Wąwóz Lipa

19 listopada 2017 Wyłączono przez admin

Rezerwat obejmuje wybitnie malownicze tereny zboczy i wąwozów opadających ku niewielkiemu potokowi na granicy kaczawskiego Pogórza z Górami Kaczawskimi. Jest to miejsce wybitnie cenne przyrodniczo, gdzie wiosną rozpościerają się hektarami całe łany wczesnowiosennych geofitów a latem możemy spotkać liczne storczyki, lilie i inne chronione rośliny. Jest to także jedna z najbardziej znanych ostoi salamandry plamistej w Sudetach,

Typ ochrony: geologiczny, florystyczny

Data utworzenia: 1966

Powierzchnia: 101 ha

Powiat: Jaworski

Gmina: Paszowice i Bolków

Nadleśnictwo: Jawor

Położenie: Rezerwat leży na południowo-wschodnich wzgórzach Pogórza Kaczawskiego w Sudetach Zachodnich. Dokładniej na stokach w południowej części Parku Krajobrazowego „Chełmy” pomiędzy miejscowościami Lipa i Nowa Wieś Mała. Obejmuje teren Wąwozu Lipa, od którego nazwę wziął cały rezerwat, obejmujący poza wspomnianym wąwozem także zbocza wzdłuż Nysy Małej w nadleśnictwie Jawor (oddziały 216, 217, 273 i 274) pomiędzy Olszowym Stawem na zachodzie i lokalną drogą na wschodzie, poprzez którą graniczy z Lipską Górą (385 m n.p.m.).

Budowa: Całość rezerwatu stanowią południowe zbocza stoków Nowowiejskiej Góry (412 m n.p.m.) i Obserwatora (408 m n.p.m.). Góry rozdzielone są niewielkim obniżeniem, które w dalszej części tworzy malowniczy Wąwóz Lipa, od którego nazwę wziął cały rezerwat przyrody. Sam wąwóz charakteryzuje się bogatą rzeźbą terenu. Stoki w górnej części mają niewielkie nachylenie, które znacząco zwiększa się w dolnej części, tworząc miejscami kilkunastometrowe strome ściany z licznymi wychodniami skalnymi i odsłonięciami. Twory te zaklasyfikowane są do jednostki Jakuszowej kompleksu kaczawskiego. Do najczęstszych skał na terenie rezerwatu należą ordowickie metawulkanity (488-444 mln. lat temu) charakteryzujące się ciemnozieloną barwą, są to zieleńce zaliczane do tzw. serii zieleńcowej. Ich całkowita miąższość wynosi nawet 2 km. Seria jest przykryta zmetamorfizowanymi osadami ordowiku i syluru (fyllity oraz łupki serycytowe, chlorytowe i kwarcowe), których ślady najbardziej widoczne są północnej części zboczy. W ich obrębie napotkano skamieniałości graptolitów.

Owe metamorficzne skały zieleńcowe, złożone z diabazów oraz łupków zieleńcowych. Tzw. seria zieleńcowa zaliczana do dolnej części kompleksu kaczawskiego jest produktem złożonych procesów wulkanicznych. Szczególnie interesujące są rzadko spotykane formy tzw lawy poduszkowe, powstające w wyniku erupcji podmorskich wulkanów w paleozoiku (Góry Kaczawskie i Pogórze pełne są wygasłych wulkanów oraz śladów wulkanicznych erupcji). W wąwozie widoczne są liczne wychodnie (miejsce w terenie, w którym dana skała wychodzi ponad powierzchnię ziemi), tworzące strome ściany o wysokości kilku metrów. Do najważniejszych należy tytularny wąwóz o długości około 550 m, posiadający liczne odsłonięcia w postaci baszt, wież i grzęd, szczególnie dużych rozmiarów w dolnej części. Podczas, gdy w górnych odcinkach wysokie twory skalne ustępują mniejszym, głównie głazom narzutowym tzw. skały skandynawskie. Przez rezerwat przepływają liczne cieki wodne, z których najważniejsze to potok Rogozina i Nysa Mała położna w południowej części rezerwatu, wyznaczająca jednocześnie granicę Wąwozu Lipy i parku krajobrazowego. Ich dno wypełniają piaski i żwiry plejstoceńskie z licznym rumoszem, będącym efektem erozji. Sama Nysa płynie wytworzonym przez ruchy tektoniczne zapadliskiem tzw. rów Świerzawy, płynąc dalej w kierunku rowu Wolbromka.

Flora: Bardzo bogata. Łącznie roślinność rezerwatu liczy około 274 gatunków, z czego aż 22 to gatunki chronione. Dominują gatunki leśne, w mniejszej liczbie notuje się gatunki naskalne oraz łąkowe. Flora występuje w kilku zespołach leśnych stanowiących naturalne zbiorowiska, cenne ze względów naukowych, dydaktycznych i krajobrazowych. Do najcenniejszych siedlisk należy ciepłolubna dąbrowa (Luzulo luzuloidis-Quercetum) i dąbrowa brekiniowa (Sorbo-Torminalis-Quercetum), występujące w górnej części na południowych stokach o silnym nachyleniu. Oba siedliska charakteryzuje stary drzewostan dębowy o niskiej i krępej budowie oraz najbogatsze gatunkowo runo ze wszystkich ekosystemów występujących w rezerwacie. Swoje bogactwo zawdzięcza południowej ekspozycji, która zapewnia warunki odpowiednie do wytworzenia się wyjątkowo ciepłych siedlisk. Można tu spotkać serię rzadkich lub chronionych gatunków, takich jak konwalia majowa, kopytnik pospolity, kokorycz wątła, fiołek przedziwny, podkolan biały, buławnik mieczolistny, miodownik melistowaty, naparstnica pospolita, ukwap dwupienny, a także jarząb brekinia, mający na Pogórzu Kaczawskim największe skupisko stanowisk, w tym form drzewiastych. Na najbardziej suchych fragmentach występuje kostrzewa blada, perłówka siedmiogrodzka i rojownik pospolity. W wyższych partiach dąbrowa przechodzi w wilgotniejszy wariant dąbrowy na wierzchowinie z chronionym kruszczykiem sinym oraz rzadką wyką grochowatą.

W północno-zachodniej cześci rezerwatu, na górnych fragmentach zboczy występują płaty podgórskiej kwaśnej dąbrowy (Luzulo luzuloidis-Quercetum petraeae), której drzewostan buduje przede wszystkim dąb bezszypułkowy z domieszką brzozy brodawkowatej i sosny zwyczajnej. Drzewa charakteryzują się skarlałym wzrostem o niskich koronach z silnie poskręcanymi konarami będącymi efektem ciężkich warunków środowiskowych. Podszyt stosunkowo rzadki, w którym występuje kruszyna pospolita, jarzą pospolity, jeżyna bezkolcowa, głóg jednoszyjkowy i dzika róża. Warstwa runa leśnego charakteryzuje się ubogą roślinnością, w której dominują płaty borówki czarnej i konwalii majowej a także pojedyncze płaty pszeńca gajowego, dziurawca zwyczajnego, jastrzębca sabaudzkiego, jastrzębca leśnego i poziomki pospolitej. W centralnej części, we właściwym Wąwozie Lipa występuje zboczowy las klonowo-lipowy (Aceri-Tilietum). Siedlisko porasta strome zbocza z licznymi wychodniami oraz bogatym rumoszem skalnym. Drzewostan charakteryzuje się występowaniem starych i okazałych drzew z gatunku lipa szerokolistna, klon jawor oraz domieszką innych drzew, głównie dąb szypułkowy i sztuczne nasadzenia sosny zwyczajnej. Ze względu na wilgotny mikroklimat, runo leśne cechuje się dużym bogactwem gatunkowym, w tym rośliny rzadkie i chronione. Można tutaj spotkać m.in. storczyka gnieźnika leśnego i kruszczyka szerokolistnego a także wawrzynka wilczełyko, lilię złotogłów, paprotnika kolczystego i wykę leśną. Na wychodniach skalnych, w cienistych i chłodnych szczelinach, można napotkać zanokcicę północą i paprotkę zwyczajną oraz bogatą florę mszaków.

Do najcenniejszych i najbardziej efektownych, szczególnie wczesną wiosną, należy łęg wiązowo-jesionowy (Ficario-Ulmetum campestris) tworzący wąski pas wzdłuż strumienia Nysy Małej. Drzewostan składa się głównie z drzew liściastych jak wiąz górski, jesion wyniosły, dąb szypułkowy i lipa drobnolistna. Z dobrze wykształconą warstwą podszytu, składającą się z zakrzewień czeremchy zwyczajnej, porzeczki czerwonej, bzu czarnego i młodych drzewek. Siedlisko jest szczególnie interesujące w marcu i kwietniu, kiedy to runo leśne jest usiane całymi łanami wczesnowiosennych geofitów. Szczególnie liczna jest tutaj populacja takich roślin jak śnieżyca wiosenna oraz śnieżyczka przebiśnieg, kokorycz pusta, kokorycz wątła, zawilec gajowy, ziarnopłon wiosenny i lepiężnik biały. Towarzyszą im inne gatunki jak pierwiosnek lekarski, zimowit jesienny, złoć żółta i miodunka ćma. Latem rozkwita świerząbek orzęsiony, czyściec leśny, czartawa pospolita i chroniony kruszczyk szerokolistny.

Dalej od strumienia łęg przechodzi stopniowo w grąd środkowoeuropejski (Galio-Carpinetum) o wysokim poziomie naturalności. Duże płaty siedliska porastają dolne fragmenty zboczy w środkowej i zachodniej części. Drzewostan zbudowany jest głównie z grabu pospolitego, lipy drobnolistnej i dębu szypułkowego. Warstwa podszytu jest umiarkowanie rozwinięta, gdzie dominuje czeremcha zwyczajna i leszczyna a także młode okazy wcześniej wymienionych gatunków drzew. Runo leśne należy do wyjątkowo bogatych, gdzie stwierdzono takie gatunki jak czosnek zielonawy, czworolist pospolity, czyściec leśny, dąbrówka rozłogowa, gajowiec żółty, groszek wiosenny, gwiazdnica pospolita, jasnota biała, konwalia majowa, kopytnik pospolity, kuklik zwisły, piżmaczek wiosenny, podagrycznik pospolity, pokrzywa zwyczajna, śnieżyczka przebiśnieg, świerząbek gajowy, szczawik gajowy, ziarnopłon wiosenny i złoć mała. Miejscami występuje chronione gatunki jak lilia złotogłów i śnieżyczka przebiśnieg. Siedlisko grądu i wcześniej opisywanego łęgu tworzą miejscami mozaikę o ciężkich do wytyczenia granicach.

Bardzo liczne wyrobiska, osuwiska, wychodnie skalne, rumosz skalny i strome zbocza umożliwiły wykształcenie szeregu zbiorowisk naskalnych związanych z zieleńcowymi skałami. Do najważniejszych siedlisk należy bardzo dobrze rozwinięta roślinność naskalna ze zbiorowiskami z Androsacetalia vandelli, które występują wyspowo na całym obszarze, głównie na zacienionych stokach opadających w kierunku potoków oraz na stromiznach wzdłuż wąwozów. Roślinność składa się głównie z różnego rodzaju mchów i paproci, z czego do gatunków charakterystycznych należy zanokcica skalna, zanokcica północna, paprotka pospolita, paprotnica krucha oraz rośliny okrytonasienne jak dzwonek okrągłolistny, wiechlina gajowa i jastrzębce. Dzięki chłodowi i wilgotnemu mikroklimatowi występuje bardzo bogata warstwa mszysta, zasiedlana zarówno przez gatunki pospolite jak i te rzadsze. W licznych szczelinach materia organiczna gromadzi się w znacznie większych ilościach powodując, iż roślinność jest znacznie bujniejsza. W siedlisku tym odnotowano dwa gatunki paprotki (paprotka zwyczajna, paprotka pośrednia) i ich mieszańca, jest to jedyne takie miejsce w Polsce.

W górnej części, od strony Nowej Wsi Wielkiej, na granicy rezerwatu zaczynają się niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris), na których rosną chronione mieczyki dachówkowate i kukułki szerokolistne. Siedlisko przechodzi płynnie na tereny poza rezerwatem, obejmując rozległe obszary wokół miejscowości Nowa Wieś Wielka. Jest to także teren źródliskowy dla niewielkiego potoku, który spływa w dół przez środek wąwozu.

Do bardziej charakterystycznych gatunków występujących w obrębie omawianych lasów należy:

Buławnik mieczolistny (Cephalanthera longifolia), najczęstszy z buławników występujących na Dolnym Śląsku oraz jedyny notowany na siedliskach kwaśnej i ciepłolubnej dąbrowy. Na Pogórzu Wałbrzyskim występuje na wielu wzgórzach oraz zagajnikach dębowych.
Jarząb brekinia (Sorbus torminalis), niskie drzewo stanowiące swoisty symbol Pogórza Kaczawskiego, gdzie posiada największe krajowe populacje oraz tworzy swoje własne siedlisko (dąbrowy brekiniowe). W omawianych lasach rośnie w dużym rozproszeniu zarówno w siedlisku kwaśnej jak i ciepłolubnej dąbrowy, gdzie miejscami pojedyncze osobnik osiągają spore rozmiary.
Lilia złotogłów (Lilium martagon), jeden z efektowniejszych gatunków roślin leśnych, która w obrębie rezerwatu występuje w kilku siedliskach (grąd, dąbrowa, las klonowo-lipowy) tworząc miejscami populacje liczące kilkadziesiąt osobników. Lilie rosnące w bezpośredniej bliskości licznych tu szlaków są narażone na zrywanie przez turystów.
Naparstnica zwyczajna (Digitalis grandiflora), obok rojownika, jest to najpospolitszy gatunek chroniony w obrębie omawianego terenu. Duże kępy tej rośliny rozsiane są po niemal całej powierzchni, gdzie jednak najliczniej notowana jest w granicach ciepłolubnej dąbrowy w górnej części rezerwatu.
Paprotka mieszańcowa (Polypodium × mantoniae), jest to krzyżówka paprotki zwyczajnej i przejściowej. Pentaploid o 2n=185. Notowana głównie na Pogórzu i Przedgórzu Sudeckim (Wzgórza Strzegomskie, Wzgórza Oleszańskie, Pogórze Kaczawskie) oraz na wyspie Wolin. Pełna wiedza o rozmieszczeniu w Polsce wymaga dalszych badań.
Paprotka pośrednia (Polypodium interjectum), występuje jedynie na Pogórzu Kaczawskim. Ze względu na ograniczony zasięg została umieszczona na polskiej czerwonej liście w kategorii EN (zagrożony). Jest to gatunek triploidalny 2n=222. Charakteryzuje się m.in. znacznie większymi liśćmi oraz różnicą w budowie zarodni.
Podkolan biały (Platanthera bifolia), storczyk o białych i pachnących kwiatach występuje głównie w umiarkowanie wilgotnych i żyznych fragmentach lasu, często na jego obrzeżach lub na śródleśnych polanach. Wiele okazów rośnie wzdłuż szlaków wytyczonych w rezerwacie.
Śnieżyca wiosenna (Leucojum vernum), jest to chyba najbardziej charakterystyczny gatunek wczesnowiosennego geofita jaki możemy spotkać w rezerwacie, którego białe, dzwonkowate kwiaty dominują runo leśne wokół rzeki. Jego liczebność szacowana jest na kilka tysięcy, gdzie miejscami całkowicie dominuje krajobraz.
Wawrzynek wilczełyko (Daphne mezerum), chroniony gatunek krzewu o charakterystycznych, pachnących kwiatach, który stosunkowo pospolicie występuje we wszystkich fragmentach rezerwatu, jednak jest szczególnie częsty w drzewostanie grądowym i łęgowym.

Fauna: Stosunkowo bogata ze względu na wysoką bioróżnorodność nie tyle rezerwatu co całego regionu. Jednak najcenniejszym gatunkiem, charakterystycznym dla tego chronionego obszaru jest duża populacja salamandry plamistej. Gatunku zagrożonego wyginięciem w skali kraju. Wiosną można ją często spotkać w pobliżu potoku przepływającego wzdłuż rezerwatu. Jest to ich okres rozrodu, kiedy samice składają w strumieniu skrzek. Latem i jesienią ukrywają się one za dnia w powalonych, próchniejących drzewach, pod kamieniami i w szczelinach skalnych. Salamandra plamista, obok muflonów stanowi jedną z najważniejszych zwierzęcych atrakcji turystycznych regionu.

Poza tym na teren rezerwatu często zawitają duże ssaki takie jak sarny, dziki, lisy, oraz pomniejsze gatunki (kuny, myszy leśne, jeże, nornice rude, karczowniki). W latach 90. XX wieku na teren wąwozu zawitały muflony, które zostały sprowadzone w 1906 roku na teren niektórych pasm Sudetów (m.in. Góry Bardzkie, Masyw Śnieżnika) a stamtąd rozprzestrzeniły się na pozostałe obszary gór.

Zagrożenia: Umiarkowane. W rezerwacie szczególnie odczuwalny jest czynnik ludzki m.in. w postaci presji turystycznej. Jest to jeden z popularniejszych rezerwatów na Pogórzu, szczególnie ze względu na populację salamandry. Odwiedzający ten teren turyści potencjalnie mogą niszczyć runo leśne w czasie schodzenia ze szlaków a także zrywać lub wykopywać rośliny. Główny cel wycieczek tj. salamandra plamista, może być niepokojona w czasie okresu rozrodczego. Turyści mogą płoszyć i stresować swoją obecnością zwierzęta. Dodatkowym, potencjalnie bardzo groźnym czynnikiem może być wyłapywanie cennej salamandry plamistej, gatunku objętego ochroną całkowitą. Jednak zaznaczam, że są to przypuszczenia, ze względu na brak danych co do zagrożeń dla salamandry w rezerwacie. Innym czynnikiem antropogenicznym jest bardzo wysokie zanieczyszczenie Nysy Małej. Ze względu na występowanie wielu powalonych drzew i gałęzi w nurcie rzeki, tworzą one swego rodzaju sieć, która zatrzymuje większość śmieci i odpadków wrzuconych w górnych odcinkach cieku. Z tego powodu w korycie występuje duże zanieczyszczenie, zarówno w postaci drobnych śmierci (butelki, worki, plastikowe opakowania) jak i obiektów o większych rozmiarach (opony, stare toalety, lodówki, rury).

Ze względu na bliskość siedzib ludzkich oraz popularność rezerwatu, występuje tu duża presja roślinności synantropijnej. Na powierzchniach grądu i łęgu notuje się liczne płaty niecierpka drobnokwiatowego, który miejscami dominuje w krajobrazie runa leśnego. Jest to gatunek wyjątkowo niebezpieczny w rezerwacie, który wypiera rodzimą roślinność. Zagrożenie praktycznie niemożliwe do wyeliminowania z uwagi na biologię i powszechność występowania niecierpka. Dodatkowo w płatach ciepłolubnej dąbrowy występują gatunki nitrofilne jak perz właściwy, pokrzywa zwyczajna, poziewnik szorstki i czosnaczek pospolity. Warto także nadmienić czynnik pośrednio ludzki a mianowicie liczna populacja muflona. Gatunek sprowadzony w Sudety dla urozmaicenia polowań, obecnie jest bardzo pospolity na Pogórzu Kaczawskim i w rezerwacie. W naturalnym środowisku zwierzę to porusza się po skałach i innych stromych zboczach, na omawianym terenie rekompensuje to sobie poprzez penetrowanie skalnych zboczy rezerwatu. Efektem tego jest przyśpieszona erozja stoków niszcząca przy tym rzadką i cenną roślinność naskalną oraz roślinność ciepłolubnej dąbrowy.

Inne: Pierwotnie powierzchnia rezerwatu wynosiła 54,7 ha obejmując zbocza pomiędzy właściwym wąwozem Lipa a lokalną drogą łączącą Lipę i Nową Wieś Małą. 14-stego lutego 2002 roku, został on powiększony do obecnych wymiarów 101 ha, poszerzając swój areał o zachodnie zbocza sięgając aż do Olszowego Stawu. Jest to drugi jak do tej pory rezerwat w Sudetach, który doczekał się tak znacznego powiększenia (zwiększony dwukrotnie). Wcześniej znacząco powiększono rezerwat Torfowiska Doliny Izery, a w roku 2014 lekko zwiększono powierzchnię rez. Góra Miłek, do którego przyłączono niewielki oddział leśny.

Teren Wąwozu Lipa jest częściowo zagospodarowany turystycznie w postaci szlaków i ścieżek dydaktycznych:

czarny szlak łącznikowy, który rozpoczyna się na zachodnim skraju rezerwatu, przy Olszowym Stawie i prowadzi na północ do Muchowa
niebieski szlak prowadzący z Wąwozu Nowowiejskiego, poprzez łąki Nowej Wsi Wielkiej i dalej przez właściwy Wąwóz Lipa, wzdłuż zboczy opadających do Nysy Małej. Następnie w zachodniej części rezerwatu skręca przy Olszowym Stawie na południe w kierunku wsi Lipa
szlak Trzech Wąwozów, który na terenie rezerwatu poprowadzony jest właściwym Wąwozem Lipa i u podnóża zboczy skręca w górę z powrotem w kierunku wsi. Na trasie znajduje się kilka tablic dydaktycznych opisujących geologię miejsca oraz przyrodę ożywioną

Wrażenia ogólne: Wąwóz Lipa należy do niewielu dolnośląskich rezerwatów, których obszar został powiększony i to w tak znaczącym stopniu (prawie dwukrotnie). Obok Wąwozu Myśliborskiego stanowi najbardziej rozreklamowany rezerwat w parku krajobrazowym. Prowadzi przez niego Szlak Trzech Wąwozów, dojazd jest dobrze oznakowany zarówno od strony miejscowości Lipa jak i Nowa Wielka Wieś. Ogólnie rezerwat sprawia przyjemne wrażenie, szczególnie wiosną, kiedy to w runie leśnym rozkwitają dziesiątki wczesnowiosennych geofitów. Wyjątkowo dużo jest przylaszczek, zawilców gajowych oraz kokoryczy pustych. Latem można podziwiać jedne z najlepiej rozwiniętych lasów dębowych w województwie, gdzie w ogromnych ilościach rozkwita wiele gatunków typowych dla ciepłolubnej dąbrowy. W czerwcu i lipcu swoje kwiaty prezentuje lilia złotogłów, buławnik mieczolistny, naparstnica pospolita, dzwonek szerokolistny, podkolan biały, smółka pospolita i groszek czerniejący. Jest to także jeden z niewielu rezerwatów, gdzie poprowadzono szlaki wzdłuż tych najcenniejszych miejsc, dzięki czemu można w pełni podziwiać i doceniać piękno Wąwozu Lipa. Jedyną chyba wadą jest dostępność. Mimo że rezerwat znajduje się przy ruchliwej drodze, to ciężko jest tu o miejsce do zaparkowania. W sezonie turystycznym trzeba zazwyczaj jechać do wsi i tam parkować na poboczu.

Informacje praktyczne:

dogodny dojazd, jednak brakuje miejsc postojowych. Auta można pozostawić na szerokim poboczu (od strony wschodniej rezerwatu, przy drodze powiatowej, lub od północy przy ostatnich zabudowaniach Nowej Wsi Wielkiej). Jednak wszystkie miejsca umożliwiają zaparkowanie 2-3 samochodów. Wydaje się, że najlepszym miejscem są pobocza w samej wsi i powędrowanie stamtąd oznaczonym szlakiem
przez rezerwat przebiegają szlaki turystyczne oraz ścieżka edukacyjna Szlak Trzech Wąwozów
szlak przez rezerwat należy do średnio ciężkich (duże różnice wysokości, strome zbocza)
okolica obfituje w inne obszary chronione (rez. Nad Groblą, Wąwóz Siedmicki, Wąwóz Myśliborski) oraz liczne pomniki przyrody (lipy drobnolistne, aleja modrzewiowa, aleja bukowa, aleja lipowa)
najlepsze terminy przyrodnicze do zwiedzania: kwiecień (wczesnowiosenne geofity), czerwiec (późnowiosenne i wczesnoletnie rośliny), wczesna jesień (zimowity, grzyby, przebarwiające się liście) oraz w okresie deszczowej pogody (salamandra)