Storzan bezlistny

STORZAN BEZLISTNY (Epipogium aphyllum)

Storczykowate (Orchidaceae)

Okres kwitnienia: VI-VIII

Występowanie: Gatunek euroazjatycki, o bardzo szerokim ale rozproszonym zasięgu, z czego zwarty areał występowania obejmuje środkową i zachodnią Europę. W Polsce populacje są rozproszone. Pojedyncze stanowiska rozsiane są po całym kraju, z czego największe skupienie obejmuję Jurę Krakowsko-Częstochowską, Podhale oraz Pomorze Gdańskie. Poza tym pojedynczo na obszarach Mazur, Podlasia, Roztocza, masywu Chełmu w Opolskim, w Puszczy Białowieskiej i na Ziemi Lubskiej. Na części terenów od dawna nie notowany, m.in. w Sudetach i Borach Dolnośląskich, na Wyżynie Małopolskiej, Pogórzu Przemyskim, Pogórzu Dynowskim i na Wyżynie Lubelskiej.

W Tatrach występuje w reglu dolnym na tylko kilku stanowiskach (początek Doliny Chochołowskiej, Dolina Smytna, Suchy Źleb, okolice Polany na Stołach). Stanowisko pod Sarnią Skałą prawdopodobnie zanikło. Oprócz pasma tatrzańskiego, w Karpatach odnotowywany był na około 20 stanowiskach, z czego na wielu od dawna nie odnotowywany. Obecnie znany jest z Pienin (Dolina Harczygrund), Gubałówki i okolic Witowa. W Gorcach i na Babiej Górze, prawdopodobnie wymarł.

W Sudetach posiadał kilkanaście stanowisk, jednak dane ze wszystkich tych lokalizacji pochodzą z przełomu XIX i XX wieku. Podawany był z większości pasm m.in. Góry Bardzkie, Góry Sowie, Góry Bystrzyckie, Góry i Pogórze Orlickie, Masyw Śnieżnika, Pasmo Krowiarki, Góry Złote, Góry Bialskie, Góry i Pogórze Kaczawskie, Karkonosze, Masyw Ślęży i Rudawy Janowickie. Najbliższe znane i wciąż istniejące populacje występują po czeskiej stronie Karkonoszy (w rejonie Zelený důl). W 2022 r. odnaleziono jedno stanowisko na zachodnich stokach Masywu Śnieżnika w rejonie Międzygórza. Jest to pierwsze odnotowanie tego gatunku w polskiej części Sudetów od ponad 100 lat.

Większość krajowych stanowisk znajduje się poza terenami chronionymi. Odnotowany w kilku parkach narodowych (Ojcowski, Woliński, Tatrzański, Pieniński, Białowieski) oraz  w rezerwatach przyrody na Pomorzu Gdańskim (rez. Jar Reknicy, Ostrzycki Las, Darżlubskie Buki) i na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej (rez. Parkowe, Ruskie Góry). Nowo odkryte stanowisko na Dolnym Śląsku także jest chronione w ramach rezerwatu przyrody.

Środowisko: Gatunek leśny, preferuje stanowiska półcieniste i cieniste, bardzo rzadko jasne. Na glebach świeżych, umiarkowanie żyznych (mezotroficzne), wilgotnych, o pH zróżnicowanym w zakresie od <5 do >7 (zarówno umiarkowanie kwaśne, jak i obojętne i lekko zasadowe). Występuje w dolinach potoków i na zboczach lasów liściastych (grądy, kwaśna buczyna niżowa i karpacka), iglastych borów (wilgotna świerczyna, ubogie jedliny), rzadziej w zaroślach i krzewowiskach. Dolnośląskie stanowisko występuje w podgórskiej kwaśnej buczynie z dużym udziałem jodły, rosnącej na ubogiej, lekko kwaśnej glebie na podłożu bogatym w rumosz gnejsowy.

Opis ogólny: Roślina objęta ochroną całkowitą, klasyfikowana w Czerwonej Księdze Roślin i Grzybów jako gatunek krytycznie zagrożony, a w Czerwonej Liście określony jako wymierający. Głównymi zagrożeniami jest zmiana warunków środowiska, poprzez obniżanie poziomu wód gruntowych (melioracje, osuszanie terenów) i zmiany składu gatunkowego lasów. W Sudetach głównym zagrożeniem jest występowanie na większości stanowisk poza terenami chronionymi, gdzie prowadzi się normalną gospodarkę leśną.

Cechą charakterystyczną dla rośliny jest brak korzeni, liści i chlorofilu. Gatunek nie przeprowadza fotosyntezy, lecz pobiera substancje odżywcze z grzybów na których pasożytuje (jest myko-heterotrofem) i tak jak większość pasożytujących, bezzieleniowym roślin  jest efemerytem (krótka wegetacja). Spod ziemi tylko na kilka tygodni wyrasta kwiatostan, który szybko więdnie i zawiązuje owoce. Cykl nie jest rokroczny i storzan może pojawiać się raz na kilka lat, zawsze w innym miejscu (drugą cechą jest „wędrujące” kłącze, podobnie jak u żłobika czy konwalii majowej). Ze względu na krótki okres wegetacji i rzadkość pojawiania się, storzan jest bardzo słabo poznanym gatunkiem

Na kwiatach często spotykane są trzmiele, jednak brak dokładnych obserwacji na to iż zapylają one kwiaty. Przeciw tej teorii jest budowa kwiatu, którego warżka nie jest odwrócona o 180° jak to jest w przypadku większości storczykowatych. Z tego powodu trzmiele prawdopodobnie nie są w stanie penetrować kwiatów w sposób umożliwiający przyczepienie się pyłku. Oprócz tego nektar rośliny jest produkowany na warżce powierzchniowo, przez co jest nieosiągalny dla trzmieli a zapach zbliżony do waniliowego, nie jest atrakcyjny dla tych owadów. Prawdopodobnie storzan jest gatunkiem fakultatywnie samopylnym.

Dane co do występowania roślin należy przyjmować z dużym dystansem. Storzan pojawia się bardzo krótko i w skrajnych przypadkach odstęp pomiędzy jednym a drugim kwitnieniem może wynosić nawet kilkanaście lat. Dlatego, nawet gdy przez kilka, kilkanaście lat nie stwierdza się występowanie tego gatunku na danym terenie, nie oznacza to, że on  tam wymarł.