Borowik (Modroborowik) ponury

Siniak, pociec, wilczy … pod tymi wszystkimi nazwami kryje się (modro)borowik ponury. Stosunkowo pospolity ale jednak słabo znany gatunek, który przez grzybiarzy-amatorów jest notorycznie mylony z borowikiem ceglastoporym. Różnice w wyglądzie tych dwóch grzybów widać od razu, jednak trzeba wiedzieć na co spojrzeć. Jest on nie tylko bardzo ładny ale także warunkowo jadalny. Jego czerwono-żółty trzon utrzymujący szarawy kapelusz jest bardzo charakterystyczny i łatwo rozpoznawalny w ściółce leśnej, gdzie często towarzyszy znanemu i lubianemu prawdziwkowi. 

---

---

UWAGA: W 2021 Komisja ds. Polskiego Nazewnictwa Grzybów Polskiego Towarzystwa Mykologicznego zarekomendowała używanie nazwy „modroborowik ponury”

Borowik ponury (Suillellus luridus) jest grzybem z rodziny borowikowatych (Boletaceae). Do niedawna klasyfikowany był do rodzaju borowik (Boletus), jednak w wyniku najnowszych badań filogenetycznych został przeniesiony do rodzaju Suillellus nie mającego do niedawna polskiej nazwy, obecnie rodzaj ten nosi nazwę modroborowik. Rodzaj liczy 17 gatunków, przy czym w Polsce stwierdzono występowanie tylko trzech, omawianego tu modroborowika ponurego, a także modroborowika gładkotrzonowego (Suillellus queletii) i nieposiadającego jeszcze polskiej nazwy modroborowika Suillellus mendax. Pierwszy opis tego gatunku jako Boletus luridus datowany jest na 1774 rok, dokonał go niemiecki mykolog Jacob Christian Schaeffer. Gatunkowy człon nazwy „luridus„ oznacza dosłownie „żółtawy” lub „ziemisty” i odnosi się do koloru trzonu. W polskiej literaturze nazwa „borowik ponury” pojawia się w 1890 r., zaproponował ją botanik i lekarz Franciszek Błoński. Ze względu na powszechne występowanie na terenie całego kraju, grzyb ten zyskał wiele lokalnych określeń, m.in. świniak, grzyb ponury, grzyb świniak, podciecz, potecz, śniak, siniak, świniak, borowik wilczy, krasik, pociec, podciak, grzyb diabelski, grzyb czarci. Niektórymi z tych lokalnych nazw określane są także inne borowiki.

Wygląd: Jest to dosyć charakterystyczny grzyb o dużych różnicach w wielkości, gdzie jego wysokość waha się w granicach 5-20 cm. Pozostałe cechy wyglądu są następujące:

• Kapelusz w początkowej fazie jest półkolisty i stopniowo rozrasta się tworząc parasolowaty lub poduchowaty kształt. Dochodzi wtedy do 20-kilku cm średnicy, jednak przeważnie jest to 10-15 cm. Powierzchnię kapelusza pokrywa lekko zamszowa skórka, która z wiekiem staje się gładka. Kolor bardzo zróżnicowany, jest to jeden z najbardziej zmiennych borowików pod tym względem. Przeważnie barwa jest złotobrązowa, jasnobrunatna, oliwkowobrązowa, szarobrązowa lub brudnożółta. Czasem z jaśniejszymi lub ciemniejszymi przebarwieniami.
• Rurki, zlokalizowane są na dolnej stronie kapelusza. Mają zabarwienie żółte lub oliwkowożółte, które może przebarwiać się na kolor rdzawoczerwony lub czerwonawy. Częstą cechą jest obecność bordowo zabarwionej warstwy pomiędzy rurkami a miąższem. Przy uszkodzeniu lub zgnieceniu tkanka bardzo szybko sinieje.
• Trzon, osiąga 5-15 cm wysokości. Jest stosunkowo gruby i baryłkowaty w trzonie, z wiekiem ulega wydłużeniu w maczugowaty lub walcowaty kształt. Kolor żółty, szaro pomarańczowy lub brudnożółty. Jego powierzchnię pokrywa siatka o pionowo podłużnych oczkach (nie łuski lub kropki! To cecha rozpoznawcza). Siatka przeważnie ciemniejsza, w kolorze pomarańczowo-czerwonym, może być lepiej lub gorzej widoczna, jednak jest zawsze obecna.
• Miąższ, po przekrojeniu widoczny jest żółty miąższ (zależnie od okazu może być bladożółty lub w kolorze soczystej żółci), czasami z czerwonymi plamami na kapeluszu, jednak u podstawy jest prawie zawsze zabarwiony na kolor rabarbarowy do winnoczerwonego. Szybko sinieje w kontakcie z powietrzem.
• Zarodniki, są gładkie o oliwkowym kolorze i średnicy 6–7 × 9–16 μm.

Swoją kolorystykę zawdzięcza dużej zawartości barwników z grupy karotenoidów, jednak zawartość w owocnikach różni się znacznie w zależności od kapelusza, rurek i łodygi. Efektem tego jest wielobarwność zarówno elementów jak i poszczególnych owocników. Przykładowo w kapeluszu dominuje mutatochrom oraz 4-keto-α-karoten, podczas gdy w trzonie najwięcej jest auroksantyny. Zmiana koloru obserwowana w przypadku uszkodzenia tkanki jest spowodowana przez kwas wariegatowy i kwas kserokomowy, które zmieniają kolor na niebieski po utlenieniu enzymatycznym w kontakcie z powietrzem.

Występowanie: Borowik ponury jest jednym z pospolitszych gatunków o szerokim areale występowania. Stwierdzony został niemal w całej Europie oraz miejscami w Azji, Ameryce Północnej i Australii. Jednak pozaeuropejskie populacje nie zostały przebadane molekularnie i prawdopodobnie reprezentują podobne, błędnie zidentyfikowane gatunki krewniacze. Spotykany jest znacznie częściej w Polsce południowej oraz na terenach górskich i podgórskich, jednak liczne stanowiska usiane są na całym terytorium kraju. Na Dolnym Śląsku jest to częsty grzyb, choć rzadszy od borowika szlachetnego czy ceglastoporego. Spotykany w zasięgu całego województwa, zarówno w górach jak i na obszarach nizinnych. Notowany jest we wszystkich parkach krajobrazowych, obu parkach narodowych i w wielu leśnych rezerwatach przyrody chroniących głównie bory iglaste lub siedliska buczyn (Góra Miłek, Buczyna Storczykowa na Białych Skałach, Buki Sudeckie, Stawy Milickie, Uroczysko Wrzosy). My osobiście stwierdziliśmy, że jest to grzyb wyjątkowo częsty w Górach Kaczawskich, które słyną z rozległych obszarów wapiennego podłoża. Notowaliśmy go z większości gór porośniętych lasami liściastymi, m.in. góra Bukowa, Miłek, Połom, Wapniki, Wysoka oraz okolice miejscowości Nowe Rochowice, Mysłów i Kłonice.

---

Siedlisko: Borowik ponury, jak niemal wszystkie borowikowate, jest grzybem mikoryzowym żyjącym w symbiozie z drzewami, przede wszystkim drzewami liściastymi z rodzaju dąb (Quercus), brzoza (Betula), kasztan (Castanea) i buk (Fagus). Mimo pospolitości posiada dość zawężone spektrum siedliskowe albowiem spotykany jest niemal wyłącznie w lasach liściastych na podłożu wapiennym lub przyjemniej o odczynie obojętnym, na podłożu kwaśnym jest bardzo rzadki. Preferuje ciepłolubne warianty lasów dębowych, lasów bukowych oraz lasków brzozowych i lasów grądowych, jednak równie często jest notowany w miejskich parkach o dobrze rozwiniętym drzewostanie. Grzyb ten rzadko pojawia się w borach szpilkowych.

Rozwój: Owocniki pojawiają się już późną wiosną, jest to stosunkowo wcześnie pojawiający się borowik, którego można spotkać już w czerwcu. Jednak przeważnie szczyt przypada na przełom lata i jesieni, głównie po obfitych opadach deszczu i w okresie wysokich temperatur. Grzyb stosunkowo dobrze znosi okresy suszy i może pojawiać się nawet w czasie dłuższych przerw w opadach. Przeważnie występuje pojedynczo lub w niewielkich grupach po 4-6 owocników w odległości kilkudziesięciu centymetrów od siebie. W początkowej fazie wzrostu na powierzchnię wyrasta kulisty kapelusz, który mocno przylega i częściowo zakrywa równie pękaty trzon. Wraz z upływem czasu brzegi kapelusza unoszą się tworząc parasolowaty kształt. W tym samym czasie trzon również rośnie wydłużając się i nabierając kolumnowego kształtu, często o lekkim przechyleniu. W końcowej fazie u starych owocników brzegi kapelusza odginają się tworząc kielichowaty kształt kapelusza z dobrze wyeksponowanymi (wybałuszonymi) rurkami. Warto tu wspomnieć, że owocniki borowika ponurego są rzadko atakowane przez bezkręgowce i często nawet stare osobniki mają zdrową i czystą tankę. Jedynie ślimaki spożywają zewnętrzne warstwy miąższu.

Inne: Borowik ponury należy do grupy tzw. siniaków, czyli borowików siniejących po przekrojeniu lub uszkodzeniu tkanki. Często przez wielu grzybiarzy określane są błędnie jako „szatany”. Mianem tym określane są (błędnie!) wszystkie gatunki borowików siniejących lub o czerwonych barwach. Sam borowik ponury posiada wiele cech odróżniających go od innych gatunków. Najważniejszą cechą jest obecność siateczki na trzonie, której nie posiad większość jadalnych borowików. Zabarwienie grzybów nie stanowi dobrej metody identyfikacyjnej albowiem zbliżoną kolorystykę posiadają także inne gatunki borowików, do tego jak wspomnieliśmy wcześniej, ten gatunek ma bardzo zróżnicowaną paletę kolorów.

Przez początkujących grzybiarzy borowik ceglastopory może być mylony z następującymi grzybami:

• Krasnoborowik ceglastopory (Neoboletus luridiformis), najczęściej mylony gatunek, głównie ze względu na swoją pospolitość. Najważniejszą cechą jest brak siatki na trzonie, dodatkowo grzyb ten ma bardziej czerwony trzon i ciemniejszy, brązowy kolor kapelusza.
• Suillellus mendax, niedawno rozpoznany w Polsce gatunek, bardzo podobny grzyb, który preferuje gleby kwaśne (w przeciwieństwie do wapieniolubnego borowika ponurego), ma mniej wyraźną siateczkę ograniczoną do górnej części trzonu i bardziej zamszowy kapelusz.
• Modroborowik gładkotrzonowy (Suillellus queletii) nie posiada siatki na trzonie, cechujący się karminowym kolorem u podstawy trzonu, pomarańczowymi porami oraz tylko częściowym sinieniem tkanek po przekrojeniu.
• Gorzkoborowik żółtopory (Caloboletus calopus), może być mylony z młodymi owocnikami, jednak posiada jasny kapelusz oraz żółte rurki. Do tego rośnie przede wszystkim na glebach kwaśnych.
• rodzaj Krwistoborowik (Rubroboletus), skrajnie rzadkie gatunki, których prawdopodobieństwo spotkania jest bardzo nikłe. Często posiadają zbliżoną kolorystykę, jednak wszystkie one cechują się dużym udziałem czerwonego koloru w trzonie, rurkach lub na kapeluszu.

---

Borowik ponury ma łagodny smak, często określany jako jadalny po dokładnym ugotowaniu. Stanowi bardzo ceniony składnik kulinarny we Francji[, jest również powszechnie spożywany we Włoszech, Czechach i na Słowacji, a także w innych częściach Europy. Zaleca się jednak ostrożność przy wyborze tego gatunku do spożycia, ponieważ przypomina on niektóre trujące borowiki, a część literatury zaleca całkowite unikanie tego grzyba. W przypadku spożycia na surowo lub niedostatecznie ugotowanego objawy zatrucia żołądkowo-jelitowego mogą wystąpić w ciągu 30 minut do dwóch godzin. Wśród objawów wymienione są nudności, wymioty, skurcze brzucha i biegunka. Jeśli utracone płyny zostaną stosunkowo szybko uzupełnione, pełen powrót do zdrowia następuje w ciągu 24–48 godzin.

Od dawna owocniki borowika podejrzewane są o zwiększanie wrażliwości na alkohol, podobną do tej powodowanej przez czernidlaka pospolitego (Coprinopsis atramentaria). Raport z 1982 r. dotyczący trzech przypadków ze Szwajcarii jeszcze bardziej obciążył ten gatunek, jednak kolejne badanie z 1994 r. podaje w wątpliwość negatywne oddziaływanie borowika, albowiem w owocnikach nie odnaleziono disulfiramu (organiczny związek chemiczny zaburzający metabolizm alkoholu). Wywnioskowano, że najbardziej prawdopodobnym wyjaśnieniem historycznych zatruć była błędna identyfikacja borowika ponurego z borowikiem krępym (Imperator torosus). Nie można jednak wykluczyć, tego że borowik zawiera niezidentyfikowany dotąd związek powodujący negatywne reakcje z alkoholem. Pomimo to miąższ borowika ponurego spożywany na surowo nie jest zalecany, musi on zostać poddany obróbce termicznej (np. gotowanie). Osoby, które nie chcą ryzykować zawsze mogą po prostu podziwiać tego wyjątkowo fotogenicznego przedstawiciela rodziny borowikowatych.

---

Bibliografia:

• https://grzyby.pl/gatunki/Boletus_erythropus.htm
• www.speciesfungorum.org
• Andreas Gminder: Atlas grzybów jak bezbłędnie oznaczać 340 gatunków grzybów Europy Środkowej. 2008
• Zbigniew Mirek: Red list of plants and fungi in Poland = Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Kraków: W. Szafer Institute of Botany. Polish Academy of Sciences, 2006