Naparstniczka czeska

Naparstniczka czeska

Jadalny i jednocześnie chroniony grzyb, którego rozproszone stanowiska można spotkać w wilgotnych i widnych lasach łęgowych oraz grądach. Jest to jeden z najwcześniej wyrastających grzybów albowiem owocniki pojawiają się często już w lutym lub na początku marca. Wśród ciekawych cech należy wymienić fototropizm, czyli podążanie w kierunku światła. Cecha typowa głównie dla roślin albowiem światło potrzebne jest im do fotosyntezy, procesu którego naparstniczka oczywiście nie przeprowadza, jest przecież grzybem. 

Naparstniczka czeska (Verpa bohemica), należy do rodziny smardzowatych (Morchellaceae), gdzie została umieszczona w rodzaju liczącym około 5-9 gatunków (zależnie od ujętej systematyki). W Polsce występuje jeszcze jeden gatunek, naparstniczka stożkowata (Verpa conica). Wśród najbliższych krewniaków występujących w Polsce należą gatunki z rodzaju krążkówka (Disciotis) i smardz (Morchella). Naparstniczka została po raz pierwszy sklasyfikowana w 1834 r. jako Morchella bohemica (w luźnym tłumaczeniu „smardz czeski”), dopiero pół wieku później przeniesiono ją do obecnego rodzaju Verpa, którego nazwa pochodzi od łacińskiego słowa oznaczającego erekcję lub mały pręt. W polskiej nomenklaturze często występuje także jako smardzówka czeska (Ptychoverpa bohemica), jednak nazwa ta stopniowo wychodzi z użycia. W języku angielskim gatunek określany jest kilkoma nazwami, m.in. early morel (wczesny smardz), early false morel (wczesny fałszywy smardz), a także the wrinkled thimble-cap (pomarszczony naparstek). Ta ostatnia nazwa jest najbliższa polskiej wersji, która także odnosi się do główki w kształcie przypominającym naparstek, szczególnie gdy oderwie się ją od trzonku. Pusta w środku może faktycznie zostać nałożona na czubek palca jak ów naparstek jednak ze względu na ochronę gatunkową nie należy zrywać i niszczyć owocników w tym celu.

Wygląd: Niewielki grzyb osiągający 10-15 cm (rzadko 20 cm) o owocniku składającym się na główkę i trzon. Główka o wysokości 2-4 cm i szerokości 2-3 cm, początkowo w kształcie naparstka, wraz z dojrzewaniem przybiera dzwonkowaty pokrój. Z wyglądu jest charakterystyczna dla smardzowatych, o silnie pofałdowanej powierzchni składającej się na faliste żeberka i głębokie jamki pokryte warstwą zarodnikonośną (alweolami). Powierzchnia matowa w kolorze ochrowym, żółtobrązowym lub jasnobrązowym, często z ciemnymi przebarwieniami. Główka jest wolna, tzn. nie jest przyrośnięta do trzonu (cecha odróżniająca od smardzów). Sam trzon jest walcowaty o białej lub białawej barwie, początkowo pełny w środku. Jednak wraz z wiekiem tworzy w środku pustą komorę. Miąższ jest kruchy i łatwo ulega pęknięciom, także sama główka często ulega odłamaniu przy dotknięciu. Wysyp zarodników następuje wiosną, są one o eliptycznym kształcie i gładkiej powierzchni, bardzo duże jak na grzyby (wymiary: 50-80(100) µm długości i 15-25 µm szerokości).

Występowanie: Gatunek szeroko rozprzestrzeniony na półkuli północnej obejmując swoim zasięgiem Europę, Azję i Amerykę Północną, gdzie występuje w rozproszeniu. W Europie stanowiska odnotowane są głównie w części północnej i środkowej, m.in. na terenie Austrii, Czech, Dani, Finlandii, Hiszpanii, Niemiec, Norwegii, Polski, Rosji, Słowenii, Szwecji i Ukrainy. Poza tym stwierdzony w północnych i środkowych regionach Ameryki Północnej (Kanada, Kraina Wielkich Jezior, Środkowy Zachód USA i północna Kalifornia) oraz pojedynczo w Azji (Turcja, Indie). W Polsce gatunek notowany w dużym rozproszeniu, głównie na obszarach południowych i wschodnich (Wyżyna Małopolska, Kotlina Sandomierska, Karpaty) oraz w regionach dużych aglomeracji miejskich. Należy tu zaznaczyć iż częste notowanie naparstniczki w miastach jest spowodowane głównie bliskością, dobrym dostępem i częstym penetrowaniem takich terenów przez mykologów oraz inwentaryzatorów. Na Dolnym Śląsku jest to rzadki gatunek stwierdzony na pojedynczych stanowiskach rozproszonych w zasięgu całego województwa, m.in. okolice miejscowości Szklary (Wzgórza Niemczańskie), na południe od Unisławia Śląskiego (Góry Kamienne), okolice wsi Nowosielce (gm. Oborniki Śl.), stoki góry Kamiennik (Pasmo Krowiarki), bezimienne zbocze k. Złotego Stoku (Góry Złote), jest także notowana na Pogórzu Kaczawskim oraz na ogródkach działkowych i terenach parkowych miasta Wrocław.

Gatunek preferuje tereny wilgotne, o glebie żyznej, gliniastej i zasobnej w warstwę próchnicy. Przeważnie rośnie w siedliskach lasów liściastych, głównie łęgi topolowe, łęgi olchowe (olszyny), rzadziej w łęgach jesionowych lub w wilgotnym wariancie grądu środkowoeuropejskiego. Często spotykana jest także w zaroślach wierzbowych i innych typach zarośli występujących nad ciekami wodnymi. Sam skład gatunkowy drzewostanu ma prawdopodobnie drugorzędne znaczenie, albowiem naparstniczkę notowano także na terenach ruderalnych, w parkach i w silnie przekształconych lasach, gdzie w składzie drzewostanu dominowały sosny, lipy, klony, brzozy czy gatunki ozdobne. Wszystkie siedliska łączyło wilgotne środowisko o żyznej glebie, często pokrytej grubą warstwą liści lub mchu a także z dobrym dostępem do światła. Mimo iż grzyby nie przeprowadzają fotosyntezy, naparstniczki (podobnie jak smardze) częściej rosną na stanowiskach jasnych. Jednym z możliwych powodów jest ich wczesna wegetacja, kiedy to gleba wystawiona na promienie słoneczne szybciej się nagrzewa stwarzając lepsze warunki do rozwoju w trakcie chłodnych, wczesnowiosennych dni.

Rozwój: Naparstniczka należy do grzybów owocujących wiosną, często już na przedwiośniu. Jest jednym z najwcześniej pojawiających się przedstawicieli rodziny smardzowatych. Przy bardzo sprzyjającej pogodzie (ciepłe, bezśnieżne zimy) owocniki mogą wyrastać już w lutym, jednak najczęściej pojawiają się marcu i na początku kwietnia (zależnie od lokalnych warunków klimatycznych i temperaturowych). Przeważnie minimalna temperatura potrzebna do rozpoczęcia wzrostu wynosi zaledwie 3^oC, podczas gdy optimum wynosi około 22^oC. Górną granicą dla rozwoju owocników jest temperatura powyżej 30^oC, która jest jednak skrajną rzadkością w okresie wegetacji grzybów (marzec-kwiecień). W czasie wyrastania główka naparstniczki nie zmienia zbytnio swojego kształtu. Owocnik stopniowo wychodzi spod ziemi i dopiero w końcowej fazie wzrostu główka może ulec częściowemu rozchyleniu w dolnej części nadając dzwonkowaty kształt. Trzon także rośnie na długość wraz z dojrzewaniem owocnika, przy czym początkowo jest pełny i dopiero wraz ze wzrostem we wnętrzu tworzy się pusta komora. Sam owocnik nie jest trwały, zależnie od temperatury, może utrzymywać się ok. 2 tygodnie, rzadko dłużej. Dodatkowo niektóre badania sugerują występowanie heliotropizmu (wzrost ku światłu), o czym świadczyć ma skierowanie fałdek owocnika głównie w kierunku najintensywniejszego źródła światła. Ta reakcja na bodziec świetlny ma ważny wpływ na rozmnażanie albowiem umożliwia ułożenie worków z zarodnikami w kierunku potencjalnie otwartej przestrzeni z której dochodzi promień słoneczny. Brak światła z danej strony oznacza zarośnięcie jej drzewami i krzewami a więc także utrudniony jest dostęp do wiatru roznoszącego zarodniki. Ukierunkowanie fałd z workami w kierunku źródła światła a więc i otwartej przestrzeni zwiększa szanse na lepsze rozniesienie zarodników przez wiatr.

Inne: Naparstniczka należy do grzybów jadalnych o dużych walorach smakowych i wysokich wartościach kulinarnych, podobnie jak większość jadalnych gatunków z rodziny smardzowatych. W Polsce jej zbiór jest możliwy po otrzymaniu stosownych zezwoleń albowiem jest to grzyb chroniony. Pierwotnie gatunek podlegał ochronie ścisłej, w 2014 r. został przeniesiony do ochrony częściowej. Ze względu na rzadkość, naparstniczka jest zaliczony do kategorii gatunków narażonych na wymarcie (V) wg Czerwonej listy roślin i grzybów Polski. W najbliższej przyszłości jej status najprawdopodobniej ulegnie przesunięciu do kategorii gatunków wymierających, jeśli nie znikną czynniki zagrażające. Badanie wartości izotopów węgla i azotu w tkankach wykazało, że naparstniczka jest saprobiontem, co oznacza że pozyskuje składniki odżywcze z rozkładającej się materii organicznej. Sugeruje się jednak także, iż przez co najmniej część swojego cyklu grzyb żyje w mikoryzie z otaczającymi drzewami. Na pierwszy rzut oka może przypominać inne smardzowate, od których różni się w wyglądzie i budowie. M.in. naparstniczka stożkowata (Verpa conica) ma mniejsze owocniki o niepofałdowanej główce, natomiast smardze różnią się przyrośniętą do trzonu główką (u naparstniczek głowa nie jest przyrośnięta).

Bibliografia:

• Buller AHR. (1958). Researches on Fungi. 6. New York, New York: Hafner Publishing. pp. 323–4.
• Chlebicki A. 1997. Nowe stanowiska smardzówki czeskiej Verpa bohemica, okratka australijskiego Clathrus archeri i czasznicy olbrzymiej Calvatia gigantea na Dolnym Śląsku. Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 53(1)
• Czesław Narkiewicz „Grzyby chronione Dolnego Śląska”, Jelenia Góra, Wydawnictwo Muzeum Przyrodniczego, 2005 ​ISBN 83-89863-20-0
• Jankowski W., Zając K. i inni. Inwentaryzacja przyrodnicza gminy Bystrzyca Kłodzka. „Fulica” Jankowski Wojciech. Wrocław 2010.
• Świerkosz K., Reczynska K., Halama M. 2018. „Nowe stanowiska grzybów makroskopijnych w Sudetach i na ich Przedgórzu” Przyroda Sudetów 21: 63-76.