Cienistka (zachyłka)
7 listopada 2021W Polsce rosną dwa gatunki z omawianego rodzaju, które cechuje dosyć skrajna charakterystyka odnośnie siedliska i liczebności. Cienistka Roberta jest to bardzo rzadka paproć preferująca naskalne siedliska bogate w węglan wapnia, podczas gdy drugi gatunek, cienistka trójkątna, to pospolita roślina rosnąca w siedliskach kwaśnych borów i buczyn. Dwie bardzo różne paprocie a jednak blisko spokrewnione.
Cienistka Roberta, zachyłka Roberta (Gymnocarpium robertianum)
Gatunek występujący na półkuli północnej, gdzie zwarty zasięg obejmuje Europę od Francji, poprzez południowe i środkowe Niemcy, kraje alpejskie, kraje środkowoeuropejskie oraz pas Karpat i Gór Dynarskich. Liczne i rozproszone stanowiska rozpościerają się od Hiszpanii i Wysp Brytyjskich poprzez niemal całą Europę i dalej na tereny Rosji aż po Kamczatkę, Mongolię, wschodnie Chiny i Wyspy Japońskie. Gatunek występuje także w Ameryce Północnej obejmując zasięgiem Kanadę i północne tereny Stanów Zjednoczonych. W Polsce jest to gatunek rzadki, którego areał rozpościera się głównie na terenach górskich i wyżynnych południowej części kraju (Karpaty, Sudety, Wyżyna Małopolska, Wyżyna Śląska i Roztocze) oraz na nielicznych i silnie rozproszonych stanowiskach w pozostałych rejonach, głównie Wielkopolska, Mazowsze i Pomorze. Gatunek chroniony w kilku parkach narodowych (Pieniński, Gorczański, Tatrzański, Magurski) oraz rezerwatach przyrody.
Na Dolnym Śląsku jest to gatunek rzadki, notowany niemal wyłącznie z Sudetów, gdzie obecnie potwierdzono tylko kilkanaście stanowisk. Na terenach nizinnych stanowiska są silnie rozproszone i mają charakter antropogeniczny oraz w większości historyczny. W Sudetach gatunek występuje głównie na terenach Ziemi Kłodzkiej, gdzie cienistkę stwierdzono w Górach Złotych (ruiny zamku Karpień), Górach Bardzkich (Podzamek, Żdanów) i na Masywie Śnieżnika (Hala pod Śnieżnikiem). Notowana także w Sudetach Zachodnich na obszarze Rudaw Janowickich i Gór Kaczawskich. Na chwilę obecną dolnośląskie stanowiska nie zostały objęte ochroną rezerwatową lub w ramach użytku ekologicznego.
Gatunek związany z siedliskami skał wapiennych lub zawierających węglan wapnia. Występuje zarówno na terenach cienistych jak i częściowo nasłonecznionych, przede wszystkim na terenach skalnych jak skaliste zbocza, szczeliny, półki skalne a także stoki piargowe i rumowiska skalne. Roślina często jest spotykana także w siedliskach antropogenicznych obejmujących dawne mury i inne budowle, gdzie zastosowano zaprawę wapienną. Często materiał na zaprawę został pobrany z kamieniołomu wraz z zarodnikami paproci, w efekcie gatunek notowany był na budynkach poza naturalnym zasięgiem w miastach i wsiach na północy Polski. Na Dolnym Śląsku do takich antropogenicznych siedlisk należą wiadukty i ruiny zamków w Janowicach Wielkich, Bystrzycy Kłodzkiej i Żdanowie. W środowisku naturalnym jest to gatunek charakterystyczny dla pionierskich zbiorowisk na ruchomych i słabo utrwalonych piargach w skalistych partiach gór z rzędu Thlaspietalia oraz związków Gymnocarpietum robertianae i Moehringio-Gymnocarpietum (ugrupowanie roślinne ruchomych bądź ustabilizowanych gruzowisk o ekspozycji północnej).
Cienistka trójkątna, zachyłka trójkątna (Gymnocarpium dryopteris)
Gatunek rozpowszechniony na półkuli północnej, obejmując swoim zasięgiem tereny Europy od Francji i Wysp Brytyjskich poprzez tereny Europy Północnej, Środkowej oraz Wschodniej i dalej sięgając Uralu, Kaukazu, zachodniej i środkowej Syberii a także Kamczatki, Wysp Japońskich, Himalajów i wschodnich rejonów Chin. Notowana także w Ameryce Północnej (Kanada, północne i środkowe rejony Stanów Zjednoczonych, wybrzeża Grenlandii). W Polsce jest to gatunek stosunkowo pospolity rozprzestrzeniony na całym terytorium, przy czym największa koncentracja stanowisk obejmuje tereny górskie (Karpaty, Sudety), Pomorze, Podlasie i Lubelszczyznę. Chroniona w większości parków narodowych i w wielu leśnych rezerwatach przyrody. Na Dolnym Śląsku jest to gatunek częsty w Sudetach, liczba stanowisk maleje w kierunku nizin i Wału Trzebnickiego. W Borach Dolnośląskich i północnych rejonach województwa jest to roślina rzadka. Chroniona w obu sudeckich parkach narodowych.
Gatunek terenów leśnych preferujący stanowiska cieniste lub jasne, bardzo rzadko nasłonecznione, na glebie kwaśnej, próchniczej i umiarkowanie żyznej. Paproć wykazuje dużą elastyczność względem warunków wodnych, rośnie na terenach suchych jak i wilgotnych. Występuje zarówno w lasach liściastych (przede wszystkim kwaśne buczyny, kwaśne dąbrowy) jak i borach iglastych (głównie świerczyny i jedliny). Posiada dosyć szerokie spektrum siedliskowe pod względem zasiedlanego fragmentu lasu i może rosnąć w ściółce leśnej jak i na terenach naskalnych w szczelinach, na półkach, pośród rumoszu skalnego oraz w bezpośredniej bliskości cieków wodnych i górskich potoków. Często jest składnikiem ruin i kamieniołomów, które uległy sukcesji leśnej i zostały zarośnięte drzewami.