Wzgórza Kiełczyńskie

17 sierpnia 2019 Wyłączono przez admin

Wzgórza te przyćmione są przez popularność sąsiednich obszarów masywu, takich jak Ślęża, Radunia i Wieżyca. Jest to także fragment o bardzo dużych skrajnościach przyrodniczych, gdzie z jednej stromy mamy największą krajową ostoję zanokcicy serpentynowej oraz cenne głazowiska serpentynowe, z drugiej jednak strony wzgórza są bardzo silnie przekształcone i zniszczone przez działalność leśną. Mimo wszystko warto wybrać się na ten fragment Masywu Ślęży choćby dla podziwiania tych cennych i niezniszczonych fragmentów.

Typ ochrony: Natura 2000

Kod: PLH020021

Data utworzenia: 2007

Powierzchnia: 403,6 ha

Powiat: Dzierżoniowski, Świdnicki

Gmina: Dzierżoniów, Marcinowice, Świdnica

Nadleśnictwo: Miękinia

Położenie: Obszar obejmuje szczytowe i podszczytowe fragmenty Wzgórz Kiełczyńskich w przedziale wysokości 270-461 m n.p.m., stanowiące południowo-zachodnią odnogę Masywu Ślęży na Przedgórzu Sudeckim. Tereny ulokowane są na granicy powiatu dzierżoniowskiego i świdnickiego pomiędzy miejscowościami Gogołów od zachodu, Wirki i Wiry od północy, Jędrzejowice od wschodu oraz Kiełczyn i Książnica od południa. Całość obejmuje oddziały leśne 245-262 nadleśnictwa Miękinia.

Budowa: Wzgórza łagodnie odchodzą w kierunku zachodnim od Masywu Raduni, od której oddzielone są przełęczą Jędrzejowicką (277 m n.p.m.) stanowiącą mało wyraźne ale rozległe siodło wcinające się płytko w zemtamorfizowane serpentynity. Od przełęczy rozpoczynają się wzgórza, które ciągną się równoleżnikowo na długości 5 km. Posiadają stosunkowo strome zbocza, dzięki czemu mimo niskiej wysokości nabrały górskiego charakteru i dobrze wyodrębniają się pośród okolicznych płaskich lub lekko pagórkowatych terenów. Kulminację stanowi góra Szczytna (466 m n.p.m.), będąca jedynym nazwanym szczytem, pozostałe wzniesienia są bezimienne i osiągają wysokości 346, 338, 346,3 i 395 m n.p.m. W większości wzgórza charakteryzują się mało urozmaiconą rzeźbą ograniczoną do jednego grzbietu o stromych stokach i płaskich wierzchołkach.

Wzgórza położone są na Masywie Czeskim, gdzie występuje oderwany i wypiętrzony fragment formacji niecki śródsudeckiej. Powstał on w okresie najstarszych ruchów górotwórczych. Wraz z kolejnymi fałdowaniami obszar zachował swoją formę, która uległa przekształceniom dopiero w okresie epoki lodowcowej. Wzgórza zbudowane są w całości ze skał metamorficznych, będących przeobrażonymi skałami ultrazasadowymi, głównie serpentynitu a także żyłkami magnezytu, kwarcu, chalcedonu i opalu, a sporadycznie także nefrytu (półszlachetną odmianą serpentynitu). Wraz z ruchami lodowca zostały naniesione grube warstwy poglacjalnych osadów czwartorzędowych, głównie plejstoceńskie utwory lessopodobne, piaski, żwiry i gliny zwałowe. Miejscami na urwistych zboczach utworzyły się niewielkie wąwozy lessowe oraz parowy. Część z nich została zagospodarowana pod leśne drogi. W miejscach osunięć młodszych utworów uwidaczniają się liczne wychodnie skalne. Dodatkowo na terenie całego masywu występują dziesiątki mniejszych i większych nieczynnych kamieniołomów oraz dawnych wyrobisk. Część z nich objęta została ochroną w ramach serii użytków ekologicznych.

Roślinność: Umiarkowanie zróżnicowana a miejscami nawet uboga. Znaczną część wzgórz porastają sztuczne nasadzenia borów iglastych, wśród których dominują nasadzenia sosny zwyczajnej a także jodły pospolitej i świerka pospolitego. Mimo antropogenicznego pochodzenia warstwa podszytu jest bogata i dobrze wykształcona, gdzie dominują liczne gatunki krzewów typowych dla mezo- i eutroficznych lasów liściastych jak bez czarny, leszczyna pospolita, trzmielina zwyczajna, szakłak pospolity, kalina koralowa oraz inwazyjna czeremcha amerykańska. Dodatkowo miejscami występują także młode drzewka bukowe i dębowe wskazujące na pierwotny charakter siedlisk tego miejsca. Warstwa podszytu zdominowana przez liczne gatunki paproci a także szczyr trwały, nawłoć pospolita, jastrzębce i inne gatunki nitrofilne oraz segetalne.

Największa powierzchnia naturalnych siedlisk leśnych zajmowana jest przez kwaśne dąbrowy (Quercion robori-petraeae), które porastają głównie szczytowe partie oraz północno-wschodnie stoki. Drzewostan zdominowany jest przez dąb szypułkowy, któremu towarzyszy także sosna pospolita, będąca efektem dawnych nasadzeń. Drzewa ze względu na trudne warunki klimatyczne i glebowe charakteryzują się niskim wzrostem oraz cienkimi i powyginanymi pniami. Warstwa podszytu słabo wykształcona, składa się głównie z młodych drzewek dębowych a także kruszyny pospolitej, głogu, bzu czarnego i licznych krzewów jeżynowych. Runo leśne także jest ubogie, zdominowane przez liczne kępy paproci (m.in. orlica pospolita, nerecznica samcza, paprotka pospolita) a także liczne jastrzębce (jastrzębiec sabaudzki, jastrzębiec leśny), poziewniki, pszeniec zwyczajny, pszeniec gajowy, konwalia majowa, konwalijska dwulistna, wrzos zwyczajny, szczawik zajęczy, poziomka pospolita, dzwonek brzoskwiniolistny, janowiec barwierski, dziurawiec zwyczajny i borówka czarna. Miejscami kwaśne dąbrowy przechodzą w świetliste dąbrowy (Quercetalia pubescenti-petraeae), głównie w warstwach podszczytowych oraz na południowych stokach. W runie leśnym paprocie i mchy ustępują rozległym łanom traw, które dominują w krajobrazie runa. Towarzyszą im pojedyncze kępy innych gatunków jak bukwica lekarska, pięciornik biały, pszeniec gajowy, konwalia majowa, ciemiężyk białokwiatowy, bniec biały, lepnica zwisła, lepnica rozdęta, smółka pospolita i zawilec gajowy. Siedlisko zostało dopiero niedawno wyodrębnione w obszarze wzgórz i nie jest uwzględnione w programie ochrony.

Innym cennym siedliskiem, które jednak obejmuje niewielkie płaty w niższych fragmentach jest grąd środkowoeuropejski (Galio-Carpinetum). Drzewostan budują w większości gatunki liściaste, głównie lipa drobnolistna, grab pospolity i dąb szypułkowy z udziałem buka pospolitego i jesionu wyniosłego oraz pojedynczymi okazami świerka będącego efektem dawnych nasadzeń. Warstwa podszytu jest umiarkowanie rozwinięta, gdzie dominuje czeremcha zwyczajna i leszczyna a także młode okazy wcześniej wymienionych gatunków drzew. Runo leśne należy do umiarkowanie bogatych, gdzie stwierdzono gatunki pospolite i typowe dla siedliska jak czosnek zielonawy, czworolist pospolity, czyściec leśny, dąbrówka rozłogowa, gajowiec żółty, gwiazdnica pospolita, jasnota biała, konwalia majowa, kopytnik pospolity, kuklik zwisły, kupkówka Aschersona, miodunka ćma, mozga trzcinowata, piżmaczek wiosenny, podagrycznik pospolity, świerząbek gajowy, szczawik gajowy, ziarnopłon wiosenny i złoć mała. Do gatunków tworzących rozległe kobierce należy szczyr trwały, porastający zarówno strome zbocza jak i stoki o łagodniejszym nachyleniu. Z rośliną konkuruje inwazyjny niecierpek drobnokwiatowy, który miejscami tworzy barwną mozaikę ze szczyrem (jeden ma liście ciemnozielone, drugi znacznie jaśniejsze).

Do najcenniejszych siedlisk występujących na Wzgórzach Kiełczowskich są zbiorowiska paproci naskalnych z rzędu Androsacetalia vandellii, które notowane są w dużym rozproszeniu na niemal całym obszarze, gdzie największa koncentracja obejmuje zachodnią część oraz tereny wokół Szczytnej. Obejmują one głównie wychodnie skalne serpentynitu a także ściany nieczynnych kamieniołomów, gdzie występują specyficzne warunki glebowe. Rośliny wyrastają na cienkich warstwach próchnicy i glebach typu inicjalnego litosolu zalegających w szczelinach skalnych. Roślinność naczyniowa często egzystuje bezpośrednio na warstwie mszaków dających, oprócz miejsca do zakorzenienia się, także stosunkowo korzystny rezerwuar wody w okresie opadów atmosferycznych. W szczelinach notowane są zarówno pospolite gatunki jak nerecznica, zachyłka, paprotka zwyczajna, zanokcica skalna ale także rzadka i chroniona zanokcica klinowata oraz najważniejszy obiekt dla którego powołano obszar naturowy, jakim jest zanokcica serpentynowa.

Zanokcica serpentynowa stanowi utrwalonego mieszańca pomiędzy zanokcicą skalną i zanokcicą zieloną, której cechą rozpoznawczą jest wybarwienie osi liścia. Jest ona w dolnej części brązowa, podczas gdy końcówka ma kolor zielony. Czasami proporcje w rozkładzie kolorów mogą być zmienne, gdzie zielone zabarwienie może dochodzić do połowy długości osi. Wzgórza Kiełczyńskie są najważniejszą ostoją tego gatunku na terenie Polski. Rośnie tu około 500 kęp stanowiących 80% krajowej populacji. Populacje rozlokowane są na wzgórzach na przynajmniej 7 udokumentowanych stanowiskach, skoncentrowanych głównie w zachodniej części na terenie nieczynnych kamieniołomów i wyrobisk serpentynitu. Część populacji chroniona jest w formie użytków ekologicznych, gdzie największe stanowisko porasta strome zbocza opadające do niewielkiego zbiornika utworzonego w niecce kamieniołomu na północno-zachodnim odcinku wzgórz. Łącznie utworzono pięć użytków ekologicznych, oznaczonych odpowiednio numerami: 1 (koło Wirkowa), 2 i 3 (koło Książnicy), 4 (koło Wirkowa) i 5 (koło Kiełczyna). Pozostałe użytki zlokalizowane są na Wzgórzach Oleszeńskich po drugiej stronie Masywu Ślęży.

Na terenach podszczytowych wzgórz występują liczne ale drobne głazowiska serpentynowych porośniętych zbiorowiskami z ciemiężykiem bladokwiatowym, któremu towarzyszą liczne kępy paproci (nerecznica samcza, paprotka zwyczajna), bodziszek cuchnący, poziewnik miękkowłosy, śmiałek darniowy a także liczna flora mszaków i wątrobowców, głównie widłozębów. Całość obejmuje roślinność pionierską, która porasta liczny rumosz skalny na stromych lub bardzo stromych stokach o wystawie południowej, które jednak są w całości zakryte przed promieniami słonecznymi przez rozrośnięte korony drzew. Przeważnie głazowiska obejmują spore powierzchnie na terenach otwartych, gdzie sąsiadujący drzewostan nie jest w stanie zacienić. Z powodu zacienienia panuje tu stosunkowo chłodny i wilgotny klimat umożliwiający niemal całkowite zarośnięcie powierzchni skalnych przez mszaki.

Miejscami na wzgórzach występują drobne i silnie zniekształcone płaty muraw kserotermicznych (Festuco Brometea) o zubożonym składzie gatunkowym. Dawniej występowały powszechnie na terenach okrajkowych, szczytach wzgórz i wokół nieczynnych kamieniołomów. Obecnie ograniczają się do kilku drobnych płatów, gdzie ulegają stopniowej sukcesji leśnej zarastając młodnikiem sosnowym i dębowym. W runi łąkowej występują głównie pospolite gatunki jak macierzanka zwyczajna, przetacznik kłosowy, strzęplica nadobna, rozchodnik wielki, kostrzewa owcza, goździk kartuzek a także wilczomlecz sosnka i przytulia biała. Najcenniejszym składnikiem jest stanowisko leńca alpejskiego. Wg literatury jest to ostatnie znane stanowisko tego gatunku w polskiej części Sudetów, które rośnie na murawie ponad nieczynnym kamieniołomem serpentynitu.

Fauna: Umiarkowana, głównie ze względu na silne przekształcenia drzewostanu. Mimo wszystko wzgórza stanowią ważną ostoję dla lokalnej zwierzyny, będąc jedynym zielonym obszarem pośród rozległych terenów rolniczych. Dodatkowo stanowią one część korytarza ekologicznego łączącego Masyw Ślęży z Sudetami Środkowymi (Góry Sowie). Z tego powodu spotykane są tutaj liczne gatunki ssaków jak sarny, dziki, listy, borsuki, kuny, jeże i drobne gryzonie. Tereny są ważnym miejscem żerowania nocka dużego, który w niedalekim kościele w Kiełczowie posiadaja jedną z największych krajowych koloni rozrodczych (m.in. w 2011 r. liczyła ona 120 osobników). Poza tym stwierdzono także inne gatunki nietoperzy jak karlik malutki i nocek rudy. Wszystkie trzy gatunki wykorzystują tereny leśne wzgórz jako miejsce żerowania, podczas gdy kolonie ulokowane są w otaczających miejscowościach.

Inne: Teren nie należy do miejsc popularnych turystycznie, głównie z powodu dużo atrakcyjniejszej Ślęży, Raduni i Łąki Sulistrowickiej. Mimo tego zlokalizowany jest tutaj szlak a także ścieżka dydaktyczna:

żółty szlak, poprowadzony jest ze Świdnicy na Ślężę i od strony Gogołowa biegnie głównym grzbietem wzgórz aż do Szczytnej, gdzie następnie biegnie południowym stokiem w kierunku Kiełczyna i dalej na przełęcz Tąpadła.
ścieżka dydaktyczna Wzgórza Kiełczyńskie, składa się z 16 przystanków zawierających informacje ogóle o przyrodzie a także o gatunkach i siedliskach charakterystycznych dla obszaru, poza tym opisane są także regionalne zabytki, historia wsi Kiełczów oraz opis ogólny regionu. Sama ścieżka poprowadzona jest w formie pętli po południowych zboczach i szczytowych partiach, zahaczając o dwa punkty widokowe, Szczytną, kościół w Kiełczowie i głazowiska.

Zagrożenia: Bardzo duże. Do najpoważniejszych zagrożeń należą rozległe i intensywne przekształcenia drzewostanów oraz bardzo wzmożone wycinki drzew rozpoczęte w II dekadzie XXI wieku. Pierwotnie wzgórza porastały siedliska lasów liściastych (dąbrowy, buczyny, grądy) oraz muraw kserotermicznych, które w 75% zostały przekształcone na zdegradowane monokultury borów iglastych, głównie sosen. Obecnie wiele drzewostanów sosnowych a także dębowych zostaje wycinanych pozostawiając rozległe pustynie, na których wnikają gatunki światłolubne, nitrofilne i inwazyjne, głównie jeżyny, trzcinnik, nawłocie, glistniki, perz, poziewniki, pokrzywy oraz młode drzewka brzozowe i dębowe. Działania takie powodują duże zniekształcenia w strukturze trwałości lasów oraz zmiany gatunkowe.

W przypadku stanowisk zanokcic oraz muraw kserotermicznych głównym zagrożeniem jest sukcesja leśna skutkująca powolnym ale systematycznym zarastaniem ścian i podnóża kamieniołomów przez krzewy a w dalszej kolejności także drzewa sosnowe i dębowe. Rozrastająca się roślinność powoduje wykruszanie skał. Zasypywanie rumoszem i narastającą biomasą stanowi główne zagrożenie dla śródleśnych stanowisk. Dotyczy to szczególnie stanowisk w środku lasu o niezbyt stromych ścianach wyrobisk. Paprocie, które rosną na stromych łomach i w ich szczelinach skalnych nie są narażone na konkurencję ze strony innych gatunków. Ściany skalne, na których występują nie są ocienione. Na stanowiskach mocno nasłonecznionych lub świetlistych część osobników znajduje się pod silną presją szybko rozrastających się traw (trzcinnika leśnego, kostrzewy owczej) a także borówek i jeżyny fałdowej. Także stanowisko leńca alpejskiego jest bardzo zagrożone przez zarastanie oraz bardzo niewielką populację (ok. 10 osobników).

Wrażenia Osobiste: Mieszane odczucia. Jeśli chodzi o ostoję zanokcicy to wrażenia są bardzo pozytywne, natomiast w przypadku samych wzgórz ocena jest negatywna. Wzgórza są jednym z dziesiątek obiektów przyrodniczych w Sudetach, które miały potencjał do bycia przyrodniczą perełką, lecz ów potencjał został szybko ukrócony przez działalność ludzką. Rozległe tereny lasów dębowych zastąpiono rozległymi monokulturami sosny a za nimi przyszły pospolite, nitrofilne chwasty i rośliny inwazyjne. W terenie dominują robinie (akacje), jeżyny, orlice, trzcinnik, nawłocie i inne pospolite gatunki. Od kilku lat dodatkowo prowadzona jest skrajnie wzmożona wycinka, które do 2019 r. objęła około 30% powierzchni ogólnej zadrzewień, szczególnie na północnych stokach. Takie działania tylko potęgują degenerację siedlisk i wnikanie gatunków inwazyjnych oraz segetalnych. Na szczęście na terenie wzgórz wciąż występują ciekawe i wartościowe miejsca jakimi są nieczynne kamieniołomy porośnięte murawami kserotermicznymi i zbiorowiskami paproci naskalnych. Dodatkowo wokół Szczytnej występują świetliste dąbrowy i unikatowe rumowiska serpentynitu. Warto wybrać się na teren późną wiosną, kiedy w runie występuje najwięcej kwitnących roślin.

Informacje praktyczne:

łatwy dojazd, wokół wzgórz znajduje się kilka miejscowości. Oficjalne wejścia (szlakiem, ścieżką dydaktyczną) zlokalizowane są w Kiełczynie koło kościoła oraz na zachodzie na końcu wsi Gogołów. Poza tym istnieje tutaj wiele dróg i ścieżek umożliwiających wejście na wzgórza od niemal każdej strony
wzdłuż szlaków poruszanie się jest stosunkowo łatwe i jest polecane dla osób niewprawionych w poruszaniu się po terenach górskich lub dla rodzin z dziećmi. W przypadku chodzenia poza szlakami zalecane jest poruszanie się tylko przy dobrej znajomości terenu
użytki ekologiczne z paprociami znajdują się poza szlakami oraz nie są w żaden sposób oznaczone w terenie (tabliczki z nazwą). W większości są to kamieniołomy o stromych ścianach, gdzie należy zachować szczególną ostrożność. Nie zalecamy chodzenia po kamieniołomach samotnie lub bez odpowiedniego doświadczenia
w bezpośredniej bliskości znajduje się inny obszar Natura 2000 Kiełczyn, który obejmuje kościół wraz z cmentarzem i okolicznymi sadami. Obszar stanowi miejsce występowanie jeden z największych krajowych kolonii nocka dużego. Poza tym brakuje tutaj innych form ochrony nie licząc użytków ekologicznych zlokalizowanych bezpośrednio w obrębie Wzgórz Kiełczyńskich. W odległości ok. 7,5 km znajduje się rezerwat Góra Radunia a dalej także Łąka Sulistrowicka i Góra Ślęża. Ok. 5,5 km na południe w miejscowości Wółki jest interesujący pomnik przyrody nieżywionej obejmujący stanowisko skał gnejsowych
najlepsze terminy przyrodnicze do zwiedzania: maj/czerwiec (świetliste dąbrowy), cały sezon wegetacyjny (paprocie serpentynowe)

BIBLIOGRAFIA

Plan Zadań Ochronnych obszaru mającego znaczenie dla Wspólnoty Wzgórza Kiełczyńskie PLH020021 w województwie dolnośląskim
Fabiszewski J. 1993. Problemy ochrony szaty roślinnej w obszarze wzgórz Ślęży. Annales Silesiae 23: 6576
Karpowicz W. 1963. Paprocie na serpentynitach w Polsce. Fragm. Flor. Geobot. 9: 3557
Szczęśniak E. 2006. Asplenium Serpentine Ferns in Poland – Threats and Conservation Imperatives. Botanical Guidebooks 29: 8997.
Szczęśniak E. 2003. Stan populacji i zagrożenia wybranych gatunków naskalnych na Dolnym Śląsku. In: Kącki Z. (ed.), Zagrożone gatunki flory naczyniowej Dolnego Śląska. Instytut Biologii Roślin, Uniwersytet Wrocławski, Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody Pro Natura, Wrocław, p. 6983
Żołnierz L. 2004. Zanokcica serpentynowa Asplenium adulterinum. In: Sudnik-Wójcikowska B., Werblan-Jakubiec H. (eds), Podręcznik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000, Tom 9. Gatunki roślin. Ministerstwo Środowiska, Warszawa, p. 4751