Szyszkowiec łuskowaty

Najdziwniejszy borowik, a raczej najdziwniejszy przedstawiciel rodziny borowikowatych. Tak pokrótce można opisać szyszkowca. Ten oryginalny gatunek jest także bardzo rzadki i spotkanie z nim to duże szczęście. Ze względu na swój wygląd nie można go pomylić z żadnym innym krajowym grzybem.

Rodzaj szyszkowiec (Strobilomyces) należy do rodziny borowikowatych (Boletaceae) i obejmuje około 40 gatunków rozsianych w wielu zakątkach świata, przy czym w Polsce stwierdzono zaledwie jeden gatunek. Jest nim szyszkowiec łuskowaty (Strobilomyces strobilaceus), który posiada bardzo oryginalny wygląd. Grzyb wytwarza stosunkowo duże owocniki o wysokości 15-25 cm i średnicy kapelusza do 15-20 cm. Sam kapelusz jest stosunkowo cienki w porównaniu do tradycyjnych borowików. Początkowo jest on półkolisty i wraz z upływem czasu rozpościera się na kształt płaskiego dysku o podwiniętych brzegach. Powierzchnia kapelusza posiada bardzo liczne wełniste kosmki ułożone dachówkowato. Jest to najbardziej charakterystyczna i wyróżniająca cecha gatunku. Są one w kolorze szarobrunatnym z czasem ciemniejącym. U niektórych osobników łuski bardzo się wyróżniają na tle znacznie jaśniejszej skórki kapelusza. Na dolnej stronie znajdują się rurki z zarodnikami w formie gąbki typowej dla borowikowatych. To właśnie najważniejsza cecha odróżniająca szyszkowce od czubajek (kani), które posiadają blaszki a nie gąbkę. Rurki w początkowej fazie są białawe, ciemniejące z wiekiem do barwy ciemnoszarej. Kapelusz osadzony jest na trzonie o wysokości do 15 cm, który lekko zwęża się ku górze. Jest bardzo twardy a jego powierzchnia jest zbliżona wyglądem do reszty owocnika, tj. posiada liczne szarobrunatne kosmki. W górnej części występuje także delikatny pierścień, który z czasem zanika.

Szyszkowiec jest grzybem mikoryzowym, oznacza to że żyje on w symbiozie z drzewami, głównie z bukiem zwyczajnym. Jednak na terenach górzystych notowany jest także pod drzewami iglastymi jak świerk zwyczajny i jodła pospolita. Mimo współżycia z konkretnymi gatunkami drzew, szyszkowiec spotykany jest na bardzo wielu siedliskach. Dotyczy to zarówno lasów liściastych (m.in. żyzna buczyna niżowa, kwaśna buczyna podgórska), borów iglastych jak i lasów mieszanych. Stwierdzony został także na obszarach sztucznych nasadzeń, w tym monokultur świerkowych posadzonych na siedliskach lasów liściastych. Szyszkowiec jest notowany przede wszystkim na terenach górskich i podgórskich, dużo rzadziej na obszarach nizinnych, głównie na przepuszczalnych i próchniczych glebach o odczynie kwaśnym, rzadziej obojętnym. Owocniki wyrastają latem i wczesną jesienią, najczęściej po obfitych opadach deszczu. W początkowej fazie wzrostu kapelusz jest zwinięty w półkolistej formie. Jest wtedy znacznie ciemniejszy z gęsto usadowionymi kosmkami. Dopiero wraz z rozwinięciem kapelusza odległość między kosmkami wzrasta ukazując jaśniejsze fragmenty i tworząc charakterystyczny dla szyszkowca cętkowany wzór na powierzchni owocnika. Same grzyby wyrastają pojedynczo, nie tworzą kępek. Przeważnie na stanowisku jest kilka lub kilkanaście owocników w odległościach kilku metrów od siebie. Wraz z upływem czasu kolory owocnika ciemnieją. Dotyczy to wszystkich elementów, w tym rurek, kapelusza i trzonu.

Jak już wcześniej wspomnęliśmy, szyszkowiec łuskowaty jest jedynym przedstawicielem z tego rodzaju notowanym w Polsce. Jest to gatunek bardzo rzadki, który wg Czerwonej listy roślin i grzybów Polski ma status R, tj. zaliczony został do kategorii grzybów rzadkich. Do 2014 r. podlegał ochronie ścisłej, po tej dacie przeniesiono go do ochrony częściowej. Jego stanowiska stwierdzono głównie w wielu regionach półkuli północnej, m.in. Ameryka Północna, Azja (Iran, Tajwan, Chiny, Japonia), północna Afryka oraz oczywiście Europa, gdzie w wielu krajach występuje na listach gatunków zagrożonych (Estonia, Holandia, Litwa, Wielka Brytania). Stwierdzony wyspowo także w Ameryce Południowej i Środkowej. Na terenie Polski odnotowano stanowiska głównie na południu, w niższych położeniach Karpat (Beskid Żywiecki, Beskid Makowiecki, Beskid Niski, Bieszczady) a także w Kotlinie Sandomierskiej oraz na północy na Pojezierzu Kaszubskim (Kaszubki i Trójmiejski Park Krajobrazowy). Na Dolnym Śląsku pierwotnie nie istniały żadne dane literaturowe na temat występowania szyszkowca. Dopiero najnowsze prace wykazały go na terenie Pogórza Wałbrzyskiego oraz w Dolinie Nysy Łużyckiej. Poza tym, w dobie szybkiego przepływu informacji drogą internetową, udało się znaleźć dane o stanowiskach z okolic Muchowa na Pogórzu Kaczawskim, Skalnego Obrywu w Górach Bardzkich, Wieżycy na Masywie Ślęży i okolic Piekielnej Doliny koło Polanicy w Górach Bystrzyckich. Mimo wszystko większość stanowisk szyszkowca na Dolnym Śląsku nie jest publikowana, stąd jego rzeczywisty areał występowania można uznać za nieznany. Obecnie odkryte stanowiska sugerują iż najprawdopodobniej gatunek występuje jedynie w Sudetach, a więc górskiej części województwa, gdzie chroniony jest na obszarze rezerwatu Przełomy pod Książem i zespołu przyrodniczo-krajobrazowego Obryw Skalny.

Szyszkowiec jest grzybem jadalnym, dotyczy to głównie młodych osobników. W krajach, gdzie legalny jest zbiór tych grzybów, zbiera się jedynie kapelusze albowiem trzon jest zdrewniały i bardzo łykowaty. Zbierany jest jednak rzadko względu na nikłe walory smakowe (mdły smak, gąbczasta struktura) oraz mało apetyczny wygląd, szczególnie w przypadku starszych osobników mający ciemne zabarwienie miąższu. Owocnik po przekrojeniu lekko czerwienieje. W Polsce jest to gatunek chroniony co uniemożliwia zbieranie lub niszczenie owocników oraz grzybni. Szyszkowiec po raz pierwszy został opisany w 1770 r. przez włoskiego przyrodnika Giovanniego Antonio Scopoli jako Boletus strobilaceus. Kilka dekad później w 1851 r. został on przeniesiony do obecnego rodzaju. Także sam rodzaj budzi częściowe kontrowersje systematyczne, gdzie niektórzy mykolodzy postulują o wydzielenie rodzaju do osobnej rodziny Strobilomycetaceae, która jest blisko spokrewniona z borowikowatymi. W polskiej literaturze gatunek nazywany był jako łuskowiec strzępiastotrzonowy, łuskogrzyb szyszkowaty i szyszkowiec szyszkowaty. Obecna nazwa została nadana w 1983 r. przez B.Gumińską i W.Wojewodę. Mimo wielu nazw, wszystkie one wywodzą się od charakterystycznego wyglądu kapeluszy pokrytego kosmkami. Szyszkowiec jest niezwykłym przedstawicielem borowikowatych, który bardzo wyróżnia się na tle innych grzybów z tej rodziny. Spotkanie go w lesie należy do dużej rzadkości, z tego też powodu oraz z powodu oficjalnej ochrony, należy go podziwiać tylko z aparatem w ręku, nie zaś z koszykiem. 😉

Bibliografia:

• Dz.U. z 2014 r. poz. 1409 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej grzybów
• Reczyńska K., Halama M. 2018. Nowe stanowiska grzybów makroskopijnych w Sudetach i na ich Przedgórzu. Przyroda Sudetów 21: 63-76
• Wilga M.S. 2001. Szyszkowiec łuskowaty Strobilomyces floccopus (Vahl. in Dan. ex Fr.) P. Karst. w regionie gdańskim (północna Polska). Acta Bot. Cassubica 2: 149-152
• Władysław Wojewoda: Checklist of Polish Larger Basidiomycetes. Krytyczna lista wielkoowocnikowych grzybów podstawkowych Polski. Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2003