Suseł moręgowany
21 sierpnia 2022Drobny ale niesamowicie uroczy gatunek naziemnej wiewiórki, która została całkowicie wytępiona na terytorium Polski w II połowie XX wieku. Mimo dramatycznej przeszłości, w historii susłów pojawił się promień nadziei. Jest to bowiem jeden kilku gatunków, u którego przeprowadzono długi ale udany proces reintrodukcji, czyli przywrócenia wytępionego gatunku ponownie na łono natury. Dolny Śląsk stał się właśnie jednym z miejsc powrotu susła do Polski.
Gromada: Ssaki (Mammalia)
Rodzina: Wiewiórkowate (Sciuridae)
Wielkość: 19-23 cm dł. (bez ogona)
Aktywność: dzień
Długość życia: ok. 5 lat
Kategoria zagrożenia: VU (narażony na wyginięcie)
Kim Jest Suseł?
Suseł moręgowany (Spermophilus citellus) jest drobnym ssakiem, a dokładniej gryzoniem, z plemienia świstaków (Marmotini) w obrębie rodziny wiewiórkowatych (Sciuridae). Jego dalekim krewnym jest dobrze znana wiewiórka pospolita czy rzadszy ale także znany świstak tatrzański. Jednak w odróżnieniu od świstaka, susły mają bardzo smukłą budowę ciała i są dużo mniejsze. Długość ich ciała (bez ogona) wynosi 19-23 cm, przy czym dzięki dużej giętkości zwierzęta te mogą mocno rozciągać się jak i kulić. Głowa jest słabo wyodrębniona i stosunkowo płynnie przechodzi w tułów. W jej budowie mocno wyróżniają się za to oczy. Są one proporcjonalnie duże i umiejscowione na szczycie, otoczone jasną obwódką. Dzięki takiemu przystosowaniu susły mają bardzo dobry wzrok, który wypatrzy niebezpieczeństwo nawet z bardzo dużej odległości. W wypatrywaniu drapieżników pomaga także budowa szkieletu i mięśni umożliwiająca stawanie słupkiem. Na otwartych i płaskich przestrzeniach słupkowanie jest najskuteczniejszą metodą by objąć wzrokiem jak największy obszar.
Futerko susła moręgowanego jest bardziej stonowane od kolorystyki jego krewniaka, susła perełkowanego, który żyje na drugim końcu Polski przy granicy z Ukrainą. Ubarwienie grzbietowe jest szarożółte o niejednolitym odcieniu bez wyraźnie zaznaczonych plam. Plamki są drobne, zbliżone w odcieniu do otaczającego je futra, jednak wciąż wyróżniające się na jego tle. Powierzchnia brzuszna ma sierść w kolorze szaro-rudym, a odcinek szyjny i klatki piersiowej jest jasnobrązowo-szary. Zwierzęta ze względu na utrzymanie sieci podziemnych korytarzy posiadają dobrze rozwinięte kończyny zakończone ostrymi, płaskimi i mocnymi pazurami. Kończyny są także chwytne, umożliwiające nie tylko kopanie ale także chwytanie i trzymanie pokarmu w czasie spożywania. Do charakterystycznych elementów w budowie susłów należą także ich uszy a właściwie prawie ich brak. Małżowiny uszne są bardzo małe i częściowo ukryte w futrze, przez co dobrze widoczny jest otwór uszny w postaci ciemnej plamy za oczami.
Jak Żyje Suseł?
To drobne zwierzątko prowadzi stadny tryb życia zakładając kolonie liczące przeważnie 20-200 osobników, choć w bardzo dogodnych warunkach mogą być one znacznie większe. Warto tu także zaznaczyć, że susły są bardzo podatne na niekorzystne czynniki i liczba zwierząt w poszczególnych latach może ulegać bardzo dużym wahaniom. W przeciwieństwie do wielu gryzoni, susły prowadzą dzienny tryb życia. W czasie ciepłych i słonecznych dni wygrzewają się na słońcu, jednak niemal zawsze w bliskiej odległości od nory by w razie niebezpieczeństwa móc szybko schować się bezpiecznie pod ziemią. W celu wykrycia drapieżnika część osobników staje słupka by zwiększyć zasięg do obserwacji. Jeśli na horyzoncie pojawi się jastrząb, lis lub inny groźny zwierz suseł wydaje alarmujące dźwięki. Jeden o niemodulowanej częstotliwości i drugi – modulowany. Ten pierwszy ma za zadanie wzbudzić czujność pozostałych susłów, podczas gdy drugi dźwięk jest sygnałem do ucieczki. Dzięki takiej metodzie na łąkach zamieszkałych przez te zwierzęta co chwilę słychać liczne popiskiwania.
Gryzonie te stają się aktywne wiosną, przeważnie w kwietniu, gdy temperatury wyraźnie wzrastają. Jako pierwsze budzą się samce. Jest to moment rozpoczęcia godów więc samce rywalizują o partnerki. Warto tutaj zaznaczyć, że samice przyjmują zaloty od jednego samca, co jest zachowaniem nietypowym pośród innych gatunków susłów z rodzaju Spermophillus. Ciąża trwa około 20-25 dni, a młode rodzą się ślepe i nagie. Samce nie pomagają przy opiece a jedynie utrzymują system nor w należytym porządku. Po około 6 tygodniach młode susły opuszczają gniazdo i rozpoczynają pierwsze spacery po murawie pałaszując tamtejszą roślinność. Dojrzałość płciową osiągają w następnym sezonie a ich ogólna długość życia wynosi średnio 5 lat. Jednak wiele osobników nie dożywa tego wieku ze względu na bardzo liczne niebezpieczeństwa. Od drapieżników po niekorzystne zmiany pogodowe jak powodzie, ciepłe zimy wybudzające susły czy zanik roślinności na wskutek suszy.
W okresie pełnej wegetacji zwierzęta prowadzą aktywność przez około 11 godzin na dobę, jednak wraz z początkiem jesieni czas ten skraca się do 7 godzin. W tym okresie susły intensywnie żerują aby zgromadzić jak największe zapasy tłuszczu na długi okres hibernacji. Jest on wyjątkowo długi jak (od października do początków kwietnia), stąd też powstało powiedzenie „spać jak suseł”. W czasie zimowego snu temperatura ciała zwierząt spada do zaledwie 1,8-2°C a serce spowalnia do zaledwie kilku uderzeń na minutę. Z powodu długości snu nie ma on charakteru ciągłego i susły co 3-20 dni (zależnie od temperatur) budzą się. Te krótkie przerwy powodują zużycie 90% zmagazynowanego w ciele tłuszczu. Ponieważ samice śpią dłużej od samców, ilość zapasów pozimowego tłuszczu jest u nich znacznie niższa. Z tego powodu wiosną spędzają dużo więcej czasu na żerowaniu aby uzupełnić masę ciała, a samce w tym czasie rywalizują o ich względy.
Gdzie Można Spotkać Susła?
Pierwotnie gatunek zamieszkiwał tereny Europy Środkowej i Południowo-Wschodniej, gdzie areał obejmował tereny niemieckiej Saksonii, południowo-zachodniej i południowej Polski, Czech, południowej Słowacji, północno-wschodniej Austrii, Węgier, południowej i wschodniej Rumuni, Mołdawii, Ukrainy (rejon Bukowiny), Bułgarii, europejskiej części Turcji, w rozproszeniu na obszarze Macedonii oraz środkowej i północnej Grecji. Obecnie na wielu tych terenach gatunek wyginął, szczególnie szybki zanik nastąpił po II wojnie światowej. Suseł wyginą w Niemczech, Polsce, Chorwacji oraz na większości Słowacji i Ukrainy. Na niektórych terenach prowadzone są programy przywrócenia susła
W obecnych granicach Polski najlepiej udokumentowane stanowiska ulokowane były na Śląsku, gdzie suseł posiadał najdalej na północ wysunięte stanowiska w okolicach Żagania i Głogowa. W pierwszej połowie XIX wieku gatunek ten był odnotowywany zarówno na Dolnym jak i Górnym Śląsku, w tym w okolicach Wrocławia, Zielonej Góry, Ziębic, Środy Śląskiej, Przemkowa i Niemodlina. W okolicach ostatniego miasta zlokalizowana była ówcześnie największa znana populacja. Na Górnym Śląsku susły występowały w wielu rejonach, głównie na terenie Opolszczyzny (Strzelce Opolskie, Kamień Śląski, Kamionki, Poznowice, Gogolin, Żyrowa, Centawa, Tarnów Opolski) oraz na terenie Popielawy, Mysłowic i Gliwic. Na wszystkich tych lokalizacjach suseł wymarł stopniowo. Do 1944 r. zanikła większość stanowisk za wyjątkiem centralnej Opolszczyzny, gdzie ostatnie populacje utrzymywały się aż do początków lat 80. XX wieku, kiedy to suseł wyginął całkowicie na terenie Polski.
Na początku XXI wieku rozpoczęto stopniową reintrodukcję tegoż gatunku. Początkowo miała ona miejsce w gminie Gogolin na Opolszczyźnie, na terenie pomiędzy Kamieniem Śląskim i Kamionkiem. Po kilku latach kolejne lokalizacje nowych stanowisk objęły Dolny Śląsk, gdzie jako pierwsze miejsce wybrano tereny muraw pomiędzy Głębowicami a Brzózką w gminie Wińsko. Tamtejszy obszar został nazwany jako Ruskie Łąki i stał się jednym z rezerwatów społecznych pod patronatem PTPP ProNatura. Na kolejne stanowisko do reintrodukcji zostały wybrane rozległe tereny w gminie Przemków pomiędzy miejscowościami Jakubowo Lubińskie, Wysoka i Wilkocin, gdzie reintrodukcja się nie powiodła. Kolejnymi lokalizacjami były murawy pod Rościsławicami (gmina Oborniki Śląskie, tu także brak powodzenia w utrzymaniu populacji) i w okolicach Jemielna (gmina Jemielno), gdzie stanowisko uznawane jest za aktualne. Podsumowując na Dolnym Śląsku obecnie istnieją dwie populacje, z czego stanowisko w Głębowicach (gmina Wińsko) posiada zagospodarowanie umożliwiające obserwację susłów w ich naturalnym środowisku.
Suseł jest zwierzęciem terenów otwartych. W ich pierwotnym areale występowania zamieszkiwał rozległe stepy w Kotlinie Panońskiej oraz na sąsiadujących z nią stepowych siedliskach Mołdawii, Ukrainy i Serbii. Preferuje on obszary płaskie na nizinach i w niższych położeniach wyżyn, gdzie zlokalizowane są naturalne siedliska stepowe ale także niskie i suche murawy, pastwiska, nasłoneczniony skarpy i łagodne wzgórza. W skrajnych przypadkach susły spotykane są także na lotniskach, bezleśnych cmentarzach czy na szerokich poboczach wzdłuż dróg. Zwierzęta preferują obszary suche i słoneczne, omijają one lasy, mokradła czy torfowiska. Duże rzeki, pasma górskie i rozległe kompleksy leśne stanowią naturalne bariery dla prowadzenia ekspansji. Dlatego też areał występowania ograniczał się głównie do nizin w środkowej i południowo-wschodniej Europie ograniczonych przez Karpaty, Sudety, Alpy i Góry Dynarskie. Rodzaj gleb także ma znaczenie, muszą być one przepuszczalne a więc niezatrzymujące wody i jednocześnie zwięzłe co zapobiega zapadaniu się rozległych systemów nor. Przeważnie kolonie zakładane są na glebach bielicowych, brunatnych lub rędzinach. W miejscach tych najczęściej rozwijają się murawy napiaskowe, murawy bliźniczkowe lub murawy kserotermiczne a tamtejsza roślinność stanowi główną bazę pokarmową.
Dlaczego Wymarł?
Na to pytanie odpowiedzieć można w jednym krótkim stwierdzeniu: przez człowieka. Susły żyją w bardzo konkretnym środowisku. Potrzebują one rozległych łąk o niskiej i stosunkowo suchej murawie. Dawniej właściwe warunki zapewniał powszechny wypas i gospodarka pasterska tworząca właśnie takie środowisko. Po II wojnie światowej nastąpiła diametralna zmiana w sposobie gospodarowania gruntami. Praktycznie w całej Polsce porzucono wypas a zwierzęta zamknięto w ogromnych halach. Do tego hodowla owiec a więc głównego zwierzęcia tworzącego pastwiska, praktycznie zanikła. Na większości stanowisk pastwiska i murawy zostały zastąpione przez uprawy zbóż. Ziemię zaorywano niszcząc, lub mówiąc wprost – mordując, całe kolonie. Ocalałe przed orką zwierzęta rozpierzchały po okolicznych miedzach, gdzie próbowały zakładać nowe populacje. Zdziesiątkowanie susłów oraz zanik muraw powodowały szybkie wymieranie. Bowiem nawet jeśli tym kilku osobnikom udawało się założyć nową kolonię to nie miały one wokół odpowiedniego siedliska. Niskie murawy i pastwiska nawet jeśli nie zastąpiono ich przez uprawę zbóż to zostawały one porzucone. W miejscach tych następowała sukcesja leśna. Niektóre stanowiska zostały zniszczone przez celowe zalesienie, jak to było w przypadku Tarnowa Opolskiego w 1965 r.
Warto tu także zaznaczyć, że istnienie susła na Ziemiach Polskich było ściśle powiązane z pasterstwem. Był to bowiem gatunek stosunkowo nowy, który prawdopodobnie przybył na Śląsk przez Bramę Morawską w XVIII lub XIX wieku. Głównym powodem dlaczego dopiero w tamtym okresie zwierzę zaczęło się rozprzestrzeniać było masowe wycinanie lasów na rzecz łąk i muraw. Lasy bowiem stanowią jedną z głównych barier powstrzymujących susły przed kolonizacją nowych terenów. Niemieckie notatki ukazują następujący postęp wędrówki susłów:
- 1815 r. – pierwsze oficjalne doniesienia o susłach na Śląsku z rejonu Głubczyc
- 1877 r. – odnotowanie Susłów pod Legnicą
- lata 80. XIX w. – pierwsze kolonie pod Przemkowem
- 1893 r. – susły pojawiły się pod Głogowem
- koniec XIX w. – susły zawędrowały pod Zieloną Górę i Żagań
Jednak na przełomie wieków doszło do kulminacji zasięgu jak i wielkości populacji. W latach dwudziestych XX wieku rozpoczął się gwałtowny zanik stanowisk i wycofywanie susła. W okresie II wojny światowej susły wyginęły na Dolnym Śląsku, zanikły z rejonów Zielonej Góry, Środy Śląskiej, Wołowa, Wrocławia czy Ziębic i Strzelina. W latach sześćdziesiątych stwierdzono zaledwie 25 lokalizacji ograniczonych do Opolszczyzny, głównie w rejonie miejscowości Kamionek, Kamień Śląski, Gogolin, Centawa, Żyrowa, Poznowice, Strzelce Opolskie i Tarnów Opolski. Ostatnie kolonie zinwentaryzowano w Nakle, Gogolinie i Ligocie Dolnej oraz w Kamieńcu Śląsku, gdzie populacja liczyła dawniej nawet kilka tysięcy osobników. Wszystkie zanikły na wskutek zaorywania pół lub celowego wytrucia. Rok 1983 można uznać za oficjalną datę wymarcia, bowiem w tymże roku nie odnaleziono już żadnych śladów susła moręgowanego na ostatnich znanych lokalizacjach.
Kiedy powrócił?
Po niemal 20 latach od całkowitego wymarcia susłów, lokalne organizacje przyrodnicze postanowiły przywrócić tenże gatunek do środowiska. Podobne próby reintrodukcji wymarłych zwierząt miały już miejsce w Polsce, gdy na łono natury przywrócono żubry i bobry. Początkiem było założenie kontrolowanych kolonii dzięki osobnikom z poznańskiego i opolskiego ogrodu zoologicznego oraz osobników odłowionych z najbliższych dogodnych populacji obejmujących susły spod Budapesztu, Bratysławy oraz z berneńskiego zoo w Szwajcarii. Po kilku latach żmudnego rozwijania suślej kolonii w 2005 roku wypuszczono pierwsze osobniki na wytypowaną łąkę pod Kamieniem Śląskim na Opolszczyźnie. Cały proces składał się z kilku etapów przystosowania susłów do życia w dziczy oraz uzupełniania nowo powstałych kolonii kolejnymi osobnikami. Trzy lata później, w 2008 roku, rozpoczęto tworzenie kolonii na Dolnym Śląsku w Głębowicach na łąkach tamtejszego rezerwatu społecznego Ruskie Łąki. W kolejnych latach wytypowano 3 kolejne miejsce, gdzie jedynie w Jemielnie kolonia przetrwała. Obecnie w Polsce mamy trzy istniejące stanowiska susła, z czego dwa zlokalizowane są na Dolnym Śląsku. Przy odrobinie szczęścia i woli ludzi suseł ma szansę na trwałe wtopić się w dolnośląski krajobraz.
Głównym miejscem do obserwacji susłów na Dolnym Śląsku jest rezerwat społeczny Ruskie Łąki, będący jednym z 2 miejsc udanej reintrodukcji susła w województwie. Całość stanowi obszar powołany przez PTPP ProNatura na początku XXI wieku. Jest to jeden z największych obszarów towarzystwa o powierzchni liczącej 51,84 ha, obejmujący siedliska leśne i łąkowe pomiędzy Głębowicami i Brzózką (północną granicę wyznacza droga łącząca obie miejscowości). Przez środek obszaru przepływa Graniczna Woda, będąca jednym z dopływów Łachy, zaś sam rezerwat znajduje się w obszarze Natura 2000 Dolina Łachy. Jest to jeden z najważniejszych rezerwatów o wysokich walorach przyrodniczych. Stwierdzono tu serię siedlisk nieleśnych, głównie łąk użytkowanych ekstensywnie, łąk trzęślicowych a także turzycowisk i roślinności szuwarowej, która rozwinęła się na serii rowów melioracyjnych i wzdłuż naturalnych cieków. Na łąkach występuje kilka gatunków naturowych motyli, m.in. barczatka kataks, modraszek telejus i modraszek nausitous. Jednak dominującym siedliskiem występującym na ponad połowie obszaru jest śródlądowa roślinność stanowiąca psammofilne murawy suchych i ubogich piaszczystych lub żwirowych siedlisk niewapiennych (Corynephoretalia canescentis) z licznymi kępami kostrzewy, jastrzębca, macierzanek, lepnicy, goździków, jasieńca piaskowego oraz chronionej kocanki piaskowej. Dzięki wykonaniu licznych prac naturalizujących, dawne łąki kośny zmieniły swój charakter na siedliska naturalne, dzięki czemu zagościły tu liczne ptactwo (czajka, sieweczka rzeczna, bekas, kszyk, bocian biały). Jednak najważniejszym elementem rezerwatu jest reintrodukcja susła moręgowanego, gatunku wymarłego w tej części kraju. Przy rezerwacie zamontowano ogrodzenia mające ograniczyć wchodzenie na susłowe łąki, jednak jednocześnie powstała wieża obserwacyjna, dzięki której można podziwiać te rzadkie i wyjątkowe dla regionu ssaki. W 2020 r. rozpoczęto modernizację drogi łączącej wsie, która może stwarzać duże zagrożenie. Ułożenie asfaltu na pierwotnie polnej drodze spowoduje iż pojazdy będą przejeżdżać ten prosty odcinek drogi ze znaczną szybkością co może spowodować potrącanie susłów, które często notowano poruszające się po drodze.
