Borowik ciemnobrązowy

Jeden z piękniejszych borowikowatych o ciemnym, zamszowym kapeluszu i eleganckiej siateczce na trzonie. Jest to także bardzo rzadki gatunek notowany tylko z kilkunastu miejsc w Polsce, choć na południu Europy jest bardzo pospolity. Można go spotkać w ciepłych i świetlistych lasach dębowych, gdzie pojedyncze osobniki wyrastają na podłożu nagrzanym od letniego skwaru. 

Borowik ciemnobrązowy (Boletus aereus) przynależy do rodziny borowikowatych (Boletaceae), gdzie jako jeden z niewielu rodzimych borowików pozostał w rodzaju Boletus po rewolucji jaka przetoczyła się w systematyce. Dawniej do owego rodzaju przynależała większość grzybów, które w polskim nazewnictwie zaczynały się na słowo „borowik”. Jednak w ostatnich latach przeprowadzono szereg badań genetycznych co przyczyniło się do rozbicia rodzaju na wiele nowych. Borowika ciemnobrązowego ominęła zmiana systematyczna, dzięki czemu jego rodzajowa nazwa w wersji polskiej i łacińskiej jest wciąż spójna. Drugi człon nazwy gatunkowej „aereus” pochodzi od łacińskiego słowa „aerěus” oznaczającego rzecz wykutą z brązu lub miedzi. Nazwę tą nadał francuski mykolog Pierre Bulliard, który jako pierwszy opisał gatunek w 1789 r. Obecnie do rodzaju Boletus należy w Polsce jeszcze sześć innych gatunków, w tym borowik szlachetny, z którym omawiany gatunek jest często mylony. Jest on podobny do tego stopnia iż w dawnym pracach nawet klasyfikowany jest jako podgatunek lub odmiana prawdziwka o nazwie borowik szlachetny spiżowy. Jednak o rozpoznawaniu różnic w dalszej części artykułu.

Wygląd: Jest to jeden z większych grzybów borowikowatych, którego wysokość może wynosić nawet 30-kilka cm, jednak przeważnie waha się pomiędzy 15-20 cm. Posiada typowy dla borowików kapelusz o średnicy dochodzącej do 25-26 cm, który pokryty jest zamszową skórką w ciemnych barwach od ciemnobrązowej przez kasztanowobrązową do szarobrązowej, często z jaśniejszymi brzegami. Powierzchnia kapelusza jest z początku zamszowa, później staje się gładka. Pod spodnią stroną występują białe rurki, które z wiekiem nabierają żółtego lub zielonkawożółtego koloru. Trzon stosunkowo gruby, u osobników młodych wręcz beczułkowaty, osiąga wysokości 5-15 cm i grubość do 7 cm, przeważnie w kolorach od pomarańczowobrązowego, poprzez brązowy po szarobrązowy. Cechą charakterystyczną jest występowanie ciemnej siateczki. Miąższ jest zwarty, w jasnych kolorach tj. białawy, kremowy lub jasnobrązowy, często pożółkły nad rurkami. W kontakcie z powietrzem atmosferycznym nie zmienia barwy. Świeży miąższ zawiera aż 91% wody. Wysyp zarodników w kolorze oliwkowobrązowym. Są one gładkie, wrzecionowate w kształcie i osiągają 13–16 × 4–5 µm. Jego zapach jest przyjemny, lekko grzybowy a smak łagodny i przyjemny. Jest to grzyb jadalny, określany przeważnie jako bardzo smaczny.

Występowanie: Gatunek notowany głównie w Europie, gdzie występuje niemal na całym kontynencie. Stwierdzony także w Ameryce Północnej i we wschodniej Azji (Japonia, Korea). Areał występowania jest dosyć nierównomierny. Grzyb ten jest znacznie pospolitszy w cieplejszych rejonach, głównie obszary Europy Zachodniej i Południowej, gdzie stanowi swoisty odpowiednik naszego prawdziwka. Im dalej na północ i wschód tym liczba stanowisk maleje. W efekcie w wielu krajach północno- i wschodnioeuropejskich grzyb ten znajduje się listach gatunków zagrożonych, m.in. Dania, Czechy, Litwa, Niemcy czy Norwegia. W Polsce liczba stanowisk, a więc i faktyczny stan populacji można uznać za nieznany. Grzyb ten bowiem jest bardzo często brany za borowika szlachetnego lub usiatkowanego i w efekcie dane o nim nie są publikowane. Mimo wszystko w dobie szybkiego przepływu informacji drogą internetową, udało się znaleźć dane o stanowiskach rozproszonych w kilku regionach m.in. Górny Śląsk (Rydułtowy w powiecie wodzisławskim), Małopolska (Beskid Niski), okolice Kielc, okolice Warszawy oraz Krasnystaw i Dębowszczyzna w województwie lubelskim. Na terenie Dolnego Śląska jedyne potwierdzone stanowiska obejmują leśne i parkowe tereny Wrocławia, m.in. populacja odkryta na terenie Lasu Mokrzańskiego przez Mariannę ze strony pieprznik.pl czy nasze znalezisko na osiedlu Leśnica. Oba stanowiska dzieli tylko kilka kilometrów. W 2022 r. odnaleziono kilka subpopulacji rozsianych po Pogórzu Kaczawskim w obrębie Parku Krajobrazowego Chełmy, pomiędzy miejscowościami Siedmica i Paszowice.

W centrum swojego areału występowania, a więc w Europie Południowej, borowik notowany jest w wielu siedliskach obejmujących liczne ekosystemy lasów dębowych oraz tzw. las zawsze zielony twardolistny. Jest to typowy rodzaj śródziemnomorskiej roślinności niewystępujący w Polsce. Borowik jest grzybem mikoryzowym występującym pod drzewami dębowymi i bukowymi ale także pod kasztanem, drzewiastymi wrzoścami (Erica), czystkiem (Cistus) i chruściną (Arbutus). Owocniki pojawiają się zarówno na nagim podłożu, z występującą warstwą mchów lub z grubą warstwą butwiejących liści. Grzyb rzadko pojawia się w runie zdominowanym przez roślinność lub o gęstej runi traw, wrzosów lub innych roślin. Nie odnotowano aby grzyb ten miał przywiązanie do konkretnego typu podłoża pod względem pH, jednak najczęściej wyrasta na glebach wapiennych lub o pH zbliżonym do obojętnego. Przeważnie na podłożu umiarkowanie wilgotnym, gliniastym lub piaszczystym z niewielką warstwą próchnicy.

Rozwój: Jest to grzyb mikoryzowy, pojawiający się jedynie w okolicy drzewa z którym żyje w mikoryzie, przeważnie 1-5 m od pnia, zależnie od rozpiętości systemu korzeniowego. Głównym drzewem mikoryzowym jest dąb korkowy (Quercus suber). Gatunek ten jednak nie występuje na terenie Polski, gdzie zastępuje go dąb szypułkowy (Quercus robur). Owocniki pojawiają się przez niemal cały okres wegetacyjny, tj. od kwietnia do października. W Polsce jednak najczęściej jest notowany latem i na początku września. Wg niektórych źródeł sezon na tego grzyba trwa do początków października lub aż do wystąpienia pierwszych trwałych przymrozków. Przeważnie borowiki wyrastają w upalne letnie dni poprzedzone obfitymi opadami deszczu. Owocniki występują pojedynczo lub w niewielkich grupach po 2-6 sztuk w odległości 0,5-2 m od siebie. W początkowej fazie wzrostu na powierzchnię wyrasta kulisty kapelusz o zamszowej skróce, który mocno przylega i częściowo zakrywa równie pękaty trzon. Wraz z upływem czasu brzegi kapelusza unoszą się tworząc parasolowaty kształt jednak cały czas zachowując grubość kapelusza, nie staje się on płaski lub cienki. Skórka stopniowo traci zamszową strukturę i staje się gładka. W tym samym czasie trzon również rośnie wydłużając się i nabierając bardziej kolumnowego kształtu. Ciemna siateczka przez cały czas jest dobrze widoczna. W końcowej fazie u starych owocników brzegi kapelusza odginają się tworząc kielichowaty kształt z dobrze wyeksponowanymi (wybałuszonymi) rurkami. Przeważnie okazy takie są już silnie zarobaczone z początkami pleśnienia i zupełnie nienadające się do konsumpcji.

Inne: Jest to grzyb jadalny, którego smakowitość określana jest jako wybitna, nawet wyższa do prawdziwka. W Europie Południowej jest to popularny grzyb konsumpcyjny. Wg badań 100 g suszonych owocników liczy 367 kcal oraz zawiera 17,9 g białka, 72,8 g węglowodanów, 0,4 g tłuszczu. Dominującym węglowodanem jest trehaloza, poza tym występuje mannitol. Z innych substancji wykryto także tokoferole (6g/100g) i kwas askorbinowy (3,7g/100g). Dawniej nawet traktowano borowika ciemnobrązowego jako podgatunek prawdziwka. Grzyby te jednak dzieli wiele subtelnych różnic zarówno w wyglądzie, rozwoju jak i siedlisku. Mimo wszystko wielu grzybiarzy nie próbuje odróżniać tych dwóch gatunków uznając to za mało istotne. Oba grzyby są równie smaczne i jadalne oraz żaden nie podlega ochronie. Jednak ze względu na rzadkość odradzamy zbierać owocniki tego rzadkiego grzyba.

Z omawianego tu borowika ciemnobrązowego wyodrębniono dwa gatunki:

• Boletus mamorensis, który w 1978 r. został opisany jako osobny gatunek endemiczny dla Maroka. Jednak późniejsze badania genetyczne wykluczyły odrębność tego borowika uznając marokańskie populacje za lokalną formę lub fenotyp aniżeli osobny gatunek.
• Boletus regineus, stosunkowo nowy gatunek, wydzielony w 2008 r., który obejmuje północnoamerykańskie populacje. Wyróżnia się bardziej galaretowatą skórką kapelusza oraz genami sugerującymi przynależność do innej linii ewolucyjnej borowików.

Do gatunków podobnych należy:

• borowik szlachetny (Boletus edulis), który przeważnie wyrasta, gdy panują niższe temperatury. Oprócz lasów liściastych, prawdziwek może rosnąć także w siedliskach borów iglastych. Grzyb ten posiada jaśniejsze kolory trzonu i rurek, dodatkowo powierzchnia kapelusza nie jest zamszowa.
• borowik usiatkowany (Boletus reticulatus), podobnie jak prawdziwek, borowik usiatkowany ma jaśniejsze kolory zarówno kapelusza, trzonu jak i siateczki, która ma przeważnie bardziej skomplikowaną strukturę. Dodatkowo grzyb ten rośnie w różnych ekosystemach, nie ograniczając się wyłącznie do termofilnych siedlisk.
• borowik sosnowy (Boletus pinophilus), gatunek występuje głównie pod sosnami. Posiada kapelusz w brązowo-czerwonych barwach.

W przypadku innych grzybów, często borowika ciemnobrązowego można pomylić z niejadalnym goryczakiem żółciowym (Tylopilus felleus), którego można rozpoznać po jaśniejszej barwie oraz różowym zabarwieniu porów. Jednak cechy te są widoczne tylko u dojrzałych owocników. Najlepszą metodą jest metoda organoleptyczna polegająca zwyczajnie na spróbowaniu niewielkiego fragmentu poprzez naderwanie i przyłożenie do języka. Goryczak posiada gorzki (żółciowy) posmak, łatwo wyczuwalny. Dodatkowo rośnie on głównie w borach iglastych, podczas gdy borowik preferuje ciepłe lasy liściaste. Jednak ze względu na rzadkość występowania, lepiej pozostawić borowika ciemnobrązowego na miejscu i zwyczajnie nacieszyć oko jego pięknym wyglądem.

Siedlisko borowika ciemnobrązowego (ciepłolubny lasek dębowy)