Bazaltowa Góra
16 grudnia 2017Bazaltowa należy do najbardziej rozpoznawalnych gór regionu. Głównie z powodu chętnie odwiedzanej i fotografowanej wieży ale także z powodu dogodnego położenia. Leży ona bowiem zaraz przy wjeździe do serca parku krajobrazowego, zachęcając każdą nową osobę do odwiedzenia. A zwiedzać można dużo. Przyrodnicy znajdą tutaj rzadkie siedliska z wieloma chronionymi gatunkami roślin, geolodzy odkryją ciekawe formy skalne a zwykli turyści mają możliwość odwiedzenia jednej z ciekawszych gór Pogórza Kaczawskiego.
Typ ochrony: brak
Data utworzenia: brak
Powierzchnia: ok. 85 ha
Powiat: Jaworski
Gmina: Paszowice
Nadleśnictwo: Jawor
Położenie
Teren obejmuje masyw Bazaltowej Góry (367 m n.p.m.) położonej na terenie Parku Krajobrazowego Chełmy, w południowo-wschodniej części Pogórza Kaczawskiego na Pogórzu Zachodniosudeckim, pomiędzy wsiami Paszowice i Jakuszowa. Poprzez pola uprawne graniczy od północy z górą Rataj, od południa przez rzeczkę Paszówkę z górą Garbiec i Grotą Pustelnika. Obejmuje oddziały leśne nr 253, 254, 255 i 256 nadleśnictwa Jawor.
Budowa
Stosunkowo niewielkie wzniesienie powstałe około 14 mln lat temu, składające się głównie z bazaltu mioceńskiego, który tworzy pokrywę lawową i wypełnia część dawnego komina wulkanu tarczowego. Bazaltowa Góra stanowi wyraźną formę morfologiczną w krajobrazie, szczególnie od wschodniej strony, górującą nad otoczeniem dzięki większej odporności bazaltu na wietrzenie w porównaniu do okolicznych skał osadowych. Wokół głównego wzniesienia występują charakterystyczne rumowiska i blokowiska bazaltowe, będące efektem wietrzenia fizycznego.
Pozostałości wulkanu są widoczne m.in. na terenie nieczynnego wyrobiska kamieniołomu. Góra pierwotnie była znacznie wyższa, jednak w okresie trzeciorzędu uległa spłaszczeniu na wskutek działań topniejącego lądolodu, który w trakcie cofania się wypłukiwał warstwy skał, między innymi przyczyniając się do zdarcia grubej warstwy pokrywy otaczającej komin wulkaniczny, pozostawiając tylko nek, czyli jego najtwardszą część, zwaną twardzielcem. Reszta podłoża została rozniesiona na boki tworząc płaskie i rozlane zbocza o łagodnym spadku, szczególnie w północnej części. Południowe stoki posiadają stosunkowo głębokie wcięcia będą efektem wielu milionów lat regularnego wypłukiwania skał przez wody strumienia Paszówka.
Bazalt występujący na wzniesieniu cechuje się silnym spękaniem i słupami o regularnych, sześciobocznych kształtach. Liczne ich fragmenty są rozrzucone w dawnym wyrobisku, tworząc rumosz bazaltowy. W świeżych przełomach skał są widoczne zielone gniazda będące prakryształami oliwinu. Poza tym na powierzchniach bazaltowych bloków zatopione są minerały ksenolity zwane zieleńcami, które zostały wyrwane przez wydostającą się z ziemi lawę z otaczających ją skał. W niższych częściach zboczy zalegają warstwy powolnych ale stosunkowo regularnych spływów powierzchniowych oraz osady glacjalne i fluwioglacjalne, będące materiałem skalnym wymywanym przez wypływające z lądolodu wody.
Flora
Roślinność jest bardzo bogata, można wręcz powiedzieć, że Bazaltowa Góra to jeden z najbogatszych florystycznie nie-chronionych obszarów na Pogórzu Kaczawskim. Większą część porastają siedliska lasów liściastych, głównie różne formy dąbrowy. Wśród priorytetowych ekosystemów występujących na obszarze Bazaltowej Góry szczególną wartość przyrodniczą reprezentują świetliste dąbrowy (Quercetalia pubescenti-petraeae). Zbiorowisko to zajmuje prominentne, apikalne partie masywu, koncentrując się głównie na ekspozycjach południowych na wysokości przekraczającej 340 m n.p.m. W wyniku badań fitosocjologicznych zidentyfikowano na tym terenie specyficzny wariant zbiorowiska klasyfikowany jako ciepłolubna dąbrowa brekiniowa (Soro torminalis-Quercetum), uznawany za siedlisko o wysokiej wartości przyrodniczej w skali europejskiej, znane w Polsce wyłącznie z Pogórza Kaczawskiego.
Analizowany zespół roślinny wykazuje silną korelację z lokalnymi uwarunkowaniami glebowymi. Podłoże charakteryzuje się znaczną zawartością elementów skalnych w postaci rumoszu bazaltowego, na którym wykształciły się inicjalne, płytkie gleby szkieletowe o niewielkiej miąższości. Obserwacje pozwalają stwierdzić, że ta specyficzna konfiguracja czynników jest kluczowym czynnikiem dla struktury i kompozycji gatunkowej zbiorowiska.
W obrębie warstwy drzew dominuje dąb bezszypułkowy, występujący w charakterystycznej formie skarłowaciałej, manifestującej się niskim, krępawy pokrojem oraz silnie powykręcanymi gałęziami i konarami. Kształt taki stanowi adaptację do nieprzyjaznych warunków siedliskowych, w tym deficytów wodnych i wysokiej insolacji. Istotnym elementem warstwy drzew jest również jarząb brekinia, występujący tu w formie arborealnej (drzewiastej), co stanowi florystyczną osobliwość tego obszaru.
Warstwa zielna ekosystemu cechuje się wysokim stopniem różnorodności biologicznej. Stwierdzono występowanie wielu gatunków, w tym roślin znajdujących się pod ochroną prawną. Do najcenniejszych elementów flory należy: szczyr trwały, przylaszczka pospolita, podkolan biały, miodownik melisowaty oraz gnieźnik leśny. W wartwie runa zinwentaryzowano ponadto szereg gatunków diagnostycznych dla zespołów z rzędu ciepłolubnej dąbrowy, stanowiących ważne wskaźniki fitosocjologiczne. W tej grupie szczególnie licznie reprezentowane są: pięciornik biały, fiołek Rivina, przytulia północna, pszeniec gajowy oraz smółka pospolita.
Północne i wschodnie zbocza porastają grądy środkowoeuropejskie (Galio sylvatici-Carpinetum) składające się głównie z drzewostanu lipowego i grabowego z domieszką dębu bezszypułkowego, buka zwyczajnego i klonu zwyczajnego. Miejscami liczne są także gatunki iglaste będące efektem sztucznych nasadzeń. Szczególnie częsty jest modrzew europejski, świerk pospolity i jodła zwyczajna. Warstwa podszytu bardzo dobrze rozwinięta, składająca się głównie z pospolitych gatunków jak jarząb pospolity, głóg jednoszyjkowy, leszczyna pospolita, trzmielina zwyczajna i bez czarny. Poza tym liczne są tutaj także młode drzewka wcześniej wymienionych gatunków drzew.
Bogate runo, szczególnie w okresie wiosennym składa się z licznych geofitów m.in. zawilec gajowy, dąbrówka kosmata, groszek wiosenny, przylaszczka wiosenna, przytulia wonna, przytulia leśna, gwiazdnica wielkokwiatowa. Występuje wiele rzadkich lub chronionych roślin, m.in. skrzyp olbrzymi, wyka grochowata, lilia złotogłów, buławnik mieczolistny, wawrzynek wilczełyko, żywiec bulwkowaty, wiciokrzew pomorski i kruszczyk połabski, dla którego jest to jedyne znane stanowisko na Pogórzu Sudeckim.
Południowe zbocza zdominowane są przez kwaśne dąbrowy (Quercion robori- petraeae) z dominacją dębu bezszypułkowego i niewielką domieszką innych drzew (buk pospolity, świerk pospolity, brzoza brodawkowata). Obejmuje on stosunkowo strome i skaliste zbocza. Drzewa ze względu na trudne warunki klimatyczne i glebowe charakteryzują się niskim wzrostem oraz cienkimi i powyginanymi pniami. Warstwa podszytu słabo wykształcona, składa się głównie z młodych drzewek dębowych a także kruszyny pospolitej, głogu, bzu czarnego i licznych krzewów jeżynowych.
Runo leśne także charakteryzuje się ubogim składem gatunkowym i jest zdominowane przez liczne kępy paproci (m.in. orlica pospolita, nerecznica samcza, paprotka pospolita) a także liczne jastrzębce (jastrzębiec sabaudzki, jastrzębiec leśny), poziewniki, pszeniec zwyczajny, pszeniec gajowy, konwalia majowa, konwalijska dwulistna, wrzos zwyczajny, szczawik zajęczy, poziomka pospolita, dzwonek brzoskwiniolistny, janowiec barwierski, dziurawiec zwyczajny i stosunkowo częsta borówka czarna. Występują tu także liczne gatunki traw (m.in. śmiałek pogięty i trzcinnik leśny) z domieszką rzadkich lub chronionych roślin jak podkolan zielonawy, naparstnica zwyczajna, wiciokrzew pomorski, rogownica drobnokwiatowa i kruszczyk szerokolistny. Dawniej występowała także kukułka bzowa, jednak ostatnie inwentaryzacje nie potwierdziły jej występowania na tym terenie.
Do bardziej charakterystycznych gatunków występujących w obrębie omawianych lasów należy:
- Buławnik mieczolistny (Cephalanthera longifolia), najczęstszy z buławników występujących na Dolnym Śląsku oraz jedyny notowany na siedliskach kwaśnej i ciepłolubnej dąbrowy. Na Pogórzu Kaczawskim występuje niemal pospolicie na wielu wzgórzach oraz zagajnikach dębowych.
- Bukwica zwyczajna, czyściec lekarski (Stachys officinalis), bylina osiągająca 30-90 cm wysokości, która posiada długie łodygi zakończone gęstymi kwiatostanami w formie nibykłosów z jasnopurpurowymi kwiatami. Gatunek należy do stosunkowo pospolitych, rosnących w wielu fragmentach lasu.
- Jarząb brekinia (Sorbus torminalis), niskie drzewo stanowiące swoisty symbol Pogórza Kaczawskiego, gdzie posiada największe krajowe populacje oraz tworzy swoje własne siedlisko (dąbrowy brekiniowe). W omawianych lasach rośnie w dużym rozproszeniu w siedlisku ciepłolubnej dąbrowy, gdzie miejscami pojedyncze osobnik osiągają spore rozmiary.
- Kruszczyk połabski (Epipactis albiensis), jeden z mniejszych krajowych kruszczyków, osiągający 10-20 cm wysokości, rzadko więcej . Posiada drobne, białozielone lub jasnozielone kwiaty cechujące się samozapyleniem. Na Bazaltowej Górze zlokalizowane jest jedyne znane sudeckie stanowisko tego gatunku.
- Kukułka bzowa (Dactylorhiza sambucina), jedna z najrzadszych kukułek, mająca na terenie Pogórza Kaczawskiego wiele stanowisk o różnej wielkości. Podawana z Bazaltowej Góry, jednak obecnie status gatunku jest nieznany. Prawdopodobnie wyginęła.
- Lilia złotogłów (Lilium martagon), jeden z efektowniejszych gatunków roślin leśnych, która w obrębie Bazaltowej Góry, występuje głównie w grądzie i w niższych partiach tworząc miejscami populacje liczące kilkadziesiąt osobników. Lilie rosnące w bezpośredniej bliskości szlaków są narażone na zrywanie przez turystów.
- Miodownik melisowaty (Melittis melissophyllum), średniej wielkości bylina leśna o różowych kwiatach pojawiających się w maju i jasnozielonych liściach pokrytych delikatnym meszkiem. Występuje w rozproszeniu jednak w wielu miejscach, szczególnie z luźniejszym drzewostanem zapewniającym dużą ilość światła słonecznego.
- Naparstnica zwyczajna (Digitalis grandiflora), dzięki rozległym lasom stanowi stosunkowo częsty gatunek w obrębie omawianego terenu. Duże kępy tej rośliny rozsiane są na niemal całej powierzchni, gdzie jednak najliczniej notowana jest w granicach ciepłolubnej dąbrowy.
- Podkolan biały (Platanthera bifolia), storczyk o białych i pachnących kwiatach występuje głównie w umiarkowanie wilgotnych i żyznych fragmentach lasu, często na jego obrzeżach lub na śródleśnych polanach.
- Wyka grochowata (Vicia pisiformis), bylina tworząca długie (80-150 cm) pędy wspinające lub pokładające się, na których wytwarza grona kwiatowe z 10-30 jasnożółtymi kwiatami. Gatunek rzadki, dla którego Pogórze Kaczawskie stanowi jedno z głównych centrów występowania w Polsce. Na Czerwonej liście z 2016 r. umiejscowiony w kategorii gatunków zagrożonych (EN).
Fauna
Świat zwierzęcy jest stosunkowo dobrze poznany na tym terenie. Bazaltowa Góra stanowi część większego areału leśnego jakimi są lasy Pogórza Kaczawskiego, stąd charakteryzuje się występowaniem wielu gatunków zwierząt m.in. sarny, jelenie, dziki, lisy, jeże a także muflony, które na pogórzu mają jedną z największych krajowych populacji.
Duża liczba starych i dorodnych drzew jest siedliskiem wielu leśnych gatunków ptaków jak dzięcioł średni, dzięcioł czarny, dzięcioł duży, kos, śpiewak, kowalik, pierwiosnek, piecuszek, muchołówka żałobna, modraszka, bogatka, pełzacz leśny, wilga, sójka i grubodziób. Na terenie przyległych terenów łąkowych i śródleśnych polan odnotowano obecność rzadkich gatunków motyli: kosternik palemon i górówka meduza, które są wymienione na czerwonej liście roślin i zwierząt zagrożonych wyginięciem w skali światowej.
Zagrożenia
Stosunkowo duże. Teren dawniej proponowany był do objęcia ochroną w ramach użytku ekologicznego. Obecnie obszar przynależy do obszaru Natura 2000 Góry i Pogórze Kaczawskie, poza tym w planach zagospodarowania gminy, powiatu i nadleśnictwa brak jest jakichkolwiek planów ochrony tego terenu. Dużym zagrożeniem jest nieracjonalna gospodarka leśna, której głównymi objawami jest usuwanie martwego drewna w części płatów siedliska świetlistej dąbrowy oraz wzrost eutrofizacji związanego z prześwietleniami oraz ekspansję gatunków obcych siedliskowo. Przerwanie ciągłości drzewostanu intensyfikuje ponadto proces synantropizacji siedliska poprzez ułatwioną inwazję gatunków światłolubnych, w tym taksonów ruderalnych i segetalnych, prowadząc do degeneracji oryginalnej struktury florystycznej lasu i utraty jego bioróżnorodności gatunkowej. Do tego typu gatunków należy trzcinnik leśny, trzcinnik piaskowy, nawłoć późna, nawłoć kanadyjska oraz liczne gatunki jeżyn.
Ekspansja tychże roślin powoduje wypieranie gatunków mniej konkurencyjnych, przystosowanych do cienistych warunków jakie panują w warstwie runa leśnego. Wycinka drzew powoduje drastyczne przekształcenie mikroklimatu we wnętrzu lasu. Dochodzi do zwiększonej penetracji promieniowania słonecznego. Intensyfikacja nasłonecznienia prowadzi z kolei do podwyższenia temperatury gleby oraz redukcji wilgotności przypowierzchniowej warstwy gleby, co wywołuje efekt kserofilizacji siedliska czyli zmiana w zbiorowiskach roślinnych w kierunku gatunków odpornych na suszę, która może być reakcją na zmiany klimatu. W niektórych fragmentach lasu widoczne są efekty dawnych sztucznych nasadzeń w postaci licznych płatów monokultury świerkowej oraz pojedynczych okazów świerków, modrzewi i jodeł w siedliskach dąbrowy i grądów.
Inne
Wg legend na terenie Bazaltowej Góry znajdował się święty gaj z czasów pogańskich, który miał zostać spalony w XIII wieku, przez wrocławskiego biskupa Cypriana, w ramach walki przeciw pogańskiemu kultowi. W czasie tego aktu miała zostać zniszczona także słowiańska świątynia otoczona kamiennym kręgiem.
Teren góry jest bardzo popularnym miejscem wycieczek. Do głównych atrakcji należy punkt widokowy na szczycie kamieniołomu, z którego rozpościera się panorama na Pogórze Wałbrzyskie, Masyw Ślęży i Wzgórza Strzegomskie. Poza tym bardzo popularna jest tamtejsza wieża widokowa, która powstała w 1906 roku. Wieża została wzniesiona z łamanego kamienia bazaltowego pochodzącego z tamtejszego kamieniołomu. Pierwotnie miała 4 kondygnacje, obecnie jest trzykondygnacyjna. Ostatnie piętro zostało usunięte podczas remontu w 1994 z powodów bezpieczeństwa. Pomimo nazwy 'widokowa’ obecny drzewostan znacznie przewyższa budowlę, która stanowi z tego powodu tylko element dekoracyjny otaczającego go lasu, w przeciwieństwie do wieży widokowej na sąsiedniej górze Radogost, która wciąż jest wyższa od otaczającej ją lasu i stanowi świetny punkt widokowy.
Poza tym bliskość siedzib ludzkich oraz bycie u jednego z głównych wejść na teren parku sprawiło, że istnieje tu sieć szlaków i ścieżek turystycznych:
- czerwony szlak biegnący wschodnią częścią pogórza od Złotoryi do Bolkowa, poprowadzony jest przez całą górę zahaczając o północne stoki z grądem, wieżę i punkt widokowy nad kamieniołomem
- żółty szlak tworzący krótką pętlę Paszowice-Bazaltowa, gdzie obejmuje wieżę, punkt widokowy nad kamieniołomem oraz Grotę Pustelnika
- ścieżka archeologiczna „Wędrowanie po wulkanie” o długości około 10 km, która obejmuje kilkanaście przystanków opisujących górę, budowę geologiczną, tutejszą przyrodę oraz wiadomości ogóle o pogórzu i najbliższych miejscowościach
Wrażenia osobiste
Stosunkowo pozytywne. Pomimo braku jakiejkolwiek ochrony, najcenniejsze drzewostany góry (świetliste dąbrowy) nie wydają się intensywnie objęte gospodarką leśną. Nie widać tutaj wielu wycinek, w przeciwieństwie do lasów bukowych w sąsiednich Górach Kaczawskich. Teren jest dobrze przygotowany pod turystykę przyrodniczą. Prowadzi tutaj czerwony szlak z Myśliborza do Bolkowa a także dwie ścieżki przyrodnicze, które obejmują nieczynny kamieniołom i wieżę widokową. Przy samej górze znajduje się także leśny parking, który znacznie ułatwia dotarcie do obiektu.
Ze względu na bliskość siedzib ludzkich (góra graniczy z miejscowością Paszowice) często można tutaj napotkać turystów i miłośników przyrody. Sam teren obfituje w liczne ciekawe gatunki roślin, w tym liczne storczykowate. Teoretycznie występuje tutaj kukułka bzowa, jednak osobiście nie udało mi się jej tam spotkać. Teren polecam, szczególnie wczesną wiosną, kiedy runo obfituje w liczne wiosenne geofity.
Informacje praktyczne:
- dobry dojazd, od południowej części góry biegnie droga lokalna przy której znajduje się kilka parkingów oraz znak nakierowujący na górę
- teren stosunkowo dobrze zagospodarowany turystycznie z kilkoma szlakami, ścieżkami oraz przygotowanymi miejscami do odpoczynku w postaci wiat i ławek. Miejsce łatwe do zwiedzania, polecane na wycieczkę z dziećmi lub dla osób niewprawionych
- Bazaltowa zlokalizowana jest w jednym z najcenniejszych fragmentów pogórza, gdzie naokoło występuje bardzo wiele cennych przyrodniczo gór i innych fragmentów. Do najważniejszych należy Jaskinia Pustelnika, góra Rataj z tamtejszymi Małymi Organami Myśliborskimi, góra Radogost z wieżą widokową, dolina Paszówki z bogatymi łęgami i łąkami trzęślicowymi oraz Las Kłonicki z licznymi kwaśnymi dąbrowami
- w bezpośredniej bliskości znajduje się kilka rezerwatów przyrody (Nad Groblą, Wąwóz Myśliborski, Wąwóz Siedmicki) oraz wiele pomników przyrody (dwie aleje daglezjowe i buk na Radogoście, lipa drobnolistna i aleja 153 modrzewi przy czarnym szlaku do Jakuszowej oraz kilka drzew w Siedmicy, Myśliborzu i Grobli)
- najlepsze przyrodniczo terminy do zwiedzania: kwiecień (wczesnowiosenne geofity), maj (wiosenne geofity), czerwiec (storczyki, lilie, wiciokrzew), lipiec (kruszczyki, dziewięćsiły)
