Goździeniec fioletowy

Aby móc podziwiać tropikalne koralowce o bajecznych kolorach nie trzeba wybierać się w tropiki. Wystarczy mieć dużo szczęścia i bacznie rozglądać się po ściółce a być może uda się natrafić na jednego z najbardziej niezwykłych krajowych grzybów. Jego fioletowe krzaczkowate owocniki bardzo łatwo rzucają się oczy na tle ciemnej ściółki leśnej, jednak napotkać go jest bardzo trudno. Stąd też każdy kto go zobaczy może czuć się prawdziwym szczęściarzem. 

Omawiany goździeniec fioletowy (Clavaria zollingeri) przynależy do rodziny goździeńcowatych (Clavariaceae), gdzie rodzaj goździeniec (Clavaria) liczy około 175 gatunków, choć niektóre źródła podają aż 1200 z czego znaczna większość to jednak synonimy (wiele nazw określających często jeden gatunek). Liczba jest zmienna ze względu na ciągłe zmiany w systematyce i klasyfikacji poszczególnych gatunków. Część z nich została przeniesiono do innych rodzajów jak Clavulinopsis i Ramariopsis. W Polsce występuje obecnie 7 gatunków o różnej barwie i kształcie. Historia nazwy rodzaju sięga XVIII wieku, kiedy to do świata nauki wprowadził ją S.Vaillant (francuski botanik i mykolog). Rdzeń nazwy wywodzi się ze słowa „clava” oznaczającego klub/stowarzyszenie i wiąże się z wyrastaniem owocników grzyba w postaci zgrupowania licznych krzaczków/pałeczek. Natomiast nazwa gatunkowa „zollingeri” jest hołdem dla szwajcarskiego odkrywcy i botanika Heinricha Zollingera. W Polsce występuje kilka innych podobnych gatunków grzybów o fioletowej barwie i krzaczkowatym kształcie, jednak o rozpoznawaniu różnic w dalszej części artykułu.

Wygląd: Jest to naziemny grzyb o bardzo charakterystycznym wyglądzie i ubarwieniu. Na pierwszy rzut oka jego owocniki mogą kojarzyć się z kształtem krzaczkowatym, jest to jednak złudzenie. Widoczny bowiem grzyb jest zgromadzeniem wielu mniejszych owocników wyrastających w bliskiej odległości. Pojedynczy owocnik ma kształt cylindrycznej w przekroju pałeczki rozszerzającej się w górnej połowie na kilka kolejnych odgałęzień o tępo zaostrzonych 2-6 drobnych końcówkach. Najczęściej jest prosty i znacznie szerszy u podstawy, owocniki wyrastające po zewnętrznej stronie łukowato wyginają się ze względu na ograniczoną przestrzeń w środku kłębowiska. Powierzchnia owocników jest sucha i gładka a miąższ bardzo kruchy i łatwo ulegający uszkodzeniom. Osiągają wysokość 2-10 cm i grubość 0,2-0,6 cm. Cały „krzaczek” może mieć wymiary nawet 10-15 cm szerokości 5-10 cm wysokości, zależnie od sezonu i dostępności wody oraz substancji odżywczych. Najbardziej charakterystyczną cechą goździeńca jest jego barwa. Zależnie od owocnika i jego wieku barwa jest intensywnie fioletowa, ametystowa, purpurowa lub karminowa, często z brązowymi lub czerwonymi przebarwieniami. Końcówki zawsze lekko jaśniejsze. Jeden owocnik może mieć różne zabarwienie, przykładowo zewnętrzne gałęzie są brązowe, podczas gdy wiązki w środku mają jasnofioletową barwę. Zarodniki osiągają rozmiar 4–7 × 3,5–5 μm i są elipsoidalne w kształcie z dzióbkiem na szczycie.

Owocniki praktycznie nie mają zapachu, a w smaku przypominają rzodkiewkę lub ogórka. Ze względu nikłe walory smakowe grzyby te mają niewielką wartość kulinarną, dodatkowo są bardzo rzadkie więc szanujący się grzybiarz powinien odstąpić od ich zebrania. Niektóre źródła podają iż w większych ilościach mogą powodować działanie przeczyszczające.

Występowanie: Gatunek kosmopolityczny notowany w rozproszeniu na wszystkich kontynentach, jednak z pominięciem obszarów podbiegunowych oraz pustynnych. Występuje od północno-wschodnich obszarów Ameryki Północnej, poprzez Amerykę Środkową, Afrykę, Azję (Indie, Korea, Brunei) aż po Australię i Nową Zelandię. W Europie jest to gatunek rzadki, gdzie w wielu krajach występuje na czerwonych listach lub spisach gatunków zagrożonych, m.in. w Czechach, Dani, Holandii, Niemczech, Norwegii, Szwecji i Wielkiej Brytanii. Jest częstszy w południowej Europie niż w jej północnych obszarach, gdzie sięga maksymalnie do 64° szerokości geograficznej. W Polsce gatunek skrajnie rzadki, z literatury znane są oficjalnie jedynie trzy stanowiska z terenów górskich i podgórskich, w tym na obszarze Beskidu Żywieckiego przy granicy polsko-słowackiej. Nie ma także potwierdzonych stanowisk na terenach chronionych jak rezerwaty przyrody czy parki narodowe. Stanowisko w Górach Kaczawskich (Sudety Zachodnie), na które natrafiliśmy, nie było to tej pory odnotowywane w literaturze. Lokalizowane jest ono pomiędzy górą Wapniki a rezerwatem Buki Sudeckie.

Siedlisko i rozwój: Gatunek naziemny, występujący na terenach leśnych lub zadrzewionych, przeważnie wśród drzew liściastych, choć niektóre źródła podają także bory świerkowe. Preferuje gleby żyzne i wilgotne. Najczęściej rośnie na podłożu z dobrze wykształconą warstwą mszystą, jednak spotykany także w miejscach z nagą ziemią lub z niewielką warstwą butwiejących liści. Miejscami owocniki mogą pojawić się także w kępach niskiej i rzadkiej murawy. Stanowisko w Górach Kaczawskich znajduje się w dobrze wykształconym grądzie środkowoeuropejskim, gdzie dominuje lipa drobnolistna z udziałem dębu szypułkowego, buka pospolitego i niewielką domieszką świerka pochodzącego ze sztucznych nasadzeń. Warstwa podszytu zdominowana przez leszczynę pospolitą z udziałem bzu czarnego i trzmieliny pospolitej. W warstwie runa leśnego występowało bardzo duże bogactwo grzybów, w tym liczni przedstawiciele grzybów o owocnikach krzaczowatych i pałeczkowatych (goździeniec Clavaria, goździenioweic Clavulinopsis, goździeńczyk Clavulina).

Goździeniec fioletowy jest saprotrofem, tj. pobiera substancje odżywcze z rozkładającej się materii, m.in. butwiejącego i rozkładającego się drewna oraz opadłych liści. Przeważnie wyrasta latem i wczesną jesienią po obfitych opadach deszczu i następującym potem ciepłych dniach. Można spotkać zarówno pojedyncze osobniki jak i niewielkie skupiska po 5-10 osobników oddalonych od siebie o kilkanaście-kilkadziesiąt cm. Początkowo owocnik rośnie w dużym ściśnięciu i skupieniu, wraz z pęcznieniem i rozgałęzianiem się ulega rozpęcznieniu a boczne gałęzie rozchylają się nadając całości krzaczastego lub koroniastego kształtu. Wraz z upływem czasu powierzchnia skórki matowieje oraz traci turgor, czego objawem jest powstawanie zmarszczek i zniekształceń. Zależnie od panujących warunków, owocniki utrzymują się 2-3 tygodnie, a następnie ulegają gniciu i rozkładowi.

Inne: Ze względu na rzadkość jest to gatunek skrajnie narażony. Został umieszczony na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski, gdzie sklasyfikowano go jako gatunek wymierający (status E – endangered). Do głównych zagrożeń należy nieracjonalna gospodarka leśna, w tym wycinki drzew oraz zmiany siedliskowe. Wycinki i związane z tym odsłonięcie gleby wiąże się z szybszym wysychaniem podłoża oraz wnikaniem ekspansywnych gatunków porębowych. Stanowisko w Górach Kaczawskich znajduje się poza obszarami chronionymi, w miejscu gdzie w 2020 r. wiele drzew (w tym rosnących bezpośrednio w bliskości grzybów) ma oznaczenia na pniu kwalifikujące do wycinki. Dodatkowo wybitne walory kolorystyczne grzyba, przypominające podmorskie koralowce, może powodować iż owocniki będą zbierane przez nieświadomych spacerowiczów lub grzybiarzy. Sam gatunek nie jest objęty ochroną mimo rzadkości.

W Polsce występuje kilka innych grzybów o podobnym wyglądzie, m.in.

• Goździeńczyk ametystowy (Clavulina amethystina), który charakteryzuje się mniej spiczastymi końcówkami oraz słabszym rozgałęzieniem, jednak 100% rozpoznanie jest możliwe porównując wygląd zarodników. W Polsce ma obecnie potwierdzonych kilka literaturowych wystąpień.
• Goździeniec purpurowy (Alloclavaria purpurea), rzadki gatunek o prawie nierozgałęzionych owocnikach oraz barwie ciemniejszej i bardziej matowej. Notowany w Kotlinie Rabczańskiej, Tatrach oraz Górach Izerskich.
• Koralownik Ramariopsis pulchella, rzadki i drobny gatunek o znacznie mniejszych i cieńszych owocnikach. Ma grubsze i kuliste zarodniki o wymiarach 3,0–4,5 na 2,5–3,5 μm. Stwierdzony w Beskidzie Małym oraz w Górach Kaczawskich na terenie rezerwatu Góra Miłek.

W tkankach goździeńca stwierdzono występowanie lektyn, jest to klasa białek wiążąca określone węglowodany na powierzchni komórek, powodując ich zlepianie się. Badania wykazały, iż wyekstrahowane substancje powodowały limfoaglutynację, jest to specyficzna forma aglutynacji obejmująca białe krwinki. Same lektyny stosowane są w oznaczaniu grup krwi i serologii a także są szeroko stosowane w chromatografii do oczyszczania białek. Mimo poczynionych odkryć grzyb ten nie znalazł szerszego zastosowania w medycynie laboratoryjnej. Jest to gatunek rzadki i mało znany choć bardzo widowiskowy. W Polsce odnalezienie go w środowisku naturalnym stanowi duże wyzwanie a każdy kto go odnajdzie może czuć się prawdziwym szczęściarzem. Dane o jego występowaniu są bardzo skąpe, co widać po naszym osobistym odkryciu go na stanowisku niepodawanym w literaturze ani na żadnej stronie internetowej. Do tej pory nie było doniesień z Gór Kaczawskich oraz ogólnie z całych Sudetów. Warto więc bacznie się rozglądać latem po lesie 🙂