Swarna i Popielowa
22 czerwca 2021Tereny Pogórza Bolkowskiego to przede wszystkim zieleńce i ryolity porośnięte lasami dębowymi. Nie inaczej jest na Popielowej, gdzie oprócz dobrze zachowanych siedlisk dębowych występują rozległe formacje skalne w postaci 120 m muru ryolitowego z serią baszt, ostańców oraz rozległego rumowiska skalnego. Wszystko to porośnięte jest bogatymi przyrodniczo lasami klonowo-lipowymi oraz grądem ze stanowiskami lilii i storczyków. Miejsce mało znane choć ulokowane przy ruchliwej drodze nieopodal zamku Świny.
Typ ochrony: Natura 2000 (częściowo)
Data utworzenia: x
Powierzchnia: ok. 66 ha
Powiat: Jaworski
Gmina: Paszowice
Nadleśnictwo: Jawor
Położenie: Dwa szczyty tworzą niewielki masyw górski położony w północno-zachodniej części Pogórza Wałbrzyskiego przynależnego do Przedgórza Zachodniosudeckiego. Dokładniej na obszarze mikroregionu Pogórze Bolkowskie, pomiędzy miejscowościami Pogwizdów i Kwietniki od północy i lokalną drogą 320 (dawna droga krajowa nr 3) od południa. Całość obejmuje oddziały leśne 17, 18 nadleśnictwa Jawor, obręb Bolków. Bardzo często Swarna i Popielowa są uznawane za część Pogórza Kaczawskiego ponieważ znajdują się one w granicach Parku Krajobrazowego Chełmy, chroniącego w większości tereny pogórza. Jest to jednak błędne założenie. Wg oficjalnego podziału fizycznogeograficznego Polski oba wzniesienia przynależą do Pogórza Wałbrzyskiego, które od Pogórza Kaczawskiego oddziela Rów Świerzawy.
Budowa: Omawiany tu niewielki masyw składa się z trzech twardzielcowych szczytów biegnących liniowo w kierunku północno-wschodnim, które tworzą długi ostańcowy grzbiet. Najwyższym wzniesieniem jest Swarna (389 m n.p.m.) posiadająca obły kształt o umiarkowanie stromych stokach równo rozchodzących się od szczytu na wzór niemal kolisty. W warstwie podszczytowej odsłaniają się niewielkie skałki ryolitowe, natomiast na zachodnich stokach występuje seria mniejszych i większych usypisk głazów. Bardziej na północ umiejscowiona jest Popielowa (364 m n.p.m.) oddzielona niewielką przełęczką i posiadająca bardziej urozmaiconą rzeźbę. Góra ma lekko wydłużony kształt o stromych stokach północnych i łagodniejszych stokach południowych. W warstwie szczytowej odsłaniają się liczne skały o kilkumetrowej wysokości i ciekawym kształcie, nierzadko odsłonięte tylko z jednej strony. Wokół występuje liczny rumosz skalny tworzący miejscami głazowiska ryolitowe.
W północnej części znajduje się trzecie wzniesienie o mało znanej nieznanej nazwie – Schody (352 m n.p.m.), które jednak posiada najbardziej urozmaiconą rzeźbę z najbardziej rozpoznawalnymi formacjami skalnymi. Występuje tu mur skalny o długości około 100-120 m i wysokości 20-30 m o wystawie północnej tworzący kilka spękanych ostańców wraz z bardzo bogatą rzeźbą i licznym rumoszem zalegający u podstawy. Mur jest asymetryczny o lekko wygiętym kształcie, gdzie w części zachodniej skały mają poszarpany, pionowe ściany, podczas gdy we wschodnim fragmencie mur nabiera łagodniejszego kształtu z rumowiskiem skalnym. To tu znajduje się najbardziej rozpoznawalna skała w całym masywie. Mowa o masywnym, kanciastym bloku skalnym ustawionym na sztorc, stanowiącym zwieńczenie jednej z baszt wysuniętych najbardziej na zachód. Masyw tworzą twardzielcowe góry zbudowane z riolitów wieku permskiego, które zostały wypreparowane z otaczających miększych skał osadowych (mułowce, piaskowce, zlepieńce). Określenie „twardzielcowe” oznacza skały twardsze od sąsiadujących i tym samym odporniejsze na erozję. W czasie milionów lat miększe materiały ulegały erozji i skruszeniu odsłaniając twardsze ryolity. Same ryolity należą do kwaśnych skał pochodzenia wulkanicznego. Wykazują równoległą oddzielność wyglądem przypominającą warstewki. Efekt warstewek powstał w czasie płynięcia lawy w potoku lawowym, która rzeźbiła taki kształt ocierając się o skały.
Roślinność: Rozległe i stosunkowo łagodne stoki na kwaśnych glebach spowodowały wykształcenie siedlisk leśnych o cechach naturalnych. Największą powierzchnię zajmują lasy dębowe tworzące mozaikę ekosystemów o trudnych do wytyczenia granicach. Na południowych i zachodnich suchych stokach występuje kwaśna podgórska dąbrowa termofilna (Viscario vulgaris-Quercetum petraeae). Jej drzewostan buduje przede wszystkim dąb bezszypułkowy, któremu towarzyszy brzoza brodawkowata a także sosna pospolita, będąca prawdopodobnie efektem dawnych nasadzeń. Drzewa charakteryzują się niskim wzrostem (niskorosłe) oraz cienkimi ale stosunkowo prostymi pniami, zwarcie koron jest niewielkie (50-60%). Spowodowane jest to trudnymi warunki klimatycznymi oraz glebowymi, w efekcie drzewa nie przedstawiają większej wartości dla gospodarki leśnej. Warstwa podszytu słabo wykształcona, miejscami prawie nieobecna, składa się głównie z młodych drzewek dębowych a także jarzębu, głogu, bzu czarnego i trzmieliny. Runo leśne jest dobrze wykształcone jednak ubogie gatunkowo, gdzie w wielu miejscach dominują rozległe płaty traw i turzyc a także innych roślin charakterystycznych dla siedliska gatunki jak jastrzębce (jastrzębiec sabaudzki, jastrzębiec leśny), poziewniki, pszeniec gajowy, konwalia majowa, konwalijka dwulistna, wrzos zwyczajny, szczawik zajęczy, poziomka pospolita, dziurawiec zwyczajny i dosyć liczna borówka czarna. Miejscami kwaśne dąbrowy przechodzą w świetliste dąbrowy (Quercetalia pubescenti-petraeae), głównie w partiach podszczytowych oraz na południowych stokach w miejscach z żyźniejszym podłożem. W runie leśnym roślinność jest znacznie bogatsza, gdzie trawy (kostrzewa owcza, kosmatka gajowa) tworzą rozległe i gęste łany dominujące w krajobrazie runa. Towarzyszą im pojedyncze okazy innych roślin typowych dla termofilnych lasów liściastych jak groszek czerniejący, ciemiężyk białokwiatowy, smółka pospolita, lepnica zwisła i objęta ochroną naparstnica zwyczajna. Siedlisko na Popielowej i Swarnej jest dosyć ubogie gatunkowo i bardziej przypomina trawiaste dąbrowy będące bogatszą gatunkowo formą kwaśnej dąbrowy.
Do najważniejszych i najbogatszych gatunkowo siedlisk należy zboczowy las klonowo-lipowy (Aceri-Tilietum) w podzespole nerecznicowym, stanowiący swoistą ostoję bioróżnorodności na terenie masywu. Dobrze wykształcone płaty zlokalizowane są jedynie w północnej części na terenie Schodów, gdzie las porasta strome stoki północne oraz obszar muru skalnego wraz ze skalnym rumowiskiem poniżej. Niewielkie płaty odnotowano także na zachodnich stokach Popielowej. Drzewostan buduje głównie lipa szerokolistna i klon jawor z domieszką grabu pospolitego i dębu bezszypułkowe. Ze względu na wszechobecność drzew dębowych, gatunek ten stanowi częstą domieszkę w siedlisku. Ze względu na płytką warstwę podłoża, wiele drzew jest przewracanych w czasie silniejszych wiatrów. Dzięki temu w runie zalega bardzo dużo martwego i butwiejącego drewna, które zasiedlają liczne grzyby, prosty i śluzowce. W runie leśnym występują liczne rośliny charakterystyczne dla tego siedliska jak czerniec gronkowy i miesiącznica trwała. Poza tym notowane są tu także inne gatunki: bniec czerwony, bniec biały, gajowiec żółty, marzanka wiosenna, kopytnik pospolity, niecierpek pospolity, szczyr trwały i pierwiosnek wyniosły. Wśród gatunków rzadkich lub chronionych występuje dosyć liczna populacja lilii złotogłów. Dobrze rozwinięta jest też grupa paproci, które miejscami dominują w krajobrazie rumoszu skalnego.
W żyźniejszych i mniej kamienistych partiach wykształcił się grąd środkowoeuropejski (Galio sylvatici-Carpinetum betuli). Jest to las świeży porastający umiarkowanie suche i mezotroficzne gleby, przeważnie podgórskie o kwaśnym podłożu. Porasta większą część Schodów a także północno-zachodnie stoki Popielowej. W drzewostanie przeważają dęby z dużym udziałem innych drzew jak lipa drobnolistna, grab pospolity, buk zwyczajny i klon pospolity. Siedlisko cechuje stosunkowo wysoki poziom naturalności o różnorodnym składzie gatunkowym, głównie dzięki kamienistemu podłożu, które utrudnia prowadzenie intensywnej gospodarki leśnej. Warstwa podszytu jest słabo rozwinięta, gdzie dominują typowo grądowe gatunku krzewów jak bez czarny, głóg dwuszyjkowy i leszczyna a także młode okazy dębów, klonów i lip. Runo leśne jest umiarkowanie bogate, składające się głównie na gatunki typowe dla lasów liściastych jak bluszcz pospolity, czworolist pospolity, czyściec leśny, dąbrówka rozłogowa, gajowiec żółty, groszek wiosenny, gwiazdnica pospolita, jasnota biała, kokoryczka wonna, konwalia majowa, kopytnik pospolity, miodunka ćma, świerząbek gajowy, szczawik gajowy, ziarnopłon wiosenny i złoć mała. Wśród gatunków rzadkich i chronionych występują pojedyncze okazy lilii złotogłów i kruszczyka szerokolistnego.
Dzięki licznym wychodniom skalnym oraz rozległemu murowi skalnemu występuje tu także roślinność naskalna i urwisk krzemianowych ze zbiorowiskami z Androsacetalia vandelli. Siedlisko rozwija się wyspowo na Popielowej i Schodach porastając północne stoki, które cechuje chłodny i wilgotny mikroklimat. Często towarzyszy lasom klonowo-lipowym, gdzie porasta rumosz skalny w warstwie runa leśnego. Roślinność składa się głównie z różnego rodzaju mchów i paproci, z czego do gatunków charakterystycznych należy zanokcica skalna, zanokcica północna, paprotka pospolita, paprotnica krucha oraz rośliny okrytonasienne jak dzwonek okrągłolistny, wiechlina gajowa i jastrzębce.
Duże powierzchnie na Swarnej oraz Popielowej zajmują monokultury świerkowej będące efektem nieracjonalnej gospodarki leśnej promującej jednogatunkowe drzewostany niedostosowane do panującego tu siedliska (lasy liściaste). Runo należy do bardzo ubogich, gdzie dominują rozległe płaty trzcinnika leśnego oraz inwazyjnej nawłoci kanadyjskiej. Towarzyszą im kępy jeżyn, jastrzębców, starców, borówki czarnej i pszeńca leśnego. Wśród gatunków rzadkich w płatach świerczyny występuje konwalia majowa oraz przytulia okrągłolistna.
Zwierzęta: Swarna i Popielowa stanowią ważną ostoję dla lokalnej fauny, głównie jako miejsce bytowania otoczone rozległymi polami uprawnymi. Dzięki bezpośredniej kontynuacji lasów w kierunku południowym, masyw zaliczany jest jako jeden z korytarzy ekologicznych umożliwiający migrowanie zwierzyny leśnej pomiędzy Pogórzem Kaczawskim i Pogórzem Bolkowskim. Duże kompleksy dobrze zachowanych lasów stanowią ważną ostoję dla ornitofauny. Wśród gatunków chronionych inwentaryzacje przyrodnicze wykazują m.in. dzięcioła czarnego, dzięcioła średniego i ortolana. Do najważniejszych przedstawicieli świata zwierzęcego w obrębie projektowanego rezerwatu przyrody należy stanowisko puchacza (Bubo bubo). Jest to nasza największa sowa, która w obszarach górskich i podgórskich zasiedla drzewostany o naturalnym charakterze rozwiniętych w obszarach z dużą ilością formacji skalnych, takich jak urwiska, grzędy, nieczynne kamieniołomy. W obrębie parku krajobrazowego odnotowano miejsca gniazdowania na skalnym murze w obrębie Schodów.
Inne: Teren posiada pewne zagospodarowanie turystyczne. Przebiega tędy jeden szlak czerwony tzw. Szlak Brzeżny z Bolkowa do Złotoryi, który poprowadzony jest szczytowymi i przyszczytowymi fragmentami gór. Jednak z niewiadomych przyczyn nie zahacza on o największą atrakcję tego miejsca jakim jest skalny mur na Schodach wraz z tamtejszym kanciastym, masywnym głazem. U podnóża Swarnej zlokalizowany jest parking wraz z kilkoma tablicami dydaktycznymi.
Zagrożenia: Stosunkowo duże. Teren nie jest objęty jakąkolwiek formą ochrony, stąd też prowadzona jest tam zwykła gospodarka leśna miejscami o charakterze rębni obejmującej całe płaty. Prawie połowa Swarnej i Popielowej zajmują sztuczne monokultury świerka z widocznymi śladami rębni i zrywek. Powoduje to znaczne zaburzenie przestrzenne drzewostanu i ogólne pogorszenie bioróżnorodności albowiem w miejscach wycinek dochodzi do nienaturalnie wzmożonego wzrostu trzcinnika i jeżyn, które uniemożliwiają próby wykiełkowania jakichkolwiek siewek drzew i tworzą w efekcie jednogatunkowe płaty zagłuszające wszelką roślinność. Znaczną część masywu charakteryzuje duże przekształcenie w kierunku lasów gospodarczych zatracając cechy naturalnych siedlisk. Dobrze zachowane lasy występują głównie w części zachodniej i północnej. Ta część masywu jest od wielu lat postulowana do objęcia ochroną jako rezerwat przyrody, którego robocza nazwa to „Swarna i Popielowa” lub „Swarna Góra”. Jednak wszystkie mapy z przebiegiem granic i dostępna literatura pokazują jasno, że teren rezerwatu obejmowałbym wyłącznie samą Popielową a wg niektórych map jedynie północny skrawek o nazwie Schody (oddział leśny 17a-m). Nie wiadomo więc dlaczego w nazwie pojawia się „Swarna” skoro wszelkie propozycje jasno wykluczają tą górę z obszar projektowanego rezerwatu. Rezerwat ma obejmować najcenniejszy i najmniej przekształcony fragment składający się na skalny mur z lasem klonowo-lipowym oraz grądem.
Wrażenia Osobiste: Umiarkowanie pozytywne. Jest to obszar z dużym potencjałem, jednak bez większego wykorzystania ów potencjału. Biegnie tu jeden szlak oraz słabo oznaczona i opisana ścieżka przyrodnicza. Jeśli przymknie się okno na rozległe monokultury w pierwszej części masywu (zakładając, że parking jest początkiem), to pozostała część Popielowej oraz Schody prezentują dobrze zachowane lasy. Płaty lasów dębowych są ubogie pod względem liczby gatunków, jednak prezentują bardzo ładny krajobraz leśny, gdzie dzięki rzadkiemu zalesieniu widoczność jest bardzo dobra i z partii podszczytowych można ujrzeć podnóże góry. Jednak największe wrażenie robią formacje skalne, które są prawdopodobnie głównym powodem planowanego powołania rezerwatu przyrody. Rozległy na ponad 100 m mur składający się z kilku baszt i ostańców robi duże wrażenie, szczególnie gdy podziwiamy go z dołu. Równie imponujący jest „wiszący kamień” czyli masywny blok skalny stojący na cienkiej nóżce, który oznaczony został liczbą „10” prawdopodobnie w celach naukowych lub inwentaryzacyjnych. Niestety szlak turystyczny skręca tuż przed murem i całkowicie omija największą atrakcję masywu. Przez to należy zwiedzać ten obiekt na własną rękę pamiętając o zasadach bezpieczeństwa.
Informacje praktyczne:
- bardzo dobry dojazd, masyw znajduje się przy powiatowej drodze (dawna droga krajowa nr 3), gdzie umiejscowiony jest także parking
- większość terenu jest łatwa do zwiedzania, składa się bowiem na łagodne stoki z gęstą siecią dróg i ścieżek. Jedynie najbardziej atrakcyjna część (skalny mur) jest już trudniejsza do zwiedzania. Od góry należy zachować szczególną ostrożność, jednak u podstawy także należy być czujnym albowiem podnóże muru usiane jest licznym rumoszem skalnym, gdzie łatwo o potknięcie lub poślizgnięcie się
- w bezpośredniej bliskości nie ma obszarów chronionych, najbliższe znajdują się na północy (Nad Groblą, Wąwóz Lipa, Wąwóz Siedmicki) oraz na zachodzie (Buki Sudeckie). We wsiach na północy występuje kilka pomników przyrody (dąb w Kwietnikach oraz buki i dąb w pogwizdowskim parku). Dodatkowo na terenie leśnym wsi Pogwizdów występuje kilkadziesiąt pomników przyrody
- region Pogórza Bolkowskiego jest bogaty przyrodniczo, gdzie występuje wiele cennych obiektów, m.in. porośnięte świetlistą dąbrową wzgórza Dębnik i Zagroda oraz bezimienny las na północny-zachód od Świn
- najlepsze terminy przyrodnicze do zwiedzania: formacje skalne dobrze prezentują się przez cały rok, jednak krajobraz muru wygląda najefektowniej jesienią, gdy przebarwiają się liście
