Obuwik pospolity
28 listopada 2017OBUWIK POSPOLITY (Cypripedium calceolus)
Storczykowate (Orchidaceae)
Okres kwitnienia: V-VI
Wygląd: Geofit osiągający 20-50cm wysokości, czasem nawet do 70cm. Wyróżnia się charakterystyczną budową kwiatów o warżce przybierającej kształt bańki, osadzonych na stosunkowo długiej 11cm przysadce. Warżka koloru cytrynowożółtego długości 2-4cm, szerokości 1,5-2cm o podwiniętych bokach tworzących trzewik. Są one pokryte śliską warstwą wosku. Wewnątrz trzewik posiada kilka struktur tworzących „ścieżkę” dla owadów, które wpadły do środka. Część nasadowa posiada półprzeźroczyste fragmenty zwane okienkami, pozwalające swobodnie wpadać do środka światłu. W środku można wyróżnić rzędy włosków w białawym kolorze oraz rozmieszczone wzdłuż nerwów szeregi czerwono zabarwionych kropek.
Okwiat zewnętrzny zbudowany z płatków o długości 30-40mm, w zielonym zabarwieniu u nasady i czerwonobrunatnym na pozostałej powierzchni. Górny, środkowy płatek duży, szeroki u nasady o zaostrzonym końcu. Dwa dolne płatki zrośnięte częściowo lub na całej długości, częściowo zasłonięte przez trzewik. Okwiat wewnętrzny zbudowany z 2 lancetowatych listków o czerwonobrunatnym zabarwieniu i warżki. Dwa boczne długości 4-5cm spiralnie skręcone, lekko zazielenione u nasady, czasem na całej długości, u nasady pokryte włoskami. Prątniczek długości do 10mm, białawy z czerwonymi plamkami. Pyłkowiny w kolorze cytrynowym.
Owocem jest zielona torebka zawierające liczne drobne nasiona.
Liście 2-4, czasem 5 lub 5, o różnej długości 5-20cm i szerokości 2-11cm, jajowate lub lancetowate, o dobrze widocznym nerwach biegnących wzdłuż liści, lekko wygięte, pochwiasto obejmujące łodygę. Posiadają krótkie i szorstkie włoski.
Występowanie: Rośnie na rozproszonych stanowiskach na obszarze całego kraju. Zarówno na nizinach, wyżynach jak i w górach. Jego największe skupiska znajdują się głównie na Pomorzu, Mazurach, Lubelszczyźnie, Suwalszczyźnie, Kotlinie Kłodzkiej, Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej oraz w pasie gór (w reglu dolnym). W Tatrach posiada kilkanaście stanowisk, wszystkie w reglu dolnym i górnym. M.in. góra Nosal, Koński Żleb w Dolina Jaworzynki, Samkowa Czuba, Grześkówki w Dolinie ku Dziurze, zbocza Doliny Smerczyńskiej. Tutaj znajduje się także najwyższe stanowiska obuwika w kraju, na Kopieńcu Wielkim (1280 m n.p.m.)
Na Dolnym Śląsk podobnie jak w całej Polsce, wymierający. Na nizinnej części odnotowano obecnie jedno stanowisko w dolinie Widawy na terenie powiatu oleśnickiego. W Sudetach posiada kilka stanowisk. Są one rozproszone na terenie dwóch jednostek geograficznych: pasmo Krowiarek wchodzące w skład Masywu Śnieżnika (Słupiec, Wapniarka, okolice Waliszowa) i Góry Kaczawskie (Miłek i Połom, gdzie odbywa się monitoring, Wapniki, Wysoka, okolice Mysłowa). Stanowiska podawane z innych regionów prawdopodobnie wymarłe lub wymagają weryfikacji (Pogórze Orlickie, Przedgórze Sudeckie, okolice Wrocławia). Obecnie żadne dolnośląskie stanowisko nie znajduje się na terenie rezerwatu lub parku narodowego, za wyjątkiem populacji chronionej w rezerwacie Góra Miłek.
Występuje na licznych obszarach chronionych m.in. w parkach narodowych (Tatrzańskim, Pienińskim, Ojcowskim, Wigierskim, Poleskim, Magurskim, Kampinoskim), rezerwatach przyrody (Opalonki, Dąbie, Góra Miłek, Wąwóz Homole, Polana Polichno, Wały, Segiet, Huby Grzebieniskie, Gaj, Michałowiec, Sterczów-Ścianka, Biała Góra, Złota Góra, Krzemionki Opatowskie) i na obszarach Natura 2000 (Góry i Pogórze Kaczawskie, Pasmo Krowiarki, Ostoja Popradzka, Obuwik w Uroczysku Świdów, Roztocze, Żurawce, Wały, Dolina Dolnej Wisły).
Środowisko: Występuje głównie na nizinach i wyżynach, w górach rzadziej, przeważnie po regiel dolny. Rośnie na glebach wapiennych, umiarkowanie żyznych, na stanowiskach zarówno nasłonecznionych jak i półcienistych. Preferuje takie stanowiska jak widne lasy liściaste (grądy, buczyny), śródleśne łąki, zarośla, łąki kserotermiczne, obrzeża lasów i siedliska ektonowe. Rzadziej rośnie w lasach mieszanych, jedlinach czy borach. Gatunek charakterystyczny dla ciepłolubnych buczyn storczykowych (Cephalanthero-Fagenion).
Opis ogólny: Gatunek objęty ścisłą ochroną, głównym powodem jest niszczenie kwitnących okazów przez turystów, którzy bezmyślnie zrywają kwiaty lub, co gorsza, wykopują całe kępy rośliny. Obuwik dawniej powszechny w całej Polsce, obecnie należy do roślin, których naturalne stanowiska kurczą się w zastraszającym tempie, głównie nie przez zmianę środowiska, w którym żyje lecz przez wykopywanie roślin do ogrodów. Innym zagrożeniem jest intensyfikacja przemysłu, która jest źródłem emisji gazów powodujących wzrost zakwaszenia gleby.
Polska nazwa „obuwik” odnosi się do charakterystycznej budowy kwiatów. Jego pierwotna nazwa, nadana przez znanego polskiego botanika Krzysztofa Kluka brzmiała trzewik trzewiczlika. Osobliwa budowa kwiatów ma za zadanie pełnić funkcję pułapki na owady.
W naszym kraju jest to jeden z niewielu przykładów kwiatów-pułapek. Owady zwabiane są intensywnym zapachem przypominającym mieszankę wanilii i cytryny oraz kolorem warżki, której płatki podwinięte do środka tworząc charakterystyczną „bańkę”. Część nasadowa warżki jest śliska, pokryta woskowym nalotem. Owady zwabione zapachem siadają na warżce i ześlizgują się do wnętrza. Zwierzę szamota się w środku i szukając wyjścia kieruje się ku okienkom (patrz: opis budowy kwiatu), naprowadzany jest poprzez włoski i czerwone kropki do wyjścia, mijając przy tym znamię. Przed wyjściem musi przecisnąć się pod jednym z pręcików, zabierając ze sobą pakiecik lepkiej masy pyłkowej, która przyczepia się na górnej części owada.
Z pakietem pyłku, owad leci do następnego kwiatu obuwika i przechodzi tą samą drogę. Różnica jest ta, że teraz podczas ścieżki zwierzę zostawia pyłek na znamieniu, doprowadzając do zapylenia rośliny. Taki układ kolejności pręcików i znamienia ma na celu zapobieganiu samozapyleniu kwiatów. Co ciekawe, obuwiki są odwiedzane tylko przez samce pszczół z rodzajów smuklik (Halictus), pseudosmuklik (Lasioglossum) i pszczolinka (Andrena). Zapylanie wyłącznie przez płeć męską jest częste u storczyków. U wielu z nich kwiaty upodabniają się kształtem do samic danego gatunku w celu zwabienia samca. W przypadku obuwika czynnikiem zwabiającym jest zapach, który uaktywnia seksualnie samce.
