Skała w Sadach Dolnych
23 maja 2021Praktycznie nieznane wzgórze umiejscowione nad doliną potoku Sadówka. Teren porasta mozaika siedlisk, w tym siedliska rzadkie w skali kraju oraz regionu jak ciepłolubne dąbrowy, ciepłolubne zarośla, siedliska naskalne i grąd środkowoeuropejski z wieloma rzadkimi gatunkami roślin, w tym naparstnice, storczyki i ogromne ilości rojników. Całe to przyrodnicze bogactwo sprawiło, iż obiekt od bardzo wielu lat postuluje się o objęcie ochroną jako rezerwat przyrody.
Typ ochrony: Natura 2000 (częściowo)
Data utworzenia: x
Powierzchnia: ok. 11 ha
Powiat: Jaworski
Gmina: Bolków
Nadleśnictwo: Jawor
Położenie i budowa: Obszar zlokalizowany jest w północno-zachodniej części Pogórza Wałbrzyskiego (dawniej Bolkowsko-Wałbrzyskiego) wchodzącego w skład Pogórza Zachodniosudeckiego. Ze względu na brak oficjalnych granic, uznaje się że opisywaną „Skałę” stanowią wychodnie i strome stoki opadające w kierunku potoku Sadówka we wsi Sady Dolne. Całość obejmuje oddział leśny 4a,b nadleśnictwa Jawor stanowiące las na gruntach prywatnych (poza zarządem nadleśnictwa) w zasięgu obszaru Natura 2000 Dobromierz.
Omawiana tu „Skała” stanowi bezimienne wzgórze osiągające w najwyższym punkcie 390 m n.p.m., podczas gdy u podstawy wysokość wynosi 330 m n.p.m. Stoki opadają w kierunku doliny potoku Sadówka. Wzgórze jest częścią niskiego fragmentu Pogórza Bolkowskiego wyrzeźbionego na wskutek zrównań trzeciorzędowych oraz położenia w strefie krawędziowej Sudetów. Obszar charakteryzują strome zbocza, miejscami tworzące skalne urwiska o wysokości 10-20 m. Szczególnie dobrze wykształcone wychodnie tworzące kilkunastometrowe przepaście występują na południowych stokach. Zbudowane są z ze staropaleozoicznych skał metamorficznych pochodzenia wulkanicznego, głównie zieleńców, których skałą macierzystą były skały o cechach bazaltów. Z innych utworów wyróżniamy łupki zieleńcowe oraz kambryjskie skały metamorficzne pochodzenia osadowego – fyllity i łupki serycytowe. Ze względu na dużą łupliwość skał poprzez różnego rodzaju procesy (zamorzy, insolacje, działalność roślin) w wielu miejscach występuje bardzo liczny rumosz skalny pokrywający miejscami wiele metrów kwadratowych stromych powierzchni. W niższych partiach zalegają gleby brunatne wytworzone ze skał metamorficznych. Wierzchnie warstwy tworzą głównie gleby szkieletowe i gleby skaliste powstałe ze skał masywnych.
Roślinność: Dzięki stromym stokom utrudniającym ich zagospodarowanie, roślinność jest tutaj bogata. Flora mogła swobodnie rozwijać się bez zbytniej ingerencji człowieka. Stoki porośnięte są zbiorowiskami leśnymi, podczas gdy wyższe i jednocześnie bardziej płaskie fragmenty zajmują siedliska łąkowe. Do największych powierzchniowo naturalnych siedlisk leśnych należą lasy dębowe tworzące mozaikę ekosystemów o trudnych do wytyczenia granicach. Na stromych i suchych stokach tworzonych przez gleby szkieletowe występuje kwaśna podgórska dąbrowa termofilna (Viscario vulgaris-Quercetum petraeae). Jej drzewostan buduje przede wszystkim dąb bezszypułkowy, któremu towarzyszy także sosna pospolita, będąca prawdopodobnie efektem dawnych nasadzeń. Drzewa charakteryzują się niskim wzrostem (niskorosłe) oraz cienkimi i powyginanymi pniami, zwarcie koron jest niewielkie (40-50%). Spowodowane jest to trudnymi warunki klimatycznymi oraz glebowymi, w efekcie drzewa nie przedstawiają większej wartości dla gospodarki leśnej. Warstwa podszytu słabo wykształcona, składa się głównie z młodych drzewek dębowych a także jarzębu, głogu, bzu czarnego i trzmieliny. Runo leśne także jest ubogie, gdzie w wielu miejscach płaty zdominowane przez kępy traw i turzyc a także inne charakterystyczne dla siedliska gatunki jak liczne jastrzębce (jastrzębiec sabaudzki, jastrzębiec leśny), poziewniki, pszeniec zwyczajny, pszeniec gajowy, konwalia majowa, konwalijka dwulistna, wrzos zwyczajny, szczawik zajęczy, poziomka pospolita, dziurawiec zwyczajny i borówka czarna. Miejscami kwaśne dąbrowy przechodzą w świetliste dąbrowy (Quercetalia pubescenti-petraeae), głównie w warstwach podszczytowych o łagodniejszym nachyleniu oraz na południowych stokach w miejscach z żyźniejszym podłożem. W runie leśnym roślinność jest znacznie bogatsza, gdzie trawy (kostrzewa owcza, kosmatka gajowa) tworzą rozległe i gęste łany dominujące w krajobrazie runa. Towarzyszą im pojedyncze kępy innych gatunków jak bukwica lekarska, pszeniec gajowy, konwalia majowa, ciemiężyk białokwiatowy, bniec biały, lepnica zwisła, lepnica rozdęta, smółka pospolita i zawilec gajowy. Wśród gatunków rzadkich lub chronionych występuje kukułka bzowa, buławnik mieczolistny i naparstnica zwyczajna. Siedlisko zostało dopiero niedawno wyodrębnione w obszarze Natura 2000 Dobromierz i jego dokładna powierzchnia oraz skład gatunkowy jest dopiero poznawany.
W żyźniejszych i mniej kamienistych partiach wykształcił się grąd środkowoeuropejski (Galio sylvatici-Carpinetum betuli) w wariancie wysokim. Jest to las świeży porastający stosunkowo suche i mezotroficzne gleby, przeważnie podgórskie o kwaśnym podłożu. Jest to najuboższy florystycznie z wyróżnianych grądów, nawiązując roślinnością do borów i kwaśnych dąbrów. W drzewostanie przeważają dęby z niewielkim udziałem innych drzew jak lipa drobnolistna i klon pospolity. Siedlisko cechuje stosunkowo wysoki poziom naturalności o stosunkowo różnorodnym składzie gatunkowym. Warstwa podszytu jest słabo rozwinięta, gdzie dominują typowo grądowe gatunku krzewów jak czeremcha zwyczajna, głóg dwuszyjkowy i leszczyna a także młode okazy dębów, klonówi lip. Runo leśne jest umiarkowanie bogate, składające się głównie na gatunki typowe dla lasów liściastych jak bluszcz pospolity, czworolist pospolity, czyściec leśny, dąbrówka rozłogowa, gajowiec żółty, groszek wiosenny, gwiazdnica pospolita, jasnota biała, kokoryczka wonna, konwalia majowa, kopytnik pospolity, miodunka ćma, świerząbek gajowy, szczawik gajowy, ziarnopłon wiosenny i złoć mała. Wśród gatunków rzadkich i chronionych występują pojedyncze okazy lilii złotogłów i kruszczyka szerokolistnego.
W miejscach nasłonecznionych rozwinęły się jedne z najbardziej wytrzymałych siedlisk związanych z pierwszą fazą kolonizacji obszarów skalnych stanowiące jednocześnie jedne z cenniejszych w tej części Sudetów. Siedliska te określane są jako skały wapienne i neutrofilne z roślinnością pionierską (Alysso-Sedion). Jest to ekosystem krótkotrwały z natury, który porasta nagie półki skalne, piargi i utrwalony rumosz skalny, najczęściej na glebach inicjalnych lub w dobrze utrzymującej wilgoć warstwie mszystej. W ciągu kilku dekad ulegają stopniowej sukcesji, zarastając wyższą roślinnością, głównie trawami i bylinami a następnie krzewami, tworząc luźną darń oraz zarośla. W siedlisku notowanych jest kilka gatunków m.in. wiechlina spłaszczona, czyścica drobnokwiatowa, rozchodnik wielki, rozchodnik ostry i mszaki. Na skałach licznie występują kępy rojownika pospolitego, rzadkiego sukulenta objętego ochroną, miejscami rojownik tworzy całe płaty składające się na setki mniejszych i większych rozetek. Na rozległych urwiskach skalnych występuje roślinność zbiorowisk ścian skalnych i urwisk krzemianowych ze związku Androsacion vandellii, które obejmują roślinność naskalną porastającą liczne powierzchnie obejmujące przede wszystkim rozległe pionowe ściany. Występują najczęściej w miejscach cienistych i półcienistych, gdzie skały bywają wilgotne przez dłuższy okres czasu, m.in. dzięki porannym mgłom. Roślinność naczyniowa często egzystuje bezpośrednio na warstwie mszaków dających, oprócz miejsca do zakorzenienia się, także stosunkowo korzystny rezerwuar wody w okresie opadów atmosferycznych. Na powierzchniach siedliska zidentyfikowano liczne gatunki paproci oraz mchów, wątrobowców i niektórych roślin kwiatowych. Do najważniejszych należy paprotka pospolita, paprotnica krucha, nerecznica samcza, zanokcica skalna oraz bardzo liczny gatunek inwazyjny – niecierpek drobnokwiatowy. Tereny nasłonecznione w górnej części urwiska, porośnięte są przez roślinność termofilną, gdzie przez większą część dnia docierają promienie słoneczne. W szczelinach oraz na półkach skalnych wytworzyła się bogata flora. W siedlisku dominuje smółka pospolita wraz rozchodnikami, jastrzębcami i kępami wrzosu zwyczajnego, dziewięćsiłu bezłodygowego oraz licznych traw. W szczelinach notowana jest rzadka i objęta ochroną zanokcica północna oraz zanokcica murowa.
W środkowej części wykształciły się niewielkie płaty ciepłolubnych zbiorowisk okrajkowych (Rhamno-Prunetea) stanowiące formację krzewów i skarlałych drzewek występujących na wybitnie nieprzychylnym siedlisku, gdzie nie mógł wyrosnąć las. Przeważnie taki teren charakteryzuje się bardzo niewielką warstwą podłoża zalegającą na litej skale. Jest to środowisko wybitnie suche i ciepłe, całkowicie uzależnione od wody opadowej (brak dostępu do wód gruntowych). Podstawową roślinność stanowią wytrzymałe gatunki krzewów jak dereń świdwa, głóg jednoszyjkowy, ligustr pospolity, róża dzika, szakłak pospolity i trzmielina zwyczajna oraz lilak pospolity stanowiący element obcy, prawdopodobnie uciekinier z pobliskich ogrodów. Warstwa runa jest słabo wykształcona, gdzie roślinność zadarnia tylko niewielką część podłoża. Występuje tu m.in. cieciorka pstra, ciemiężyk białokwiatowy, jastrzębiec leśny, krzyżownica zwyczajna, lepnica zwisła i smółka pospolita.
Do ważniejszych gatunków występujących na obszarze należy:
- Buławnik mieczolistny (Cephalanthera longifolia), najczęstszy z buławników występujących na Dolnym Śląsku oraz jedyny notowany na siedliskach kwaśnej i ciepłolubnej dąbrowy. Na Pogórzu Wałbrzyskim występuje na wielu wzgórzach oraz zagajnikach dębowych.
- Kukułka bzowa (Dactylorhiza sambucina), jedna z najrzadszych kukułek, mająca na terenie Pogórza Wałbrzyskiego wiele stanowisk o różnej wielkości. Na Skale występują pojedyncze osobniki w obu formach barwnych.
- Kruszczyk szerokolistny (Epipactis helleborine), najpospolitszy leśny gatunek storczyka, który występuje nielicznie w żyźniejszych i wilgotniejszych fragmentach leśnych.
- Lilia złotogłów (Lilium martagon), jest to jeden z najbardziej efektownych składników flory rezerwatu o dużych, jasnoróżowych kwiatach zebranych w luźny kwiatostan. Występuje najczęściej w chłodniejszych i wilgotniejszych fragmentach, gdzie gleba jest żyzna z grubą warstwą próchnicy.
- Naparstnica zwyczajna (Digitalis grandiflora), obok rojownika, jest to najpospolitszy gatunek chroniony w obrębie omawianego terenu. Duże kępy tej rośliny rozsiane są po niemal całej powierzchni, gdzie jednak najliczniej notowana jest w granicach ciepłolubnej dąbrowy i grądu.
- Rojownik pospolity (Jovibarba sobolifera), niewielki sukulent tworzący małe różyczki na terenach naskalnych, często niemal całkowicie pozbawionych podłoża. Gatunek stosunkowo częsty w Sudetach, na Skale posiada bardzo liczną populację rozsianą pośród rumoszu skalnego oraz na wychodniach skalnych.
- Zanokcica północna (Asplenium septentrionale), niewielka paproć naskalna objęta od 2014 r. ochroną częściową. Ze względu na dużą wytrzymałość występuje zarówno w cienistych jak i nasłonecznionych fragmentach ścian skalnych, gdzie tworzy niewielkie zespoły paproci naskalnych.
Fauna: Teren nie miał przeprowadzanej inwentaryzacji faunistycznej, jednak ciepłe stoki stanowią ważne miejsce występowania gadów jak padalec zwyczajny, żmija zygzakowata i jaszczurka żyworodna. Dodatkowo miejsce to odwiedzają także muflony, gatunek obcy sprowadzony do celów myśliwskich. Obecnie jest gatunkiem bardzo częstym na terenie Pogórza Wałbrzyskiego stwarzając miejscami zagrożenie dla roślinności runa leśnego.
Inne: Obszar nie posiada jakiegokolwiek zagospodarowania turystycznego. Nie istnieją tu także szlaki turystyczne (miejscowość Sady Górne i Dolne są ich pozbawione). Najbliższy jest zielony szlak tzw. Szlak Zamków Piastowskich poprowadzony z zamku Grodziec na Pogórzu Kaczawskim aż do zamku Grodno nad Jeziorem Bystrzyckim. Około 500 m na północ występują cenne przyrodniczo łąki proponowane do objęcia ochroną jako użytek ekologiczny.
Zagrożenia: Ciężkie do określenia. Las stanowi własność prywatną, czyli decyzyjność odnośnie ewentualnych cięć nie jest zależna od Lasów Państwowych. Na chwilę obecną nie jest wiadome czy właściciel gruntów podejmie kroki zmierzające do prowadzenia gospodarki leśnej na tym terenie. Drzewostan porastający strome skały charakteryzuje się nikłymi wartościami dla przemysłu drzewnego ze względu na ciężkie warunki środowiskowe. Jest tu kwaśna gleba o niewielkiej warstwie próchnicy ubogiej w składniki pokarmowe o wystawie południowej a więc z szybko przesychającym podłożem. Wszystkie te czynniki powodują, że drzewa są skarłowaciałe o bardzo niewielkich przyrostach rocznych. Dodatkowo strome stoki i objęcie obszaru ochroną Natura 2000 Dobromierz utrudniają podjęcie działań opłacalnych do prowadzenia wycinek. Podjęcie takowych działań spowodowałoby znaczną ingerencję w ustabilizowane siedliska. Do jednych z poważniejszych zagrożeń należy wkraczanie gatunków obcych, dotyczy to głównie niecierpka drobnokwiatowego, który bardzo rozpowszechnia się lasach grądowych. Dodatkowo w miejscach prześwitów mogą pojawiać się rodzime gatunki wypierające naturalnie występującą roślinność, dotyczy to głównie trzcinnika, jeżyny i pokrzywy. Prace leśne mogą uszkadzać cienką warstwę podłoża i tym samym przyśpieszać procesy erozji niszczącej pokrywę glebową z warstwą próchnicy przyczyniając się do wzrostu degradacji obszaru oraz zamierania części drzewostanów.
Wrażenia osobiste: Stosunkowo pozytywne. Obszar Skały w Sadach stanowi oazę bioróżnorodności w środku wsi albowiem granicę terenu leśnego wyznacza główna droga. Same stoki charakteryzuje duży stopień nachylenia pełen urwisk oraz wystających skał nadających całości niemal górskiego charakteru. Miejsce jest szczególnie atrakcyjne wiosną, gdy dęby dopiero wypuszczają liście a w runie kwitną kukułki bzowe o żółtych i różowych kwiatach. Sceneria przypomina śródziemnomorskie lasy dębowe, a jednak wciąż są to środkowoeuropejskie Sudety. Na przełomie wiosny i lata dno lasu zostaje zacienione przez dojrzałe listowie drzew a w runie pojawiają się kolejne rośliny, w tym rzadkie podkolany, buławniki oraz lilie. Niemal w każdym miesiącu wegetacyjnym można znaleźć tu wartą uwagi roślinność a wszystko to w centrum wsi. Ot taki paradoks, że dziewicza ostoja przyrody nie znajduje się, gdzieś w niedostępnych kniejach oddalonych całe kilometry od ludzkich siedlisk tylko jest kilka metrów od głównej drogi. Jednak dzikość tego miejsca jest także utrapieniem dla wędrowców. Nie ma tutaj żadnych dróg i ścieżek a stoki miejscami są bardzo strome. Dopiero w górnych fragmentach nabierają łagodności. Tego typu ekosystemy rozsiane są po całym Pogórzu Wałbrzyskim. Choć region cechuje intensywne zagospodarowanie rolnicze, to jednak wciąż występują tu liczne wyspy lasów dębowych pełnych rzadkiej roślinności. Niestety tylko jeden fragment został objęty ochroną, pozostałe wciąż czekają na odpowiednią ochronę.
Informacje praktyczne:
- bardzo dobry dojazd, obiekt znajduje się przy głównej drodze we wsi Sady Dolne
- teren stanowi pewne wyzwanie i jest polecany dla osób z pewnym doświadczeniem w chodzeniu po stromych stokach. Nie ma tu dróg ani ścieżek, są za to urwiska i duże nachylenie terenu
- w okolicy nie ma terenów chronionych w postaci rezerwatu przyrody lub użytku ekologicznego, w samej gminie do 2020 r. nie istniały także żadne pomniki przyrody (pierwszy pomnik to objęty ochroną kasztanowiec pospolity „Digitata” w Bolkowie)
- w bezpośrednim sąsiedztwie występuje szereg gór i lasów o podobnym składzie (lasy dębowe), m.in. bezimienne wzgórza koło wsi Świny i Pietrzykowa, a także wzgórza Truskolas, Bukowa i Młynarka koło Półwsi, góra Popielowa i Swarna (teren projektowanego rezerwatu), Dębowa Góra oraz inne wzgórza okalające zalew w Dobromierzu
- najlepsze terminy przyrodnicze do zwiedzania: maj (kukułka bzowa), czerwiec (podkolany, buławniki, lilie), cały sezon (paprocie naskalne, rojownik), jesień (grzyby, przebarwiające się liście)
