Przyroda Sudetów

Przyroda Sudetów

Sudety stanowią jeden z najbardziej charakterystycznych regionów nie tylko na Dolnym Śląsku ale i generalnie w Polsce. To drugie co do wielkości i wysokości góry, których zasięg obejmuje także Niemcy i Czechy. My jednak będziemy koncentrować się głównie na śląskiej części, która rozpościera się od Bogatyni po Głubczyce w województwie opolskim. Nie sposób opisać w jednym artykule o całym bogactwie przyrodniczym Sudetów, które dzięki mnogości wszelkiego rodzaju skał i podłoży cechuje duże zróżnicowanie siedlisk i gatunków, zarówno typowo pospolitych, nizinnych, jak i górskich oraz wysokogórskich, w tym wiele endemitów i reliktów polodowcowych.

Podział roślinny obejmuje w całości tzw. Dział Sudetów, który dzieli się następnie na okręgi. Okręgi zbliżone są do podziału geograficznego, czyli wyróżniamy Okręg Pogórze i Przedgórze Sudetów, Sudety Zachodnie, Sudety Środkowe i Sudety Wschodnie. Ze względu na stosunkowo niską wysokość większości gór sudeckich oraz podobny miszmasz podłoży, flora poszczególnych pasm górskich jest stosunkowo zbliżona. Różnice pojawiają się głównie wraz ze wzrostem wysokości, gdzie największe różnice w stosunku do pozostałych pasm cechuje obszar Karkonoszy, Gór Izerskich oraz Masywu Śnieżnika. Ale po kolei.


Okręg Pogórza i Przedgórza Sudetów. Jest to najrozleglejszy fragment obejmujący wszystkie niższe partie zwane generalnie pogórzami lub wzgórzami i obejmuje Pogórze Izerskie, Pogórze Kaczawskie, Pogórze Bolkowsko-Wałbrzyskie, Masyw Ślęży, Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie, Obniżenie Podsudeckie, Obniżenie Otmuchowskie i Wzgórza Strzegomskie. Do okresu trzeciorzędu cały region pierwotnie stanowił jednolitą całość z Sudetami, lecz nie został on wydźwignięty w momencie, gdy rozpoczęły się trzeciorzędowe ruchy górotwórcze, czego efektem jest oddzielnie od Sudetów tzw. Uskokiem Brzeżnym. W części Pogórza Kaczawskiego i Wałbrzyskiego ma ono charakter równinny z izolowanymi wypreparowanymi twardzielcami, podczas gdy w części wschodniej teren jest stosunkowo bardziej pofalowany. W przypadku Przedgórza Sudetów, na tle niskich wzgórz dobrze wyróżnia się Ślęża, która dzięki budowie z bardzo twardego i wytrzymałego gabru, nie uległa lodowcom przesuwającym lżejsze i miększe skały. Przyroda regionu ma charakter przejściowy pomiędzy nizinami a górami z większym udziałem tych drugich. Siedliska leśne stopniowo przechodzą z typowo nizinnych w formy podgórskie i górskie, dotyczy to zwłaszcza buczyn, grądów i lasów dębowych. Siedliska łąkowe bardziej przypominają składem gatunkowym ich nizinne odpowiedniki aniżeli formy górskie tychże siedlisk. Przedgórze ze względu na łagodne ukształtowanie terenu, zostało bardzo silnie przekształcone przez człowieka, głównie pod pola uprawne. Tereny leśne zachowały się przede wszystkim na bardziej stromych stokach oraz wzdłuż cieków wodnych. Wyjątkiem jest Masyw Ślęży, który w znacznej mierze uniknął wylesiania. Do gatunków charakterystycznych dla okręgu należy cała grupa paproci serpentynowych (zanokcica serpentynowa Asplenium adulterinum, zanokcica ciemna Asplenium adiantum-nigrum, zanokcica klinowata Asplenium cuneifolium) oraz gatunki mające tu głównie centrum występowania w regionie, jak obrazki alpejskie (Arum cylindraceum), dziewanna fioletowa (Verbascum phoeniceum), wyka pannońska (Vicia pannonica) i zaraza przytuliowa (Orobanche caryophyllacea). Na obszarze występują dwa parki krajobrazowe (Ślężański, fragment Doliny Bystrzycy), kilka rezerwatów przyrody (Muszkowicki Las Bukowy, Skałki Stoleckie, Góra Ślęża, Góra Radunia, Łąka Sulistrowicka) oraz seria niewielkich użytków ekologicznych (Stanowiska Paproci Serpentynowych w Masywie Ślęży).


Obszar Pogórza jest stosunkowo inny niż Przedgórza. Dzięki bardziej urozmaiconej rzeźbie oraz większej ilości wzgórz, gór i stromych stoków tereny rolnicze zajęły znacznie mniejszy areał.  Duże kompleksy leśne rozpościerają się na całym obszarze, jednak więcej jest ich głównie w wyższych regionach. Można tu wyróżnić bogatszą różnorodność zarówno siedlisk jak i gatunków. Wśród których występują biocenozy notowane w kraju tylko tutaj. Nalezą do nich brekiniowe dąbrowy z drzewiastymi formami jarzębu brekinia (brzęku) porastające wzgórza w Parku Krajobrazowym Chełmy. Park jest częścią tzw. Krainy Wygasłych Wulkanów. Są to pozostałości dawnych wulkanów (neki, słupy bazaltowe) wraz z poduszkami lawowymi, które są rozsiane po całym Pogórzu Izerskim i Kaczawskim. Na części terenu wykształciły się długie wąwozy o wysokich i stromych ścianach, częściowo porośnięte lasami klonowo-lipowymi, żyznymi buczynami oraz licznymi zespołami paproci szczelinowych. Do gatunków charakterystycznych należy zaliczyć języcznika zwyczajnego (Phyllitis scolopendrium)-jedyne stanowisko w zachodniej Polsce i włosocienia delikatnego  (Vandenboschia speciosa)- jedyne stanowisko w Polsce. Do roślin wyjątkowo częstych zalicza się przylaszczkę pospolitą (Hepatica nobilis), buławnika mieczolistnego (Cephalanthera longifolia), paprotnika ostrego (Polystichum lonchitis), kukułkę bzową (Dactylorhiza sambucina) i kosaćca syberyjskiego (Iris sibirica). Na obszarze występują trzy parki krajobrazowe (Chełym, Książański, Doliny Bobru), wiele rezerwatów przyrody (Grądy koło Posady, Góra Zamkowa, Wilcza Góra, Ostrzyca Proboszczowicka, Wąwóz Lipa, Wąwóz Siedmicki, Wąwóz Myśliborski, Przełomy pod Książem, Jeziorko Daisy) oraz pojedyncze użytki ekologiczne (Lena, Stawy Młyńsko).


Obszar Sudetów Wschodnich obejmuje Masyw Śnieżnika z Krowiarkami, Góry Złote i Góry Bialskie. W większości są to tereny stosunkowo wysoko położone, które charakteryzują się małym zagospodarowaniem rolniczym, ograniczającym się głównie do niższych położeń górskich oraz terenów stosunkowo płaskich. W wyższych położeniach duże obszary zajmowane są przez pastwiska i łąki kośne, w tym największe obszary muraw kserotermicznych w Sudetach, które są lokalizowane w Paśmie Krowiarek. Oprócz nich notuje się tutaj także murawy bliźniaczkowe i górskie łąki konietlicowe. Obszar cechuje wysoka lesistość, głównie zaliczana do regla dolnego z niewielkim wystąpieniem regla górnego w wyższych partiach. Niestety większość drzewostanu stanowią monokultury świerkowe. Pozostałe fragmenty obejmują buczyny, w tym rzadkie lasy ciepłolubnych buczyn storczykowych. Do najrzadszych siedlisk w Sudetach Wschodnich należą murawy wysokogórskie, które notowane są na Śnieżku oraz niewielkie płaty torfowisk wysokich. Oba typy siedlisk nie są częste z powodu specyficznej budowy tej części Sudetów (strome zbocza i zbyt niska wysokość). Masyw Śnieżnika i Góry Złote charakteryzuje występowanie niektórych gatunków karpackich i zachodniokarpackich, które mają tutaj swoje najbardziej wysunięte na zachód stanowiska. W tej grupie gatunków należy wymienić m.in.: sesleria tatrzańska (Sesleria sadleriana), Driakiew lśniąca (Scabiosa lucida), pszeniec Hebricha (Melampyrum herbichii) i szelężnik wysokogórski  (Rhinanthus alpinus). Poza tym w obu pasmach górskich notuje się gatunki niewystępujące nigdzie indziej w regonie: dzwonek brodaty (Campanula barbata), który w Polsce występuje tylko tutaj oraz wyblin jednolistny (Malaxis monophyllos), storczyk kukawka (Orchis militaris), zawilec wielkokwiatowy (Anemone sylvestris) mające w Sudetach Wschodnich jedyne znane stanowiska na Dolnym Śląsku. Dzięki licznym skałom wapiennym występuje tutaj duże nagromadzenie storczykowatych, w tym rzadkiego obuwika pospolitego (Cypripedium calceolus), buławnika czerwonego (Cephalanthera rubra) i żłobika koralowego (Corallorhiza trifida). Na obszarze występuje jeden ale rozległy Śnieżnicki Park Krajobrazowy, kilka rezerwatów przyrody (Puszcza Śnieżnej Białki, Nowa Morawa, Jaskinia Niedźwiedzia, Śnieżnik Kłodzki i Wodospad Wilczki) oraz kilka użytków ekologicznych (Hałda Storczykowa, Rogóżka, Biała Marianna).


Obszar Sudetów Środkowych obejmuje rozległy ale stosunkowo niski teren. Większość gór nie przekracza 1000 m n.p.m. W skład omawianego fragmentu Sudetów wchodzi Kotlina Kamiennogórska, Góry Kamienne, Góry Wałbrzyskie, Góry Sowie, Góry Bardzkie, Obniżenie Noworudzko-Ścinawskie, Góry Stołowe, Pogórze i Góry Orlickie, Góry Bystrzyckie, Kotlina Kłodzka. Obszar ze względu na powierzchnię charakteryzuje duża różnorodność podłoży (od wapieni, poprzez piaskowce, łupki zieleńcowe, aż po granit) oraz bogata rzeźba terenu, w skład której wchodzą bardzo dobrze znane formy skalne w parku narodowym (Szczeliniec, Błędne Skały, Skalne Grzyby), dodatkowo występuje tu jedno z największych nagromadzeń pomników przyrody obejmujących twory skalne, chronione m.in. na terenie Góry Kruczych (Czerwone Skałki, Małpia Skała, Stożek Wielki, Szczeliny Wiatrowe, Zapomniane Skałki, Barbarka, i wiele innych). Niestety ze względu na bogactwo surowców oraz liczne doliny teren został intensywnie przekształcony oraz zagospodarowany (powstanie dużych ośrodków miejskich i przemysłowych w Wałbrzychu, Dzierżoniowie, Świebodzicach czy Nowej Rudzie). Wiele lasów wycięto pod pola i pastwiska, a te które ocalały zostały szybko zastąpione przez monokultury świerka. Większe fragmenty liściastych lasów przetrwały w wyższych partiach oraz regionach oddalonych od ośrodków miejskich, głównie w Górach Sowich i Bardzkich. Wśród ważniejszych siedlisk należy wymienić duże połacie żyznych i kwaśnych buczyn górskich, lasów klonowo-lipowych oraz terenów nieleśnych (murawy kserotermiczne, murawy bliźniaczkowe). Do cenniejszych obszarów należą rozległe torfowiska w Zieleńcu i pod Batorowem, które stanowią rezerwuar najcenniejszych gatunków, w tym reliktowych (brzoza karłowata Betula nana). Do roślin występujących tylko w tym regionie Sudetów należy wymienić tajężę jednostronną (Goodyera repens), zarazę wielką (Orobanche elatior), tłustosza pospolitego (Pinguicula vulgaris), storczycę kulistą (Traunsteinera globosa), gnidosza błotnego (Pedicularis palustris) oraz skalnicę zwodniczą (Saxifraga sponhemica) i goryczuszkę czeską (Gentialnella bohemica). Dwie ostatnie rośliny mają tu jedyne znane miejsce występowania w kraju. Do gatunków z dużą liczbą stanowisk należy: lilia bulwkowata (Lilium bulbiferum), skrzyp olbrzymi (Equisetum telmateia), wełnianka wąskolistna (Eriophorum angustifolium), arnika górska (Arnica montana), jaskier platanolistny (Ranunculus platanifolius) i tojad dziubaty (Aconitum variegatum). Jest to także jedyny obszar w województwie, gdzie notuje się rzadki gatunek grzyba – kolczakówkę piekącą (Hydnellum peckii). Na obszarze występuje jeden park narodowy (PN Gór Stołowych), dwa parki krajobrazowe (Gór Sowich, Sudetów Wałbrzyskich) oraz kilka rezerwatów przyrody (Góra Choina, Bukowa Kalenica, Cisy, Cisowa Góra, Kruczy Kamień, Głazy Krasnoludków i Torfowisko pod Zieleńcem).


Obszar Sudetów Zachodnich należy do najbardziej wyjątkowych, głównie za sprawą Karkonoszy – przyrodniczej perły w koronie Sudetów. Poza nimi do obszaru należą Góry Izerskie, Kotlina Jeleniogórska, Rudawy Janowickie i Góry Kaczawskie, te ostatnie także wyróżniają się w wielu aspektach na tle innych pasm górskich. Cały teren charakteryzuje się stosunkowo dużą wysokością i zróżnicowaniem geologicznym (od granitu po skały wapienne i dolomitowe), czego efektem są liczne twory skalne. Poza kotliną, reszta pasm została stosunkowo słabo zagospodarowana rolniczo. W dużej części ograniczyło się to do powstania pastwisk i łąk kośnych. Lasy spotkał podobny los jak wszystkie inne, czyli masowe przekształcenia na monokultury świerkowe. Proceder ten był szczególnie intensywny w Górach Izerskich, Karkonoszach i Rudawach Janowickich. Góry Kaczawskie zachowały w niektórych fragmentach rzadkie i cenne siedliska ciepłolubnych buczyn stroczykowych oraz żyznych buczyn górskich, które dzięki bogatym pokładom skał wapiennych charakteryzują się wyjątkowym bogactwem florystycznym. Do cennych siedlisk należą rozległe tereny torfowisk wysokich, największe w polskiej części Sudetów, które rozpościerają się w szczytowych partiach Karkonoszy oraz Gór Izerskich. Powstanie torfowisk było spowodowane specyficzną budową geologiczną i bardzo wysokim przychodem wód, pochodzących zarówno z opadów, jak i osadów atmosferycznych.


Grzbiet Karkonoszy wraz z kilkoma kotłami stanowi jeden z najcenniejszych terenów nie tylko w regionie ale także w skali ogólnopolskiej. Cechują je w pełni wykształcone cztery piętra roślinne: oba regle, piętro subalpejskie oraz piętro alpejskie. Na wyższych piętrach występują liczne endemity i relikty polodowcowe: dzwonek karkonoski (Campanula bohemica), gnidosz sudecki (Pedicularis sudetica), przytulia sudecka (Galium sudeticum), skalnica śnieżna (Saxifraga nivalis), malina moroszka (Rubus chamaemorus). Poza tym w Karkonoszach występuje szereg roślin, które mają tu jedyne znane stanowiska w polskich Sudetach, m.in. pierwiosnek maleńki (Primula minima), zawilec narcyzowy (Anemone narcissiflora), czosnek syberyjski (Allium sibiricum), rzeżucha rezedolistna (Cardamine resedifolia), żebrowiec górski (Pleurospermum austriacum), sasanka alpejska (Pulsatilla alpina). Wiele z nich stwierdzono jedynie na Żyle Bazaltowej w Małym Śnieżnym Kotle, będącej dzięki temu najcenniejszą przyrodniczo skałą w  całych Sudetach. Pozostałe pasma Sudetów Zachodnich także posiadają rzadkie gatunki roślin (zarówno w skali regionu jak i kraju), m.in. cyklamen purpurowy (Cyclamen purpureum, jedyne stanowisko w Polsce), obuwik pospolity (Cypripedium calceolus), perłówka siedmiogrodzka (Melica transsilvanica), goryczka trojeściowa (Gentiana asclepiadea), goryczuszka gorzkawa (Gentianella amarella), brzoza karłowata (Betula nana), podejźrzon księżycowy (Botrychium lunaria) i kruszczyk Muellera (Epipactis muelleri). Duże nagromadzenie rzadkich i cennych gatunków, poza Karkonoszami, notuje się w Górach Kaczawskich, będących jednym z najbogatszych przyrodniczo terenów. Swoje bogactwo zawdzięczają głównie dużym pokładom skał wapiennych i dolomitowych, które od wieków wydobywano w licznych kamieniołomach. Na obszarze Sudetów Zachodnich występuje jeden park narodowy (Karkonoski), jeden park krajobrazowy (Rudawski) oraz kilka rezerwatów przyrody (Buczyna Storczykowa na Białych Skałach, Góra Miłek, Buki Sudeckie, Krokusy w Górzyńcu, Torfowiska Doliny Izery).


Podsumowując Sudety stanowią wartościowy przyrodniczo obszar, który pomimo wiekowej dewastacji wciąż ma wiele do zaoferowania. Mimo wycięcia większości naturalnych siedlisk i zastąpienia ich sztucznymi nasadzeniami świerkowymi, polami uprawnymi i łąkami kośnymi, wiele obszarów uniknęło smutnego losu. Stanowią one obecnie pojedyncze wyspy bioróżnorodności w morzu antropogenicznych zmian narzuconych przez ludzką działalność. Wiele z tych „wysp” objęto ochroną, jednak dużo więcej wciąż czeka na jakąkolwiek formę chroniącą je przed zgubną ręką ludzką.