NT (bliski zagrożeniu). Na Polach Irygacyjnych posiada kilkadziesiąt udokumentowanych stanowisk rozmieszczonych niemal we wszystkich fragmentach pól.

Ze względu na bliskość miasta na pola i łąki przenikają liczne gatunki obce, które miejscami nawet dominują nad rodzimą florą. Dotyczy to głównie poboczy dróg oraz niektórych fragmentów łąk i wałów. Do pospolitszych i bardziej charakterystycznych antropofitów należy wyka brudnożółta, dymnica różowa i pospolita, farbownik lekarski, wierzba amerykańska, kolcowój pospolity, rezeda żółta, przymiotno kanadyjskie, nawłoć kanadyjska, groszek bulwiasty, czeremcha amerykańska, aster nowobelgijski i bieluń dziędzierzawa. Część z tych gatunków stanowi poważne zagrożenie dla rodzimej roślinności, głównie ze względu na bardzo szybki wzrost oraz duże rozmiary jakie osiąga m.in. rdest i nawłoć. Tworzą one jednogatunkowe zarośla o gęstym kobiercu, uniemożliwiając wzrost jakimkolwiek innym gatunkom. Powoduje to znaczne zubożenie flory na wielu obszarach nie tylko pól irygacyjnych ale także na międzywalu Odry i na Terenach Wodonośnych. Różnego rodzaju zabiegi pielęgnacyjne, głównie w postaci koszenia i wycinania, nie przynoszą trwałego efektu albowiem rośliny stosunkowo szybko odrastają. Inne gatunki obcego pochodzenia, nie stanowią tak dużego zagrożenia jak rdest czy nawłoć i stosunkowo dobrze wtapiają się w krajobraz. Wyka brudnożółta, dymnica pospolita, czosnek wężowy czy rezeda żółta występują pojedynczo i stosunkowo dobrze wtapiają się w siedlisko nie stanowiąc poważnego zagrożenia dla rodzimej flory.

Oprócz terenów nieleśnych występują tutaj areały zadrzewień zarówno pochodzenia naturalnego, jak i antropogenicznego. Do pierwszej grupy przynależą drzewostany łęgów i olsów, które ciągną się wąskimi pasami wzdłuż bardzo licznych kanałów i cieków wodnych oraz na wilgotniejszych fragmentach. Składają się na nie przede wszystkim typowe gatunki zasiedlające ekosystemy podmokłe, takie jak topola osika, olcha czarna, brzoza brodawkowata, dąb szypułkowy, wierzba iwa i wierzba biała. Towarzyszą im liczne krzewy i niskie drzewa, które tworzą często duże powierzchnie krzewowisk składających się na takie gatunki jak czeremcha amerykańska, głóg dwuszyjkowy, śliwa tarnina, wierzba pięciopręcikowa, wierzba krucha, wierzba purpurowa oraz dzikie róże i jeżyny. Drugą grupę stanowią aleje wiekowych drzew ciągnących się wzdłuż ważniejszych dróg. Spotykane są tutaj stare i rosłe egzemplarze mirabelek, śliwy domowej, gruszy pospolitej, dzikich odmian jabłoni, dębu szypułkowego, klonu zwyczajnego oraz jesionu wyniosłego. Wiele osobników odznacza się wiekowym pokrojem, na który składa się gruby i popękany pień oraz stosunkowo krępe, krótkie i silnie poskręcane gałęzie będące charakterystyczną cechą dla pozostawionych samym sobie starych drzewek owocowych. Prawdopodobnie niektóre z nich były sadzone jeszcze za czasów niemieckich.

Najcenniejszym elementem pól jest awifauna, należąca do jednych z najbogatszych w regionie, licząca aż 182 gatunki ptaków, w tym 92 to gatunki lęgowe lub prawdopodobnie lęgowe. Warte podkreślenia jest to, że na 85 występujących tu gatunków ptaków wodno-błotnych, około 35 przeprowadza tu swoje lęgi regularnie, m.in. wąsatka, kropiatka, czajka, zielonka, kszyk, sieweczka obrożna, sieweczka rzeczna oraz rzadki podróżniczek mający na polach jedną z największych populacji w zachodniej Polsce, stanowiącą 5% populacji ogólnokrajowej. Pola irygacyjne są miejscem żerowania lub bytowania m.in. dla rycyka, krwawodzioba, wodnika, brzęczka, żurawia krzykliwego, błotniaka stawowego, kani czarnej, dzięcioła średniego, jaskółek, derkacza, trzmielojada, biegusów. muchołówki białoszyjej i bociana białego. Wśród herpetofauny występują gatunki rzadkie i chronione: ropucha szara, ropucha zielona, żaba wodna, żaba jeziorkowa, żaba śmieszka, żaba trawna, rzekotka drzewna, traszka zwyczajna, zaskroniec zwyczajny, jaszczurka żyworódka i jaszczurka zwinka. W przypadku płazów, większość gatunków dobywa gody na terenie jeziorek i oczek wodnych znajdujących się w granicach Pól Irygacyjnych, które cechuje bardzo duże nagromadzenie zbiorników wodnych a także rowów melioracyjnych ze stale utrzymującą się wodą oraz stosunkowa duża powierzchnia licznych obszarów wodno-błotnych. Wszystko to sprawia, że stworzyły się tutaj bardzo dogodne warunki dla żab, ropuch i traszek.

Na Polach Irygacyjnych występuje także bogata entomofauna obejmująca szereg gatunków zarówno powiązanych z siedliskami wodnymi jak i gatunki przeważnie kojarzące się z terenami leśnymi. Wśród gatunków szczególnie cennych zinwentaryzowano m.in. jeden gatunek ważki – trzepla zielona. Jest to stosunkowo duży owad o ubarwieniu zielonożółtym z czarnymi pasami. Zasiedla przeważnie wolno płynące cieki o czystej wodzie i piaszczystym dnie. W Polsce jest to gatunek objęty ścisłą ochroną. Wśród łąk i niewielkich zadrzewień odnaleziono całą serię rzadkich chrząszczy z rodzaju biegacz: biegacz skórzasty, biegacz problematyczny, biegacz fioletowy, biegacz zwężony, biegacz granulowaty, biegacz wręgaty, biegacz Ulricha, biegacz zmienny, biegacz gajowy i biegacz ogrodowy. Z innych gatunków występuje tu kałużnica czarna (zasiedlającą zbiorniki wodne), pachnica dębowa (na terenach ze starymi alejami dębowymi i alejami drzew owocowych), tęgosz rdzawy (na starych dziuplastych drzewach), tęcznik mniejszy (pośród ciepłolubnych zarośli i na obrzeżach lasów), kwietnica okazała (na starych dębach i pośród kwitnących łąk) oraz kozioróg dębosz występujący wśród starych, dębowych alei. Poza chrząszczami stwierdzono tu także kilka rzadkich motyli cennych dla programu Natura 2000: czerwończyk nieparek, barczatka kataks, modraszek nausithous i przeplatka maturna.

Z powodu ogromnej bioróżnorodności, od lat postuluje się o utworzenie na tych terenach szeregu obszarów chronionych w postaci użytków ekologicznych i ornitologicznego rezerwatu przyrody, który (zależnie od propozycji) miałby składać się z jednego rozległego rezerwatu lub być podzielony na kilka mniejszych jak to jest w przypadku Stawów Milickich. Nie ma na razie konkretnych projektów a tym bardziej ich realnej realizacji, która w znaczący sposób zagwarantowałaby odpowiednią ochronę siedlisk i bytujących na nich gatunków. Obszar nie jest włączony nawet do sieci Natura 2000, który wyróżnia się powoływaniem specjalnych ptasich obszarów ochronnych. Dodatkowo miasto planuje większą część pól przeznaczyć na tereny zabudowy mieszkalnej, głównie w regionie osiedla Osobowice i Lipa Piotrowska. Niesie to ze sobą duże ryzyko zniszczenia tamtejszych ekosystemów wodno-błotnych, głównie przez regulację kanałów melioracyjnych, zasypywanie ich a w dłuższej perspektywie istnieje ryzyko obniżenia wód gruntowych i zaniku cennych mokradeł, trzcinowisk i łąk trzęślicowych. Obecnie większość pól stanowi własność MPWiK, na których obowiązuje zakaz wstępu, co częściowo niweluje presję ludzką. Zakazy nie obowiązują jedynie na łączących osiedla drogach publicznych przecinających pola (m.in. ulica Kajakarzy, Koszykarzy, Łyżwiarzy, Szachistów, Kaczeńcowa i Zapotocze). Dzięki takiej sytuacji tylko niewielka część osób odwiedza pola, głównie miejscowych, nielicznych turystów oraz przyrodników chcących ujrzeć lub sfotografować tutejszą florę i faunę.

Poniżej przybliżone granice terenu omawianego w artykule jako Pola Irygacyjne.