Goryczki – polskie szafiry

18 sierpnia 2018 Wyłączono przez admin

Goryczki (Gentiana) i niedawno wyodrębnione z nich goryczuszki (Gentianella) stanowią jedne z najpiękniejszych polskich roślin. Wszystko to za sprawą barwy ich kwiatów, które emanują niezwykłymi odcieniami kolorów niebieskiego i fioletowego ubarwiając jesienne murawy, gdy większość roślin już dawno przekwitła. Na terenie Dolnego Śląska rośnie tylko część gatunków z tej przepięknej grupy roślin.

Dawniej goryczki i goryczuszki zaliczane były do tego samego rodzaju, jednak w latach 90. dokonano weryfikacji i podziału, podobnie jak to było z rodzajem storczyk (Orchis) rozdzielonym na kilka innych. Oba rodzaje charakteryzuje wielka mnogość, która przekracza łącznie ponad 600 gatunków występujących na niemal wszystkich kontynentach i na bardzo różnych typach siedlisk. Na terenie kraju występuje łącznie 8 gatunków goryczek i 9 gatunków goryczuszek. Generalnie ciężko określić ile gatunków występuje na Dolnym Śląsku albowiem brak dokładnych i aktualnych danych dotyczących niektórych gatunków, m.in. goryczuszka błotna i Wettsteina. Główna różnica polega na budowie kwiatu, który nie posiada wyrostków między łatkami w koronie. Gardziel korony, a czasami także łatki są drobno orzęsione. Poza tym większość goryczek charakteryzuje mocniejsza budowa i większe rozmiary w porównaniu do goryczuszek. Rozmiar nie zawsze jest regułą i czasem górskie gatunki goryczek stanowią malutkie roślinki, jak choćby tatrzańska goryczka śniegowa będąca kilkucentymetrowym karzełkiem. Z drugiej strony, w Tatrach rośnie jednocześnie goryczka kropkowana osiągająca 80 cm wysokości, będąca prawdziwym gigantem w porównaniu do goryczki śniegowej.

Łacińska nazwa Gentiana pochodzi od imienia króla Ilirii z II w. p.n.e. Gentiosa, któremu przypisuje się odkrycie leczniczych właściwości goryczek i goryczuszek. Część gatunków ma zastosowanie lecznicze, w szczególności niewystępująca u nas goryczka żółta, której korzeń jest stosowany jako dodatek do nalewek i likierów. Wiele innych gatunków jest często uprawianych jako rośliny ozdobne na skalniakach. Wśród polskich gatunków, tylko goryczka trojeściowa jest czasem spotykana w sprzedaży. Pozostałe rośliny można podziwiać praktycznie tylko w naturze, głównie w górach i na wyżynach. Goryczkowym królestwem są Tatry. To tam występuje kilka gatunków, które w kraju można spotkać tylko na skałach i murawach tego najwyższego pasma Karpat. Można tutaj wyróżnić wysoką i żółtokwitnącą goryczkę kropkowaną oraz biało-zieloną goryczkę przeźroczystą, pozostałe gatunki mają niebieskie i szafirowe kwiaty (goryczka Klusjusza, goryczka śniegowa, goryczuszka lodnikowa i goryczuszka wiosenna).

Dolnośląskie goryczki i goryczuszki ograniczają występowanie prawie wyłącznie do pasma Sudetów. Większość jest bardzo rzadka i spotkana tylko na pojedynczych stanowiskach lub w wybranych pasmach. Tylko goryczka wąskolistna jest gatunkiem notowanym w całym regionie, w tym licznie na nizinach i w dolinach rzek. Pozostałe gatunki są rzadkie i tak goryczka trojeściowa występuje głównie w najwyższych partiach Sudetów Zachodnich (Karkonosze, Rudawy i Góry Izerskie), goryczuszka gorzkawa lokalizowana jest tylko na kilku stanowiskach w Górach Złotych i Górach Kaczawskich a goryczka krzyżowa posiada pojedyncze stanowiska na sudeckich nawapiennych murawach. Do najrzadszych gatunków zaliczana jest goryczuszka czeska objęta nie tylko ochroną ścisłą ale jest także zamieszczona jako priorytetowy gatunek o znaczeniu wspólnotowym, który wymaga wyznaczania obszarów ochronnych Natura 2000. Stwierdzona została jedynie na trzech stanowiskach w Sudetach Środkowych, każde w innym paśmie: Góry Stołowe, Góry Orlickie i Pogórze Orlickie.

Wszystkie gatunki charakteryzuje wspólne zamiłowanie do egzystowania na terenach otwartych i silnie nasłonecznionych. Przeważnie o niskiej roślinności ze względu na niewielki wzrost większości goryczek i goryczuszek, które niezbyt dobrze konkurują z większymi i bardziej ekspansywnymi gatunkami roślin. W Sudetach nasze kwiatowe szafiry spotykane głównie na murawach bliźniaczkowych (Nardetalia) i kserotermicznych (Festuco-Brometea), przeważnie bogatych w węglan wapnia, choć niektóre preferują siedliska o kwaśnej glebie. Siedliska wraz z występującymi goryczkami notowane są głównie w pasmach górskich Ziemi Kłodzkiej (Pogórze i Góry Orlickie, Krowiarki, Góry Stołowe, Masyw Śnieżnika), Sudetów Zachodnich (Góry i Pogórze Kaczawskie, Pogórze Wałbrzyskie, Rudawy Janowickie) oraz znacznie rzadziej w Górach Sowich, Bardzkich i Kamiennych. Dodatkowo w Karkonoszach i Górach Izerskich notowane są w paśmie kosodrzewiny i ziołorośli górskich. Goryczki rosnące na nizinach preferują tereny wilgotne, takie jak łąki trzęślicowe i selernicowe, rzadziej torfowiska przejściowe i turzycowiska. W Tatrach gatunki spotykane są także na górskich halach bogatych florystycznie oraz wysokogórskich murawach acydofilnych.

Dawniej goryczki były znacznie częstsze, dotyczy to zarówno gatunków górskich jak i nizinnych. W wielu regionach wymarły całkowicie lub ich areał ograniczył się do pojedynczych lokalizacji, które są obecnie w zaniku lub potencjalnie zagrożone wymarciem. Głównym powodem takiej sytuacji były drastyczne zmiany środowiska i zanikanie siedlisk. Powodów jest wiele, od zagospodarowania muraw pod pola uprawne, poprzez intensywne zalesianie lub zaprzestanie gospodarki pasterskiej, która tworzyła dogodne warunki do rozwoju goryczek. Większość gatunków jest ograniczona do pojedynczych lokalizacji, m.in. goryczuszka czeska (3 stanowiska), goryczuszka gorzkawa (2-4 stanowisk) a goryczka błotna prawdopodobnie w ogóle już nie występuje na Dolnym Śląsku (brak aktualnych danych na temat potwierdzonych stanowisk). Dodatkowym zagrożeniem jest brak odpowiedniej ochrony ich siedlisk. Wiele populacji rośnie poza terenami chronionymi jak rezerwaty i parki narodowe a parki krajobrazowe nie stanowią odpowiedniego zabezpieczenia siedlisk. Na chwilę obecną różne gatunki chronione są w zaledwie kilku rezerwatach przyrody oraz na jednym użytku ekologicznym, który chroni najbogatszą populację goryczuszki gorzkawej w tej części kraju. Poza tym są jeszcze dwa parki narodowe, które stanowią ważne rezerwuary chroniące goryczkę trojeściową, goryczuszkę polną i goryczuszkę czeską. Ogólnie rzecz biorąc przyszłość naszych szafirów na Dolnym Śląsku nie mieni się w zbyt jaskrawych barwach.

Wykaz dolnośląskich gatunków:

goryczka krzyżowa (Gentiana cruciata), pojedyncze stanowiska wzdłuż całego pasma Sudetów, z czego najliczniej w nawapiennych fragmentach Gór Kaczawskich, Rudaw Janowickich, Krowiarek i Masywu Śnieżnika.
goryczka wąskolistna (Gentiana pneumonanthe), najpospolitsza z dolnośląskich goryczek. Rośnie głównie w nizinnej części oraz w niższych położeniach Sudetów, głównie dolina Odry i jej dopływów oraz Przedgórze Sudeckie.
goryczka trojeściowa (Gentiana asclepiadea), stwierdzona głównie w wyższych partiach Sudetów Zachodnich, szczególnie liczna w Karkonoszach.
goryczuszka błotna (Gentianella uliginosa), brak aktualnych danych na temat występowania. Możliwe, że gatunek wymarł.
goryczuszka czeska (Gentianella bohemica), stwierdzona na 3 stanowiskach w zachodniej części Ziemi Kłodzkiej.
goryczuszka gorzkawa (Gentianella amarella), pojedyncze stanowiska, głównie w Górach Kaczawskich, Górach Złotych i w paśmie Krowiarek.
goryczuszka orzęsiona (Gentianella ciliata), najczęstsza z goryczuszek, stwierdzona na licznych stanowiskach wzdłuż całego pasma Sudetów, głównie w nawapiennych fragmentach.
goryczuszka polna (Gentianella campestris), rzadki gatunek stwierdzony w wyższych partiach Sudetów Zachodnich (Karkonosze) i Sudetów Środkowych (Góry Kamienne)
goryczuszka Wettsteina (Gentianella germanica), brak aktualnych danych na temat występowania.
goryczuszka wczesna (Gentianella lutescens), pojedyncze stanowiska w Sudetach Środkowych.