Siedzuń sosnowy (Kozia Broda)

3 września 2023 Wyłączono przez admin

Najbardziej kontrowersyjny leśny kalafior jakiego spotkamy w Polsce… tak w jednym zdaniu można określić siedzunia sosnowego. Należy do najbardziej dyskusyjnych grzybów, który niemal codziennie rozgrzewa fora grzybowe. Każdy o nim słyszał, każdy ma jakieś informacje. Każdy wie że był chroniony lub jest pod ochroną. Tylko która informacja jest aktualna? Ile w tym prawdy? O tym w dalszej części naszego artykułu!

Popularny i dobrze znany siedzuń sosnowy (Sparassis crispa (Wulf.) Fr.) należy do rodziny siedzuniowatych (Sparassidaceae), gdzie sam rodzaj obejmuje 8-10 gatunków (zależnie od ujętej systematyki). W Polsce występują dwa gatunki, z czego tylko omawianego tu siedzunia sosnowego można zbierać w celach konsumpcyjnych. Nazwa naukowa rodzaju wzięła się z greckiego słowa „sparassein” oznaczającego rozerwać, rwać, drzeć lub pruć i odnosi się do wielokształtnego owocnika, który wygląda jak mocno zgnieciony i podarty materiał. Siedzuń sosnowy po raz pierwszy został opisany jako Clavaria crispa w 1781 roku przez austriackiego biologa Franz Xaver von Wulfen, dopiero 4 dekady później, w 1821 r., grzyby przeniesiono do obecnego rodzaju. W języku polskim gatunek posiada wiele nazw lokalnych oraz naukowych. Pierwotna nazwa omawianego grzyba brzmiała szmaciak gałęzisty (nadana w 1999 r. przez Władysława Wojewodę). Wśród lokalnych określeń najczęściej wymieniana jest kozia broda i płaskosz, jednak odnotowano także nazwę sorokop, siedź, szmaciak, siedzuń borowy, strzępiak kędzierzawy, kozia broda włoska i kozia broda kędzierzawa.

Wygląd: Jest to gatunek tworzący owocniki o bardzo nieregularnym kształcie i wielkości. Przeważnie rozmiary wahają się w granicach 5-20 cm wysokości o 10-30 cm szerokości, ale zdarzają się także większe owocniki. Wg literatury największy znaleziony okaz mierzył 255 cm i ważył około 20 kg. Został znalezione w 1711 r. w Turoszowie (obecnie część Bogatyni). Jednak znalezisko to nie ma oficjalnego potwierdzenia. W czasach najnowszych, rekord należy do okazu znalezionego 15 września 1977 r. w okolicach Piotrkowic koło Tarnowa. Znaleziony siedzuń miał metr średnicy i ważył 15 kg.

Sam owocnik wyrasta z twardego i nieregularnego trzonu o czarniawej barwie, który głęboko wrasta w podłoże. Jego miąższ jest twardy i łykowaty. Z trzonu wyrastają liczne odgałęzienia dzielące się na płaskie, płatkowate gałęzie, częściowo pozrastane ze sobą. Na ich końcach występują mocno pofalowane (fałdowane) płatki z ząbkowanymi brzegami. Całość przybiera półkulisty lub kulisty kształt przypominający swoim wyglądem kalafior. Na obu stronach płaskich gałęzi występuje hymenium (warstwa grzybni, w której wytwarzane są zarodniki). Barwa zmienna, młode owocniki są przeważnie jasnożółte lub białawe, z wiekiem ciemnieją do koloru żółtawego, ochrowego lub żółtobrązowego, czasem z czerwonymi lub brązowymi przebarwieniami.

Miąższ jest zmienny, u podstawy twardy i łykowaty, jednak zewnętrzne warstwy są delikatniejsze, częściowo elastyczne ale bardzo kruche. Łatwo ulegają ułamaniom w czasie zbioru, transportu lub czyszczenia. Zapach i smak przyjemny, lekko orzechowy. Uważany jest za jednego ze smaczniejszych grzybów. Zarodniki są w kształcie krótkoelipsoidalnym, gładkie, o średnicy 6–7 × 4–7 µm.

Występowanie: Gatunek rozpowszechniony na półkuli północnej określanej jako Holarktyka, obejmując Amerykę Północną, Europę, północną Afrykę oraz północną i zachodnią Azję. W Europie siedzuń preferuje cieplejsze regiony i dlatego notowany jest głównie w Europie południowej, południowo-wschodniej, zachodniej i środkowej. Na północy zasięg obejmuje północną Szkocję i południowe, przybrzeżne regiony Skandynawii, gdzie jest już znacznie rzadszy. W Polsce notowany na terenie całego kraju, jednak nigdzie nie jest gatunkiem pospolitym. Jest dużo częstszy w rejonach z występowaniem drzew żywicielskich, m.in. Pomorze, Wielkopolska, Ziemia Lubuska i Mazowsze. Do regionów z najmniejszą liczbą znanych stanowisk należą regiony Polski północno-wschodniej, wschodniej i tereny górskie (Sudety, Karpaty).

Na Dolnym Śląsku, podobnie jak w całym kraju, gatunek jest częstszy w miejscach z rozległymi terenami borów sosnowych. Wśród miejsc o szczególnie częstych doniesieniach należą obszary gminy Oborniki Śląskie, gminy Brzeg Dolny, gminy Wołów, gminy Milicz a także rozległe połacie Borów Dolnośląskich i Doliny Baryczy. W Sudetach oraz na ich Przedgórzu gatunek jest rzadszy, jednak wciąż występujący. Część stanowisk chroniona jest w Parku Narodowym Gór Stołowych oraz w niektórych rezerwatach przyrody (Góra Radunia, Uroczysko Wrzosy). My osobiście spotkaliśmy ten gatunek w wielu miejscach Dolnego Śląska, od gór po niziny, do tych regionów należały lasy w okolicach miejscowości Jelcz-Laskowice, Miękinia, Mrozów, Nowe Rochowice, Prawików, Rościsławice, Środa Śląska, Uraz oraz Wrocław.

Siedlisko i rozwój: Jest to grzyb pasożytniczy, który występuje w siedlisku drzewa-żywiciela. Przeważnie są to bory sosnowe lub bory świerkowe, rzadziej lasy mieszane lub lasy dębowe z domieszką sosny. Najczęściej na świeżej, suchej glebie piaszczystej, bielicowej lub brunatnej o ph kwaśnym lub neutralnym, dużo rzadziej na glebie wapiennej. Podstawowym gatunkiem żywicielskim jest sosna (Pinus) lub świerk (Picea), rzadziej inne drzewa szpilkowe jak daglezja (Pseudotsuga), modrzew (Larix). Okazjonalnie spotykany także pod dębami (Quercus) jednak najprawdopodobniej w takim przypadku grzybnia mocno rozrosła się sięgając do sosnowego drewna w pobliżu, w tym butwiejącego pod ściółką i ciężko zauważalnego.

Owocniki pojawiają się od lipca do pierwszych trwałych przymrozków (przy dodatniej temperaturze można je spotkać nawet w grudniu). Jednak przeważnie szczyt przypada na wrzesień-październik. Owocnik wyrasta u podstawy pnia lub na korzeniach, czasem kilka metrów od drzewa co może mylnie sugerować wyrastanie z ziemi. Pojawia się pod jednym drzewem przez kilka sezonów (jednak nie zawsze co roku), pojaw może być bardzo nieregularny, zależny od kondycji drzew i warunków pogodowych. Część grzybni nie pasożytuje na drzewach lecz prowadzi saprofityczny tryb życia na martwych pniach, z tego powodu można je spotkać nie tylko pod żywymi drzewami ale także pod rozkładającymi się, starymi pniakami.

Grzybnia przedostaje się do twardzieli drzewa poprzez urazy korzeni lub uszkodzenia w podstawie pnia i tam rozwijając się powoduje intensywną brunatną zgniliznę sięgającą nawet do 3 metrów wysokości. Zaatakowane drewno wydziela zapach zbliżony do terpentyny i przedstawia niewielkie wartości jako surowiec drzewny.

Inne: Dawniej gatunek ten podlegał ochronie i w latach 1990-2014 obowiązywał zakaz zbierania lub niszczenia owocników siedzunia sosnowego. W tamtym okresie był uznawany za gatunek rzadki. Pomimo że obecnie znacznie lepiej znany jest areał jego występowania, to jednak wciąż znajduje się na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski ze statusem R (potencjalnie zagrożony z powodu ograniczonego zasięgu geograficznego i małych obszarów siedliskowych). Choć od zniesienia ochrony upłynęło wiele lat, wciąż dużo osób sądzi że grzyb jest chroniony. Inni natomiast wiedzą o zniesieniu ochrony, jednak nie odróżniają siedzunia sosnowego od chronionego krewniaka (siedzunia dębowego) i zrywają owocniki obu gatunków. Taki to mamy bałagan w grzybowym świecie.

Mimo bardzo charakterystycznego wyglądu, przez początkujących grzybiarzy siedzuń może być mylony z następującymi grzybami:

siedzuń dębowy, s.jodłowy (Sparassis brevipes), rzadki gatunek objęty ochroną. Jego listki są silnie pofalowane ale w bardziej regularny sposób i nie mają ząbkowanych brzegów, są także dużo jaśniejsze. Gatunek spotykany pod dębami i jodłami.
soplówka (Hericium), choć może się to wydawać dziwne, są osoby mylące siedzunia z soplówkami. Soplówki mają białą lub białokremową barwę oraz owocnik w formie cienkich sopli skierowanych w dół. Często rosną kilka metrów na ziemią.
koralówka (Ramaria), rodzaj grzybów o krzaczkowatym pokroju, które jednak posiadają owocniki z licznymi igiełkowatymi gałązkami skierowanymi pionowo w górę. Część tworzy drzewkowate w pokroju owocniki przypominające brokuły.

Wartości kulinarne: Siedzuń sosnowy uważany jest za jednego z najsmaczniejszych krajowych grzybów, którego smak najczęściej określany jest jako orzechowo-grzybowy. Do 2014 roku zbieranie owocników było zabronione, po tej dacie można jednak zbierać owocniki w celach kulinarnych bez ryzyka otrzymania mandatu. Dużą wadą jest sama budowa owocników ze względu na mnogość rozgałęzień i tworzących się przez to zakamarków. W efekcie zerwany siedzuń posiada dużą ilość zanieczyszczeń w postaci ziarenek piachu, gleby i sosnowego igliwia. Czyszczenie owocnika może zająć sporo czasu a i tak nie ma gwarancji pozbycia się wszystkich zabrudzeń. Najlepszą metodą jest pokrojenie grzyba na grube plastry i staranne płukanie pod bieżącą wodą. Ale nawet ta metoda nie daje 100% rezultatu i podczas konsumpcji warto ostrożnie zagryzać zęby aby nie mieć nieprzyjemności związanych z natrafieniem na ziarnko piasku.

Najpopularniejszą formą spożycia siedzunia jest podsmażenie wcześniej oczyszczonego i osuszonego grzyba na maśle i dodanie go do jajecznicy. Poza tym popularne jest marynowanie, duszenie oraz suszenie i sproszkowanie owocników, które potem mogą służyć jako przyprawa do zup i gulaszów. Polecany także w formie smażonej ze śmietaną, duszonej z cukinią oraz jako wegańskie flaczki. Jak widać jest wiele możliwości, jednak nie każdemu może przypaść do gustu smak siedzunia, wtedy warto po prostu podziwiać jego niesamowite owocniki w naturze. 🙂