Borowik (Suchogrzybek) oprószony

Jeden z urokliwszych borowikowatych, charakteryzujący się trzonem w słomkowym kolorze oraz brunatnym kapeluszem pokrytym aksamitną w dotyku skórką. Spotkać go możemy głównie po wystąpieniu chłodniejszych, jesiennych dni, kiedy to następuje prawdziwie jesienna aura. 

UWAGA: W 2021 Komisja ds. Polskiego Nazewnictwa Grzybów Polskiego Towarzystwa Mykologicznego zarekomendowała używanie nazwy „suchogrzybek oprószony”

Omawiany borowik oprószony (Xerocomellus pruinatus) przynależy do rodziny borowikowatych (Boletaceae), jednak dalsza jego systematyka staje się zawiła. Wg najnowszych klasyfikacji gatunek przynależy do rodzaju Xerocomellus, który nie posiada jeszcze polskiej nazwy. Do rodzaju tego włączono obecnie 9 gatunków, w tym 3 występują na terenie Polski (podgrzybek oprószony, złotopory i obciętozarodnikowy). Omawiany tu gatunek posiada bardzo rozbudowaną nomenklaturę odnośnie nazwy gatunkowej. Ze względu na wielokrotne zmiany w systematyce, grzyb ten był zaliczany do rodzaju Boletus, Boletullus i Xerocomus. Także w języku polskim kilka nazw, m.in. grzyb oprószony, borowik (podgrzybek) oprószony, borowik (podgrzybek) aksamitny. Sklasyfikowanie borowika do nowego rodzaju Xerocomellus było spowodowane badaniami mikroskopowymi badaniami porównawczymi oraz badaniami filogenetycznymi. Sytuacja ta dotknęła całą rodzinę borowikowatych, których większość nazwa polskich i łacińskich jest obecnie niespójna.

Wygląd: Jest to niewielki grzyb osiągający wysokość owocników w granicach 3-10 cm. Kapelusz w początkowej fazie jest mocno zaokrąglony (poduchowaty) i z czasem nabiera parasolowatego lub talerzowatego kształtu. Skórka kapelusza ma jednolite zabarwienie w kolorze ciemnobrązowym lub czerwonobrązowym, który z wiekiem jaśnieje. To właśnie skórka jest cechą rozpoznawczą gatunku albowiem w przeciwieństwie do innych podgrzybków nie pęka na starość czy podczas suchej pogody. Dodatkowo ma ona matową, aksamitną strukturę. Rurki borowika są początkowo żółte, z czasem blednieją, upodabniając się kolorystycznie do trzonu. Sam trzon jest stosunkowo gruby, walcowaty i twardawy. Pokryty podłużnie włóknistą skórką o jasnożółtej barwie z czerwonobrązowymi wybarwieniami, które jednak nigdy nie dochodzą do górnej warstwy tuż pod kapeluszem, tam skórka zawsze ma kolor żółty (kolejna cecha rozpoznawcza). Miąższ podgrzybka jest twardawy, soczysty i włóknisty w trzonie, po uszkodzeniu lekko sinieje. Ma stosunkowo przyjemny, lekko owocowy zapach. Wysyp zarodników w kolorze brązowym. Są one gładkie i grubościenne, o brązowej barwie lub oliwkowo-zielonej, w kształcie nieco wrzecionowate, bez kropli w środku.

Występowanie: Gatunek stwierdzony jedynie w Europie, gdzie jest notowany głównie w Europie Zachodniej, Środkowej i Północnej od Wysp Brytyjskich, poprzez Francję, kraje Beneluksu, północne Włochy i północną Hiszpanię, po Niemcy i kraje środkowoeuropejskie. W Polsce notowany na terenie całego kraju, przy czym znacznie częściej występuje na terenach górskich i podgórskich. Jest znacznie rzadszy od innych podgrzybków, jednak nie figuruje na listach grzybów rzadkich, ginących lub zagrożonych wyginięciem. Na Dolnym Śląsku stwierdzony na całym terytorium z większym zagęszczeniem stanowisk w Sudetach. Ze względu na wciąż niewielkie zainteresowanie odnośnie inwentaryzacji mykologicznych brak jest danych o występowaniu borowika na terenach chronionych. Gatunek preferuje tereny leśne, spotykany w różnego typu siedliskach borów iglastych, lasach mieszanych i rzadziej w lasach liściastych. Okazyjnie notowany także w parkach i na innych terenach zielni urządzonej. Preferuje drzewostany świerkowe i bukowe, jednak spotykany jest także pod innymi drzewami iglastymi (jodła, sosna) a także liściastymi (dąb, rzadziej brzoza i wiąz). Przeważnie rośnie na glebach kwaśnych lub o pH obojętnym, świeżych, często na poszyciu z mchów lub opadłego igliwia. Rzadko wyrasta na gołej ziemi, pokrytej roślinnością zielną lub grubą warstwą opadłych liści.

Rozwój: Grzyb mikoryzowy, pojawiający się jedynie w okolicy drzewa z którym żyje w mikoryzie, przeważnie 1-5 m od pnia, zależnie od rozległości systemu korzeniowego. Owocniki pojawiają się stosunkowo późno w porównaniu do innych podgrzybków, często dopiero po wystąpieniu chłodów a nawet ujemnych temperatur (wrzesień-listopad), same podgrzybki owocują aż do wystąpienia trwałych przymrozków i pokrywy śnieżnej. Najwięcej pojawów przypada na październik i listopad, głównie po obfitych opadach deszczu. Podczas chłodnego lata owocniki mogą wyrastać także w sierpniu. Przeważnie występuje pojedynczo lub w niewielkich grupach po 4-6 owocników w odległości kilkudziesięciu centymetrów od siebie. Często w sąsiedztwie innych podgrzybków. W początkowej fazie wzrostu na powierzchnię wyrasta kulisty kapelusz, który mocno przylega i częściowo zakrywa równie pękaty trzon. Wraz z upływem czasu brzegi kapelusza unoszą się tworząc parasolowaty kształt, jednak następuje to dużo wolniej niż w przypadku innych podgrzybków i omawiany gatunek przez sporą część owocowania utrzymuje kulisty kształt kapelusza. W tym samym czasie trzon również rośnie wydłużając się nabierając kolumnowego kształtu, często o lekkim przechyleniu. W końcowej fazie u starych owocników brzegi kapelusza odginają się tworząc kielichowaty kształt z dobrze wyeksponowanymi (wybałuszonymi) rurkami. Często okazy takie są już silnie zarobaczone z początkami pleśnienia i zupełnie nienadające się do konsumpcji.

Inne: Jest to grzyb jadalny, którego smakowitość jest wyższa niż np. podgrzybka zajączka ale jest on jednak mniej smaczny od podgrzybka brunatnego. Ze względu na twardawą strukturę, jego miąższ po obróbce termicznej wciąż zachowuje chrupkość. Od mniej smacznych podgrzybków odróżnia go niepękający kapelusz, a także częściowo kolor. Podgrzybek zajączek ma oliwkowobrązowy kapelusz i cieńszy trzon,  podgrzybek żeberkowany ma mniej czerwony trzon i jaśniejszy kapelusz, natomiast podgrzybek złotopory ma cienki trzon a jego miąższ w miejscu spękań ma czerwonawe zabarwienie.

Jest to jeden z borowikowatych, który sinieje po uszkodzeniu tkanek, jednak proces zachodzi stosunkowo słabo i często obejmuje tylko miejsca o największym uszkodzeniu. Samo sinienie spowodowane jest zawartym w tkance barwniku atromentynie i kwasowi pulwinowemu, który powstaje z utleniania tegoż barwnika. W momencie nacisku lub uszkodzenia i rozerwania tkanki, następuje kontakt z tlenem atmosferycznym i zaczynają zachodzić procesy utleniania enzymatycznego w efekcie których powstają chinony o niebieskiej barwie. Jednak w przeciwieństwie do „siniaków/szatanów”, siniejące podgrzybki nie odstraszają grzybiarzy i są chętnie zbierane. Osobiście zalecamy omijanie borowika oprószonego i pozostawianie go w lesie albowiem jest to gatunek znacznie rzadszy od swoich krewniaków. Lepiej jest się skupić na podgrzybku brunatnym lub prawdziwku, których w lasach wciąż jest całe mnóstwo.