Kruszczyk połabski

KRUSZCZYK POŁABSKI (Epipactis albensis)

Storczykowate (Orchidaceae)

Okres kwitnienia: VIII-IX

Wygląd:

Występowanie: Gatunek mający swoje stanowiska tylko w Europie Środkowej na terenie Niemiec, Austrii, Węgier, Polski, Czech i Słowacji. W naszym kraju odnotowany tylko na południu, z czego najwięcej stanowisk zlokalizowanych jest w południowo-zachodniej części, na Dolnym Śląsku. Łącznie stwierdzono dotychczas około 30 stanowisk, z czego większość znajduje się na Nizinie Śląskiej, poza tym Pogórze Sudeckie, Nizina Śląsko-Łużycka, Wyżyna Śląska oraz Karpaty. Ostatnie badania lokalizują kruszczyka także na wschodzie Polski, m.in. na Roztoczu Zachodnim i Lubelszczyźnie. Poza Dolnym Śląskiem stwierdzony m.in. w Karpatach na 7 stanowiskach na Pogórzu Zachodniobeskidzkim (Pogórze Śląskie i Pogórze Wielkickie). Tutaj też, odnotowano najwyżej położone stanowisko kruszczyka na Jasieniowej Górze (390m n.p.m.) na Pogórzu Cieszyńskim.

Na Dolnym Śląsku stanowiska zlokalizowane są głównie wokół rzeki Odry (m.in. grądy w Pradolinie Głogowskiej, Wysoczyzna Lubińska, Pradolina Wrocławska)  oraz na kilku stanowiskach na Równinie Legnickiej, Wzgórzach Trzebnickich, Pogórzu Kaczawskim (Bazaltowa Góra). Podawany także z terenów miasta Wrocław w okolicach osiedla Pilczyce. Chroniony w kilku rezerwatach, m.in. Ponikwa i Błyszcz na Równinie Legnickiej, Skarpa Storczyków na Wzgórzach Dalkowskich, Rozumice na Płaskowyżu Głubczyckim, Łężczok w Kotlinie Raciborskiej oraz na obszarach Natura 2000 (Góry i Pogórze Kaczawskie, Wzgórza Warzęgowskie).

Środowisko: Roślina terenów leśnych. Preferuje stanowiska cieniste lub półcieniste, rzadziej jasne, o glebie wilgotnej, żyznej (eutroficznej), na podłożu gliniastym i utworach pylastych. Spotkać go można głównie wokół cieków wodnych, w dolinach rzek i na obszarach bagiennych, na terenie lasów dębowych, bukowych oraz  w szczególności w grądzie środkowoeuropejskim. Często rośnie w miejscach na tyle cienistych, iż niewiele innych roślin jest tam zdolnych do wzrostu.

Opis ogólny: Roślina objęta ścisłą ochroną gatunkową, zaklasyfikowana w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin jako gatunek narażony (VU), a na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski jako gatunek rzadki (R). Głównymi zagrożeniami dla rośliny są zmiany w środowisku, takie jak osuszanie terenów podmokłych, regulacja rzek, czy ogólne obniżanie się poziomów wód gruntowych. Zrywanie kwiatów lub wykopywanie całych roślin nie stanowi dużego zagrożenia dla kruszczyka ze względu na niskie walory dekoracyjne.

Pierwotnie takson ten nie był wyróżniany a rośliny klasyfikowano jako kruszczyk szerokolistny (Epipactis helleborine). Dopiero w latach 80. XX wieku, dzięki licznym badaniom wyodrębniono kruszczyka połabskiego do rangi gatunku. Od tego czasu systematycznie odkrywane są stanowiska roślin, które pierwotnie uważano za wcześniej wymieniony takson. Dotychczas E.albensis stwierdzono na około 30 stanowiskach, jednak nie jest to ostateczna liczba. Prawdopodobnie areał występowania tego gatunku jest znacznie większy niż dotychczas sądzono i obejmuje sporą część południowej Polski (m.in. Karpaty, Kotlinę Sandomierską, Wyżynę Małopolską). Jednak wymaga to licznych i systematycznych wypraw badawczych.

Cechą charakterystyczną dla gatunku jest zjawisko klejstogamii. Jest to specyficzny rodzaj samopylności, który odbywa się wewnątrz nieotwartych jeszcze pąków kwiatowych. Co ciekawe, u kruszczyka połabskiego zazwyczaj tylko część kwiatów jest klejstogamiczna, druga część podlega chamsogamii (przeciwieństwo samopylności, polegające na zapyleniu kwiatów pyłkiem pochodzącym z innego osobnika).