Zadrzechnia fioletowa

Jeden z najsłynniejszych owadów ostatnich lat, o którym można było zobaczyć artykuły na głównych stronach ogólnopolskich portali. Mowa tu o wielkiej ale i pięknej zadrzechni fioletowej. Pszczoła ta po kilkudziesięciu latach nieobecności ponownie kolonizuje Polskę. Pierwszego odkrycia dokonano w 1998 roku, od tego czasu owad prze na północ dochodząc już pod Bydgoszcz i Białystok. A wszystko dzięki globalnemu ociepleniu.

Gromada: Owady (Insecta)

Rodzina: Pszczołowate (Apidae)

Wielkość:   21-24 mm

Aktywność: dzień

Cykl rozwojowy: 2 sezony

Kategoria zagrożenia: LC (Najmniejszej Troski) na świecie, EX (wymarły) w Polsce*

* – status polski wymaga aktualizacji, jako że owad posiada wiele udokumentowanych stanowisk.

Wygląd: Zadrzechnia fioletowa Xylocopa violacea, jest to jedna z największych europejskich pszczół. Wielkość ciała waha się od 21 do 24 mm, przy czym samice są większe od samców. Pancerz jest w błyszczącym, czarnym kolorze z krótkimi, czarnymi i połyskującymi włoskami, które są najliczniejsze na bokach ciała i na odwłoku. Głowa stosunkowo płaska i krótka z silnie zesklerotyzowaną ssawką. Na głowie występuje para dużych, czarnych oczu oraz para czułek złożonych z 12 członów u samic i 13 członów u samców. Dodatkowo samiec posiada pomarańczowordzawe zabarwienie spodniej strony czułków w końcowych odcinkach, co jest cechą rozpoznawczą pomagającą w rozróżnieniu od pokrewnego gatunku, zadrzechni czarnorogiej. Tułów masywny, o matowym połysku. Posiada parę drobnych i parę dużych, brunatnych skrzydeł pozbawionych pterostigmy (plamki skrzydłowej), które połyskują w kolorze granatowo-fioletowym. Odnóża masywne, owłosione, nie posiadają arolii. Na tylnej parze odnóży samica posiada płytkę bazitibialną z dwupłatkowym wierzchołkiem i najwyżej dwoma seriami silnych ząbków, zajmującymi cały jej przedni i tylny brzeg. Jest to cecha odróżniająca od samicy zadrzechni czarnorogiej. Same mają nierozdwojoną płytkę bazitibialną. Dodatkowo wierzchołek goleni od strony grzbietowej ma przynajmniej jeden ząbek widoczny, a tylna powierzchnia goleni porośnięta jest czarnym owłosieniem.

Biologia Gatunku: Zależnie od rejonu postać imago pojawia się od marca do maja, w przypadku Polski owady pojawiają się od drugiej połowy kwietnia (jeśli wiosna jest wystarczająco ciepła). Ich loty trwają całe lato. Po kopulacji samica szuka odpowiedniego miejsca do złożenia jajeczek. W naturze są to wszelkie martwe fragmenty drewna, zarówno pnie jak i leżące na ziemi gałęzie. Na terenach antropogenicznych często owady wybierają także stare ściany budynków z kruszejącym tynkiem. Samica wygryza mocnymi żuwaczkami kanał biegnący początkowo poziomo, a następnie schodzący ostro w dół. Pionowy odcinek jest następnie dzielony na komórki przedzielone przegrodami z trocin. Przeważnie tunel mierzy 15-30 cm i składa się na około 15 komórek. W każdej komórce deponowane jest jedno jajeczko wraz z zapasem pyłku i nektaru zlepionych razem w bochenkowatą w kształcie grudkę, która posłuży larwie jako pokarm. Sama larwa wykluwa się dosyć szybko i od razu rozpoczyna żerowanie by zdążyć przepoczwarzyć się jeszcze przed nastaniem zimy. Owady zimują w formie poczwarki. Wiosną następuje wygryzienie się dzięki silnym żuwaczkom. Samice żerują jedynie na 17 gatunkach roślin, głównie z rodziny bobowatych, m.in. groszek pachnący (Lathyrus odoratus), robinia akacjowa (Robinia pseudoacacia) i soja warzywna (Glycine max). Z innych gatunków jest to żmijowiec zwyczajny (Echium vulgare), oraz rośliny z rodzaju złotogłów (Asphodelus). Osobiście lista ta budzi pewne wątpliwości albowiem na licznych zdjęciach można ujrzeć zadrzechnie żerujące na niezliczonych gatunkach roślin, w tym wielu gatunkach ozdobnych roślin ogrodowych.

Występowanie: Gatunek ciepłolubny rozprzestrzeniony Europie, północnej Afryce i Azji. W Europie zwarty zasięg obejmuje tereny zachodnie i południowe od Wysp Brytyjskich poprzez Francje, Hiszpanię, Włochy i kraje płw. Bałkańskiego oraz wyspy śródziemnomorskie (Korsyka, Kreta, Sardynia, Sycylia). Rozproszone stanowiska występują w krajach Beneluksu, Niemczech, Czechach, Polsce, na Słowacji a także w południowej Ukrainie, na zachodnich i południowych wybrzeżach Turcji i na Kaukazie. Dalej na wschód stanowiska stwierdzono także na Bliskim Wschodzie, w Azji Środowej i Chinach. Stanowiska w kierunku północnym i wschodnim mogą w niektórych przypadkach być nieprawidłowo oznaczone i dotyczyć pokrewnego gatunku, zadrzechnia czarnoroga Xylocopa valga, która występuje we wschodniej i północnej Europie. W Polsce zadrzechnia fioletowa jest bardzo rzadka. Pierwotnie (przed II połową XX w.) stwierdzona została tylko z ośmiu stanowisk w południowej Polsce oraz wokół dużych aglomeracji. Przez kolejne kilkadziesiąt lat nie była notowana. Gatunek ponownie odnaleziono w 1998  roku w Bieszczadach. W latach 2005-2016 stwierdzono 6 stanowisk (Bieszczady Zachodnie, Miechów, Oława, Poleski Park Narodowy, Wrocław i Wschowa). Dzięki szybkiemu przepływowi informacji drogą internetową liczba zarejestrowanych spotkań z zadrzechnią rośnie niemalże lawinowo. W II dekadzie obecnego wieku gatunek ten był obserwowany na co najmniej kilkudziesięciu lokalizacjach w południowej, zachodniej i środkowej Polsce. Najdalej wysunięty na północ pojaw zadrzechni stwierdzono w 2017 r. w Bydgoszczy (kujawsko-pomorskie).

Dolny Śląsk należy do regionu, w którym zadrzechnia została opisana w XIX i XX wieku, jej stanowiska podawano w 1895 roku z Wrocławia, Strzegomia i Legnicy. Przez kolejne sto lat gatunek nie był notowany aż do 2015 roku, kiedy to odnaleziono osobniki we Wrocławiu. W kolejnych latach gatunek ten był coraz częściej rejestrowany, szczególnie w południowych i wschodnich regionach województwa. Dotyczy to głównie Ziemi Kłodzkiej (Międzygórze, Bystrzyca Kłodzka, Nowa Ruda, Stary Waliszów), Przedgórza Sudeckiego a także Niziny Wrocławskiej i terenów wzdłuż doliny Odry (Wrocław, Kiełczów, Gałążczyce, Kościerzyce). Jeśli tendencja zostanie utrzymana, być może zadrzechnia będzie spotykana w całym regionie Dolnego Śląska i dalej w kierunku północnym. Na chwilę obecną żadna z dolnośląskich obserwacji nie pochodziła z terenów chronionych. Obserwacje dotyczyły głównie ogrodów i miejskich terenów zielonych.

Siedlisko: Jest to gatunek termofilny (ciepłolubny), stąd też główny areał występowania obejmuje wybitnie ciepłe rejony Europy. Preferuje tereny otwarte, dobrze nasłonecznione i stosunkowo suche, takie jak śródziemnomorskie makie, węgierskie stepy, nasłonecznione śródleśne polany, obrzeża lasów i garigu, a także murawy kserotermiczne i stepopodobne siedliska. Spotykana jest także na terenach antropogenicznych, obejmujących przydomowe ogródki, miejskie parki i skwery z dużymi nasadzeniami miododajnych kwiatów. Na południu Europy także winnice. Spotykana w miejscach z dużą ilością martwego drewna, które służą za miejsce do rozwoju larw.

Zagrożenia i ochrona: W 2002 roku na Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce zadrzechnia figurowała jako gatunek wymarły, natomiast w w Polskiej czerwonej księdze zwierząt jako prawdopodobnie wymarły. Po ponownym odkryciu owada w 2004 roku objęto go ścisłą ochroną gatunkową, jednak dekadę później, w 2014 r., został przeniesiony do ochrony częściowej. Pierwotny zanik zadrzechni z terenów Polski był najprawdopodobniej spowodowany zmniejszaniem liczby starych, próchniejących drzew, zanikiem odpowiednich siedlisk obejmujących murawy o cechach stepowych oraz chemizację rolnictwa. Dodatkowo już wtedy owad był bardzo rzadki, podawany z zaledwie 8 stanowisk. Współcześnie do głównych zagrożeń może należeć dalsza chemizacja i opryskiwanie pól sąsiadujących z siedliskami zadrzechni a także kolekcjonerstwo. Jest to bowiem jeden z bardziej znanych owadów, ponieważ o jego powrocie pisano nawet na głównych stronach wielu ogólnopolskich portali informacyjnych. W efekcie wiele osób zapewne będzie chciało wzbogacić kolekcję o tego wybitnie dekoracyjnego owada. Do głównych zabiegów ochronnych należy zachowywanie starodrzewia oraz pozostawianie większych ilości martwego drewna w lesie. Ważne jest także zachowywanie ciepłolubnych siedlisk, takich jak murawy kserotermiczne i ciepłolubne okrajki będące głównym miejscem bytowania dorosłych owadów.

Obecnie status zadrzechni jak i wielu innych termofilnych zwierząt jest bardzo dyskusyjny. Wiele ciepłolubnych gatunków miało w Polsce bardzo ograniczony zasięg ze względu na zbyt zimne środowisko. Jednak od kilkunastu lat widać wyraźny trend kolonizacji terenów na północ, który jest bezpośrednio związany z ocieplaniem się klimatu. Dotyczy to także zadrzechni. Dodatkowo rozszerzanie areału występowania może być związane zarówno z naturalnym procesem migracji jaki i za pośrednictwem człowieka. Są przypuszczenia, że osobniki migrują wraz z transportem drewna w kierunku północnym i wschodnim. A dzięki bardziej sprzyjającemu klimatowi owady te mogą przetrwać i rozmnażać się na obszarach, gdzie nie było to możliwe 40 czy 50 lat temu. W efekcie proces kolonizacyjny opanowuje coraz to nowsze regiony. Jednak kwestia ta wymaga dalszych i bardziej szczegółowych badań aby wyjaśnić przyczyny nagłego rozprzestrzeniania się zadrzechni zarówno w Polsce jak i w całej Europie.

Zadrzechnia czarnoroga (Xylocopa valga), jest to pokrewny i dosyć podobny gatunek, z którym może być mylona zadrzechnia fioletowa. Notowana jest głównie na wschodzie i południowym-wschodzie, gdzie występuje na nasłonecznionych i ciepłolubnych siedliskach. Istnieją przypuszczenia, że część odnotowań zadrzechni fioletowej dotyczy w rzeczywistości zadrzechni czarnorogiej. Do głównych cech odróżniających zadrzechnię czarnorogą należą:

• w przypadku samców: czułki całe czarne, bez pomarańczowych zabarwień w końcowych odcinkach
• w przypadku obu płci: punktowanie na tylnej goleni, które jest dużo bardziej obfite z widocznymi 5-6 rzędami punktowań

Bibliografia:

• BANASZAK, JÓZEF; CIBICKA, WERONIKA BANASZAK; and TWERD, LUCYNA (2019) „Possible expansion of the range of Xylocopa violacea L. (Hymenoptera, Apiformes, Apidae) in Europe,” Turkish Journal of Zoology: Vol. 43: No. 6, Article 14.
• SMOLIS A., MALKIEWICZ A.,  PAWLIKOWSKI T., STYKOWSKI J., KANIA J., REGNER J., E. WITOSZA,  KADEJ M. „Nowe dane o występowaniu żądłówek (Insecta: Hymenoptera: Apocrita: Aculeata) w zachodniej Polsce”, Przyroda Sudetów t.25 (2023): 85-92
• https://www.iop.krakow.pl/pckz/opisc6d1.html?id=166&je=pl