Przyroda Ziemi Wołowskiej
19 listopada 2017Obszar obejmujący mniej więcej teren w obrębie powiatu wołowskiego, na prawobrzeżnym kolanie Odry na odcinku Chobielnia-Brzeg Dolny. W skład Ziemi Wołowskiej wchodzą makroregiony Wał Trzebnicki i Nizina Śląska a dokładniej ich fragmenty, czyli: Wzgórza Strupińskie (zachodnia część Wzgórz Trzebnickich), Wysoczyzna Rościsławska, prawobrzeżna część Obniżenia Ścinawskiego oraz północny odcinek Pradoliny Wrocławskiej.
Większa część terenu ma falisty charakter z niewielkimi wzniesieniami we wschodniej części oraz obniżającą się ku rzece Pradoliną Odry, wyznaczającą południową i zachodnią część krainy. Pod względem geologicznym stanowi obszar monokliny przedsudeckiej o różnicowanym składzie, jaki charakteryzuje obszary pokryte osadami zlodowaceń. W przypadku południowej części (Wysoczyzna Rościsławska) były to zlodowacenia południowopolskie i środkowopolskie). Lodowce te naniosły głównie piaski, gliny, gliny zwięzłe z otoczakami, pyły i żwiry, wszystkie one akumulowały się tworząc kolejne warstwy. Taki typ podłoża spowodował, że głównym typem lasu jaki kształtuje się na tym terenie są bory sosnowe, w tym rzadkie i cenne bory chrobotkowe.
Tereny doliny Odry zbudowane są kompleksu skał permskich i triasowych, pokrytych utworami trzeciorzędowymi i czwartorzędowymi. Do najważniejszych osadów należą szare piaski, mułowców z wkładkami węgla, lignitów oraz pospółków (minerały zbliżone budulcowo do piasków i żwirów). Wzdłuż rzeki przewija się mozaika ekosystemów, wśród których największe połacie mają lasy łęgowe oraz grąd środkowoeuropejski. Pomiędzy lasami wyspowo występują łąki trzęślicowe, selernicowe i ostrożeniowe.
Ze względu na żyzne gleby, łagodny klimat i stosunkowo płaski charakter, tereny te uległy silnej presji człowieka, który znaczną część przeznaczył na tereny rolnicze i pastwiskowe. Krajobraz rolniczy najbardziej dominuje w części południowej, północno-zachodniej oraz wokół dwóch głównych miejscowości powiatu, miasta powiatowego Wołowa i wsi gminnej Wińsko. Tereny leśne i łąkowe dominują głównie w części środkowo-zachodniej (Dolina Jezierzycy), środkowo-wschodniej oraz niewielkie kompleksy leśne rozmieszczone wokół Wińska i Pełczyna.
Do najważniejszych obszarów przyrodniczych należy wymienić:
Wzgórza Strupińskie, będące zachodnim odgałęzieniem Wału Trzebnickiego. Leżą w większości w gminie Wińsko. Charakteryzują się łagodnymi wzniesieniami, pokrytymi lasem w północnej i środkowej części. Najwyższe (bezimienne) wzniesienie znajduje się na wschód od wsi Warzęgowo i sięga 187 m n.p.m. Utworzono tutaj obszar Natura 2000 Wzgórza Warzęgowskie. Na ich terenie znajduje się liczna populacja rzadkiego w skali kraju kruszczyka sinego (Epipactis purpurata), którego najliczniejsze stanowisko liczyło 620 pędów (Pięknoś-Mirkowa 2006) a także innych cennych roślin (róża francuska, szafirek miękkolistny, listera jajowata, goździk kosmaty). W północnej części powołano obszar Natura 2000 Dolina Łachy, który wraz z serią rezerwatów ProNatura chroni liczne tereny łąkowe i szuwarowe z rzadkimi roślinami (mieczyk dachówkowaty, długosz królewski, kukułka szerokolistna, wełnianki, selernica żyłkowana) oraz stanowiące miejsca bytowania cennych gatunków owadów, rozrodu płazów oraz gniazdowania licznej ornitofauny.
Park Krajobrazowy Doliny Jezierzycy. Znajduje się w środkowo-zachodniej części Ziemi Wołowskiej. Został utworzony 12 sierpnia 1994 roku i zajmuje teren o powierzchni 7 953 ha, obejmujący swym zasięgiem większość zlewni rzek Juszka, Jezierzyca, Niecieczna oraz Kanał Dębicki i Rów Stawowy. Na terenie parku znajdują się liczne i cenne tereny zarówno leśne jak i łąkowe. Do najważniejszych można zaliczyć łęg jesionowo-olszowy, kwaśną buczynę, łęg wiązowo-jesionowy, łąki ostrożeniowe, łąki trzęślicowe, torfowiska, mszary oraz bardzo rzadki i cenny Ols porzeczkowy. Na terenie parku znajduje się rezerwat przyrody Uroczysko Wrzosy będący ważną ostoją dla ornitofauny oraz wielu chronionych roślin (mieczyk dachówkowaty, długosz królewski, wilczomlecz błotny, groszek błotny). Na terenie parku jest planowane powołanie serii użytków ekologicznych (m.in. Krzydlińskie Łąki, Rudniański Łęg, Boraszyńskie Oczka, Torfowisko nad Niecieczą) chroniące najcenniejsze fragmenty parku.
Rezerwaty społeczne PTTP pro Natura. Jest to sieć obszarów chronionych powołanych przez Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody. Stanowią one liczne tereny (głównie łąkowe, podmokłe, rzadziej leśne), które zostały wykupione przez organizację a następnie przekształcone w rezerwaty. Wszystkie one znajdują się na terenie gminy Wińsko, w północno-wschodniej części. Głównym ich celem jest ochrona żerowisk i miejsc rozrodu ptaków (m.in. żurawia, zimorodka, bielika, czajki, błotniaka stawowego) oraz płazów (kumaki, rzekotka drzewna, żaby zielone, traszki). Przy okazji chroni się także liczne gatunki flory występujące na tych terenach (kukułka szerokolistna, nasięźrzał pospolity, kosaciec syberyjski, konitrut błotny). Do tej pory powołano dziesięć rezerwatów (Niezgoda, Ruskie Łąki, Polder, Kumaki, Długas, Pro Natura, Bielawka, Colin, Romkowe Bagno i Wierzbinka).
Dolina Odry. Obszar obejmujący liczne siedliska nadrzeczne, z których większość jest corocznie zalewana (najczęściej podczas wczesnowiosennych roztopów). Występuje tutaj szereg ginących lub cennych ekosystemów takich jak łęgi olchowe, łęgi wiązowe i jesionowe, olsy, łąki kośne, liczne młaki turzycowe, wilgotne łąki ostrożeniowe i trzęślicowe, torfowiska oraz mokradła. Wzdłuż doliny powołano szereg obszarów chronionych takich jak rezerwaty Odrzysko i Łęg Korea (ten drugi położony jest po lewej stronie rzeki, poza Ziemią Wołowską), obszary Natura 2000 (Łęgi Odrzańskie, Zagórzyckie Łąki, Dębiańskie Mokradła) a w planach jest powołanie kolejnych (Przychowskie Błonia i Przyborowski Meander). Obszary te chronią najbogatsze tereny lęgowe ptaków oraz obszary cechujące się występowaniem rzadkich lub chronionych gatunków, m.in. orzech kotewka wodna, goryczka wąskolistna, mieczyk dachówkowaty, listera jajowata, kosaciec syberyjski, róża francuska, goździk kartuzek).
Szata Ziemi Wołowskiej należy do mocno urozmaiconych i jest jedną z bogatszych na nizinnej części Dolnego Śląska. Mimo znacznych przekształceń w krajobrazie zachowało się tutaj wiele siedlisk, w tym siedliska priorytetowe dla sieci Natura 2000. Pierwotnie tereny porastały przede wszystkim lasy liściaste, głównie dębowe, częściowo bory sosnowe oraz liczne typy łęgów w dolinach rzecznych. Obecnie tego typu drzewostany rozsiane są wyspowo wśród pól i pastwisk oraz jako większe zgromadzenie na obszarze parku krajobrazowego, wzdłuż doliny Odry oraz we wschodniej części powiatu, gdzie duży kompleks rozciąga się dalej w kierunku Obornik Śląskich. Przekształcenia spowodowały znaczne zmiany składzie drzewostanów. Bory iglaste stanowią większość lasów w głębi powiatu, podczas gdy lasy liściaste dominują na obszarach zewnętrznych (granicznych).
Do najważniejszych typów ekosystemów leśnych należy:
- żyzna buczyna niżowa (Galio odorati-Fagetum), będąca najbardziej bogatym gatunkowo siedliskiem w powiecie i jednocześnie jednym z najrzadszych. Buczyna tego typu została stwierdzona zaledwie w dwóch miejscach w okolicach Czeladzi Małej oraz Trzcinicy Wołowskiej. W runie leśnym notuje się licznie rzadkie lub chronione gatunki roślin jak wawrzynek wilczełyko, kokorycz wątła, żywiec cebulkowy i czosnek niedźwiedzi.
- kwaśna buczyna niżowa (Luzulo pilosae-Fagetum), charakteryzująca się mniejszą różnorodnością jednak występuje w gminie znacznie częściej. Notowana w dużym rozproszeniu na terenie całego powiatu, m.in. w okolicach Dębna, Zagórzyc, Krzydliny Wielkiej, Wrzosów, Wołowa, Brzegu Dolnego i Warzęgowa. W runie leśnym występują głównie mchy, paprocie i trawy a także rośliny zielne jak konwalia majowa, konwalijka dwulistna czy pszeniec zwyczajny. Na terenie Ziemi Wołowskiej często ma charakter zniekształcony przez znaczny udział sosny zwyczajnej, często o dominującej pozycji w drzewostanie.
- grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio sylvaticii-Carpinetum, Tilio-Carpinetum) pod względem powierzchni są to jedne z największych lasów liściastych na terenie powiatu. Notowane są w rozproszeniu na całym terytorium, jednak jego największe płaty stwierdzono wzdłuż doliny Odry, m.in. na terenie Natura 2000 Łęgi Odrzańskie (okolice Brzegu Dolnego, Prawikowa, Pogalewa, Tarchalic, Lubiąża i Glinian) a także na Wzgórzach Warzęgowskich i w parku krajobrazowym w okolicach Dębna, Rudna i Krzydliny Małej. Notuje się w nim liczne gatunki roślin jak zawilec gajowy, przytulia wonna, zdrojówka rutewkowata, kokorycz pusta, miodunka plamista i fiołek leśny. Niektóre płaty objęte zostały ochroną w ramach rezerwatu Uroczysko Wrzosy.
- łęgi ze związku Alno-Ulmion, jest to siedlisko lasów liściastych o największe powierzchni na terenie powiatu. Notowane wzdłuż większości cieków wodnych, w tym rozległe płaty występują wzdłuż Odry, Jezierzycy i Łachy a także licznie w innych częściach powiatu, w tym w okolicach Brzegu Dolnego, Krzydliny Małej, Prawikowa, Tarchalic, Małowic i Przyborowa. Duża część chroniona jest na obszarach Natura 2000 Łęgi Odrzańskie, Dębiańskie Mokradła i Dolina Łachy. Wśród ciekawszych gatunków roślin notuje się m.in. śnieżycę wiosenną, śnieżyczkę przebiśnieg, żywokost bulwiasty, czosnek niedźwiedzi, kokorycz pustą i śledziennicę naprzeciwlistną.
- łęgi wierzbowo-topolowe (Salicetea purpureae), stosunkowo liczne siedlisko, które znajduje się w dużym rozdrobnieniu na terenie całego powiatu, głównie wzdłuż cieków wodnych i w miejscach o wysokim poziomie wód gruntowych. Siedliska opisane są przede wszystkim w południowej części powiatu, w okolicach miejscowości Wołów, Prawików, Tarchalice, Brzeg Dolny, Dębno, Wrzosy i Lubiąż. Duża część chroniona jest na obszarach Natura 2000 Łęgi Odrzańskie, Dębiańskie Mokradła i Dolina Łachy.Wśród częstszych gatunków w runie notuje się m.in. tojeść pospolitą, tarczycę pospolitą, przytulię błotną, gwiazdnicę gajową i żywokosta lekarskiego.
- ols porzeczkowy (Ribeso nigri-Alnetum) stanowi jedno z najcenniejszych siedlisk powiatu stwierdzone głównie w rezerwacie Uroczysko Wrzosy, będące jednym z głównych przedmiotów ochrony rezerwatu. Wśród gatunków charakterystycznych należy porzeczka czarna a także psianka słodkogórz i jeden z flagowych gatunków dla Ziemi Wołowskiej – długosz królewski.
Pomimo dużej lesistości, na terenie powiatu występują też liczne i rozległe siedliska nieleśny, w tym liczne ekosystemy łąkowe, których większość zajmuje stosunkowo duże powierzchnie. Siedliska są jednak rozlokowane wyspowo na całym terenie. Do najważniejszych ekosystemów należą:
- ciepłolubne, śródlądowe murawy napiaskowe (Koelerion glaucae) jest to biotop bardzo rzadki o niewielkich płatach rozlokowanych głównie w centralnej i wschodniej części powiatu w okolicach Wołowa, Tarchalic, Brzegu Dolnego, Żerkówka, Głębowic, Zagórzyc i Rudna. Na ich terenie notuje się goździka kropkowanego, goździka kartuzka, przetacznika kłosowatego i driakiew żółtą. Obecnie niewielkie płaty chronione są w obszarze Natura 2000 Łęgi Odrzańskie. Część siedlisk planowano objąć ochroną jako użytek ekologiczny, jednak zostały one zniszczone w czasie budowy obwodnicy Brzegu Dolnego (projektowany użytek Murawy pod Żerkówkiem).
- niżowe łąki świeże użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris) rozlokowane są w licznych ale rozdrobionych płatach na całym praktycznie obszarze powiatu, głównie w okolicach Wołowa, Wińska, Zagórzyc i w parku krajobrazowym, gdzie charakteryzują się liczną florą, herptofauną i entomofauną. Większe płaty rozlokowane są m.in. w okolicach Krzydliny Małej i Wielkiej, Lubiąża i Starego Lubiąża. Jedne z większych płatów chronione jest na użytku ekologicznym Dolina Juszki.
- łąki trzęślicowe (Molinion) siedlisko notowane w wielu rejonach powiatu, posiada liczne i stosunkowo bogate płaty głównie w południowej i zachodniej części oraz w okolicach doliny Łachy. Na terenie wołowskich łąk trzęślicowych notuje się m.in. mieczyka dachówkowatego, kruszczyka błotnego, tarczownicę oszczepowatą, goryczkę wąskolistną, kukułkę szerokolistną i listerę jajowatą. Do większych płatów należą łąki w okolicach Krzydliny Małej, Zagórzyc, Prawikowa, Dębna i Somogrzówka. Część chroniona jest na obszarach Natura 2000 (Łęgi Odrzańskie, Zagórzyckie Łąki, Dębiańskie Mokradła), w rezerwacie Uroczysko Wrzosy oraz na serii rezerwatów ProNatura (m.in. Polder, Żurawie Mokradło, Ruskie Łąki).
- łąki selernicowe (Cnidion dubii) należą do jednych z rzadszych siedlisk na terenie powiatu, gdzie często tworzą mozaikę z innymi siedliskami wilgotnych łąk. Notowana w dużym rozproszeniu głównie wzdłuż doliny Odry oraz innych cieków (Juszka, Jezierzyca, Łacha), gdzie stwierdzono płaty w okolicach Tarchalic, Lubiąża, Prawikowa, Dębna, Krzydlina Małej i Wrzosów. Wśród gatunków charakterystycznych należy m.in. selernica żyłkowana, konitrut błotny, groszek błotny i fiołek wyniosły.
- Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion, obejmuje szeroką grupę licznych siedlisk występujących w naturalnych zbiornikach wodnych, w tym jeziora i starorzecza. Notowane są głównie przy większych ciekach wodnych oraz obszarach występowania stawów i jezior, głównie w zachodniej i południowej części powiatu. Na obszarze północnym i wschodnim siedliska te są bardzo rzadkie. Do największego nagromadzenia stanowisk należy dolina Odry oraz obszar parku krajobrazowego. Z ciekawszych roślin notuje się m.in. kotewkę orzech wodny, osoka aloesowata, żabiściek pływający, grzybienie północne i białe, grążel żółty i grzybieńczyk wodny. Siedlisko chronione m.in. w rezerwacie Odrzysko.
