Wilcza Góra

29 czerwca 2024 Wyłączono przez admin

Rezerwat obejmuje szczytowe partie jednej z najsłynniejszych gór w Sudetach, która słynie z przepięknych i niezwykłych tworów geologicznych będących pozostałością po prehistorycznym wulkanie, w tym ogromnej róży bazaltowej. Niestety jest to także jeden z najsłynniejszych przykładów niszczenia dziedzictwa przyrodniczego, gdzie pieniądze są ważniejsze od środowiska. Obszar góry uległ znacznemu zmniejszeniu, a górnictwo poczyniło nienaprawialne szkody rezerwatowi i przyrodzie.

Typ ochrony: przyrody nieożywionej

Data utworzenia: 1959

Powierzchnia: 1,62 ha

Powiat: Złotoryjski

Gmina: Złotoryja

Nadleśnictwo: Złotoryja

Położenie

Rezerwat obejmuje zachodnie i południowo-zachodnie fragmenty odchodzące od wierzchołka góry Wilkołak (Wilcza Góra, 360 m n.p.m.) położonej w północnej części Pogórza Kaczawskiego w Sudetach Zachodnich. Administracyjnie obiekt zlokalizowany jest na terenie obrębu ewidencyjnego miejscowości Wilków (gmina wiejska Złotoryja), około 1 km na południe od zabudowań miasta Złotoryja i około 600 m na zachód od ul. B.Krzywoustego w Wilkowie. Całość zlokalizowana jest pomiędzy zabudowaniami miejscowościami Wilków i Złotoryja, poza terenami tutejszego nadleśnictwa.

Budowa

Wilcza Góra stanowi geologiczną pozostałość po wygasłym wulkanie, którego aktywność przypadała na okres trzeciorzędu, dokładniej w środkowym miocenie, około 15,5 mln lat temu. Aktywność wulkanu była spowodowana zachodzącymi tu alpejskimi ruchami górotwórczymi. Były to ruchy tektoniczne, które powodowały przedostanie się gorącej magmy na powierzchnię.

Widoczny wierzchołek nie jest całym wulkanem a jedynie jego fragmentem. To tzw. nek, czyli forma skalna będąca pozostałością komina wulkanicznego. Nek zbudowany ze skał najtwardszych i najbardziej odpornych na erozje, będących zastygniętą i przeobrażoną magmą. W czasie wybuchów wulkanu, gorąca magma przedostawała się na powierzchnie przez komin. Po wygaśnięciu wulkanu, pozostawiona w kominie magma zastygła i nabrała wyjątkowej twardości. W czasie kolejnych epok, miększe i podatniejsze na erozję skały ulegały wykruszeniu, odsłaniając głębsze warstwy w postaci owego neku oraz inne twory skalne jak choćby największą w kraju różę bazaltową.

Podstawową skałą budującą rdzeń Wilkołaka jest bazalt. Tutejsza skała charakteryzuje porfirową strukturą i masywną teksturą o barwie ciemnoszarej lub prawie czarnej oraz zawartością innych, różnowiekowych skał, głównie piaskowców, iłowców, kwarcytów, zlepieńców i granitów, a także poszczególnych minerałów z owych skał: oliwin, bolfluoryt, psylomelan, hiacynt, natronit i zeolity. Taka różnorodność spowodowana jest przedzieraniem się gorącej magmy przez inne warstwy skalne, z których zdzierała drobne fragmenty minerałów.

Chemiczna kompozycja bazaltu z Wilczej Góry wygląda następująco: tlenek krzemu(IV) – 40,66%, tlenek tytanu(IV) – 2,64%, tlenek glinu(III) – 13,31%, tlenek żelaza(III) – 12,0%, tlenek manganu(II) – 0,21%, Tlenek magnezu – 11,6%, tlenek wapnia – 12,25%, tlenek sodu – 3,32%, tlenek potasu – 1,01%, tlenek fosforu(V) – 0,66%, inne związki – 2,34%.

W trakcie zastygania materiał wulkaniczny kurczy się (jest to proces naturalny) a idące za tym naprężenia skutkują pękaniem na podłużne i wielokątne formy, zwane słupami bazaltowymi. Ta forma geologiczna jest bardzo częsta w obrębie wygasłych wulkanów. Co ciekawe regularność geometryczna słupów zależna jest od odległości i od miejsca erupcji. Słupy tworzące się w samym środku komina mają regularny, wielokątny przekrój i w miarę gładkie ściany, podczas gdy wraz z oddalaniem się od środka komina słupy przybierają nieregularny kształt o mocno zniekształconym przekroju. Dzięki temu można ustalić skąd następowały wypłynięcia potoku lawowego. Same słupy są głównie pięcio- i sześcioboczne o średnicy 20-40 cm.

Wspomniana wcześniej róża bazaltowa była jednym z najpiękniejszych tworów jakie odsłoniła działalność górnicza w obrębie Wilkołaka. Samo odkrycie nastąpiło dopiero w latach 70. ubiegłego wieku podczas wydobywania materiału skalnego. Róża zlokalizowana była w strefie ochronnej, około 20 m od granicy rezerwatu, jednak stanowiła integralną część samej góry. Budujące ją słupy są efektem wypływu magmy wokół ksenolitu piaskowca, które zostały uformowane wielokierunkowo, rozchodząc się promieniście od środka. W 2022 r. dokonano zniszczenia róży bazaltowej. Najprawdopodobniej z powodu prowadzenia strzelań (użycia materiałów wybuchowych) naturalne szczeliny pomiędzy słupami bazaltu uległy rozszerzeniu, a gromadząca się w nich i zamarzająca woda doprowadziła do rozsadzenia od środka słupów. Unikatowa formacja skalna rozpadła się do postaci piargu u stóp wulkanu.

Roślinność

Rezerwat przyrody stanowi integralną część całej Wilczej Góry włączając w to także zamkniętą kopalnię wraz z jej wyrobiskami, hałdami i piargami. Z tego względu przy opisie roślinności brany pod uwagę jest nie tylko sam rezerwat ale także bezpośrednie otoczenie i cały kamieniołom.

Flora jest stosunkowo uboga biorąc pod uwagę granice samego rezerwatu oraz historię bardzo silnej antropopresji, jaka dotknęła całą górę. Pierwotnie Wilkołaka pokrywała roślinność zbliżona do innych bazaltowych wzniesień na Pogórzu Kaczawskim, jak Ostrzyca czy Grodziec. Obecnie fragmenty lasu porastającego szczytowy fragment stanowią mozaikę wielogatunkowych zalesień składających się głównie z klonu zwyczajnego, brzozy brodawkowatej, dębu szypułkowego oraz robinii akacjowej z silnie rozrośniętą warstwą podszytu w postaci krzewów ruderalnych (leszczyna, tarnina, agrest, berberys zwyczajny, bez koralowy i trzmielina zwyczajna). Wymienione wcześniej krzewy, wraz ze szczodrzeńcem oraz bluszczem tworzą często liczne zarośla na niezalesionych zboczach, przyśpieszając erozję ścian skalnych.

Najbardziej nieprzyjazne fragmenty skalnych ostańców zajmuje roślinność pionierska ze związku Alysso-Sedion. Jest to siedlisko wybitnie termofilne tworzące swoiste „ogródki” piętra pogórza i regla dolnego. Ten krótkotrwały z natury ekosystem porasta niemalże nagie półki skalne, piargi i utrwalony rumosz skalny, najczęściej na glebach inicjalnych lub w dobrze utrzymującej wilgoć warstwie mszystej. W ciągu kilku dekad ulegają stopniowej sukcesji, zarastając wyższą roślinnością, głównie trawami i bylinami a następnie krzewami, tworząc zarośla. W siedlisku notowanych jest kilka gatunków m.in. czyścica drobnokwiatowa, piaskowiec macierzankowy, rozchodnik ostry, szczaw polny oraz wiosnówka pospolita.

Do ważniejszych siedlisk należą ściany skalne i urwiska krzemianowe ze zbiorowiskami z Androsacion vandelii. Siedlisko to porasta liczne powierzchnie obejmujące zarówno rumosz skalny w runie leśnym jak i rozległe pionowe ściany. Występują najczęściej w miejscach zasłoniętych przed bezpośrednimi promieniami słonecznymi, gdzie skały bywają wilgotne przez dłuższy okres czasu, m.in. dzięki porannym mgłom. Roślinność naczyniowa często egzystuje bezpośrednio na warstwie mszaków dających, oprócz miejsca do zakorzenienia się, także stosunkowo korzystny rezerwuar wody w okresie opadów atmosferycznych. Na powierzchniach siedliska zidentyfikowano liczne gatunki paproci oraz mchów, wątrobowców i niektórych roślin kwiatowych: cienistka Roberta (prawdopodobnie wymarła), paprotnica krucha, paprotka zwyczajna, zanokcica skalna i zanokcica północna.

W miejscach nasłonecznionych występują płaty muraw nawiązujących składem do muraw kserotermicznych (Festuco-Brometea), gdzie rosną liczne kępy traw (trzcinnik piaskowy, rajgras wyniosły, kostrzewa blada) wraz z towarzyszącymi im roślinami jak smagliczka kielichowata, czyścica drobnokwiatowa, smółka pospolita, krwawnik kichawiec, chaber driakiewnik i driakiew żółta. Na skałach, gdzie rozwinęły się niewielkie płaty roślinności licznie rosną rozchodniki białe, rozchodniki ostre i żółtokwiatowe kępy pięciorników wiosennych a także inne rośliny jak rogownica polna, wilczomlecz sosnka, jastrzębce, bylice i liczne trawy.

Warto tutaj nadmienić, że teren pokopalniany (leżący poza rezerwatem) jest miejscem rozległej kolonizacji i powrotu roślinności. W efekcie oprócz sklasyfikowanej roślinności pionierskiej na obszarach pokopalnianych w wielu miejscach zachodzi stopniowa sukcesja roślinna o różnym etapie zarastania. W większości płaty te są ciężkie do scharakteryzowania do konkretnego siedliska. Całość ekosystemu jest nieustabilizowana, a w składzie występują gatunki mieszane z wielu zbiorowisk, dochodzi do tego także roślinność synantropijna i termofilna. W ekosystemie nieustabilizowanym stwierdzono takie gatunki jak: brodawnik pospolity, kupkówka pospolita, jastrzębiec leśny, podbiał pospolity, przetacznik ożankowy, dziurawiec pospolity, dziurawiec rozesłany, koniczyna polna, groszek leśny, rogownica pospolita, rzeżusznik piaskowy, wierzbówka kiprzyca oraz krzewy i drzewa w różnym etapie rozwoju (brzoza brodawkowata, brzoza omszona, klon jawor, wierzba iwa).

Teren rezerwatu oraz bezpośredniej okolicy stanowi ważną ostoję dla wielu gatunków naskalnych, termofilnych i pionierskich. Możemy tutaj spotkać m.in.

Czyściec kosmaty (Stachys germanica), wysoka roślina zielona osiągająca do 100 cm wysokości. Posiada 15-30 jasnopurpurowych kwiatów zebranych w nibyokółki w szczytowych częściach pędów. Gatunek stosunkowo rzadki w Polsce, osiągający tutaj północną granicę występowania. Preferuje stanowiska słoneczne, na glebach suchych, ubogich, często kamienistych lub piaszczystych.
Fiołek skalny (Viola rupestris), drobna bylina o drobnych, fioletowych kwiatach z białą ostrogą. Gatunek występujący na skalnych fragmentach o suchej i cienkiej warstwie próchnicy, często porośniętej także mchami utrzymującymi wilgoć. Umieszczony na polskiej czerwonej liście w kategorii NT (bliski zagrożenia).
Irga zwyczajna (Cotoneaster integerrimus), rzadki krzewu będący gatunkiem interglacjalnym. Występuje na obszarach skalistych, gdzie porasta miejscami skrajnie strome stoki oraz szczeliny skalne z niewielką warstwą inicjalnej gleby. W kamieniołomie rośnie głównie w wyższych partiach, gdzie jest składnikiem ciepłolubnych zarośli.
Koniczyna kreskowana (Trifolium striatum), jest to drobna, jednoroczna roślina o bladoróżowych kwiatach, która występuje na bezwapiennych murawach o odczynie zasadowym, głównie na skałach bazaltu i serpentynitu. W Polsce zawsze była rzadka, dodatkowo niemal wszystkie miejsca jej dawnego występowania zostały zamienione w kamieniołomy bazaltu. Na Wilczej Górze wciąż egzystuje niewielka populacja, która teraz ma szansę się odbudować. Jest to prawdopodobnie ostatnie istniejące stanowisko w kraju.
Kruszczyk szerokolistny (Epipactis helleborine ), jeden z pospolitszych gatunków storczyków w kraju, który w wyrobisku występuje w górnych partiach tworzących mozaikę siedlisk leśnych i łąkowych. Roślina tworzy tutaj bardzo dorodne okazy o szerokich liściach i masywnych łodygach co jest cechą typową do osobników rosnących na wybitnie termofilnych stanowiskach.
Naparstnica zwyczajna (Digitalis grandiflora), jeden z kilku gatunków występujących na terenie objętych ochroną. Posiada tutaj bogatą populację w postaci dziesiątek osobników rosnących w świetlistych zaroślach oraz na obrzeżach zadrzewień w południowej części rezerwatu.
Pięciornik siwy (Potentilla inclinata), stosunkowo rzadki gatunek pięciornika notowany głównie w południowo-zachodniej Polsce. Posiada liście dłoniaste, pięciolistkowe z trudno dostrzegalnym kutnerem, który jest przykryty włoskami prostymi. Liście z 5-7 równomiernie i głęboko wciętymi ząbkami. Występuje na nasłonecznionych, suchych i ubogich murawach.
Smagliczka kielichowata (Alyssum alyssoides), niewielka roślina jednoroczna osiągająca 7-20 cm wysokości i kwitnąca od maja do września. Posiada gęste grona jasnożółtych kwiatów. Występuje w miejscach suchych, o luźnej roślinności. Najczęściej na glebach silnie wysychających, stosunkowo ubogich, o cienkiej warstwie próchnicy ale jednocześnie bogatej w rumosz skalny.
Wyka grochowata (Vicia pisiformis), bylina o pnących lub pokładających się pędach osiągających do 150-160 cm długości. Wytwarza grona jasnożółtych kwiatów o długości 12-13 mm, które zakwitają latem. Jest to rzadki gatunek o bardzo rozproszonym areale występowania, którego największe zgrupowanie stanowisk przypada na Pogórze Zachodniosudeckie i dolny odcinek Wisły. Preferuje świetliste lasy liściaste, okajki i zarośnięte zbocza.
Zanokcica północna (Asplenium septentrionale), niewielka paproć naskalna objęta od 2014 r. ochroną częściową. Ze względu na dużą wytrzymałość występuje zarówno w cienistych jak i nasłonecznionych fragmentach ścian skalnych, gdzie tworzy niewielkie zespoły paproci naskalnych.

Wokół rezerwatu, na obszarach niezniszczonych przez działalność górniczą, rosną lasy stanowiące mozaikę grądu środkowoeuropejskiego i zboczowego podgórskiego lasu lipowo-klonowego, gdzie występują liczne i rozległe płaty miesiącznicy trwałej oraz szczyru rocznego. Dawniej na górze istniało stanowisko bardzo rzadkiego storczyka buławnika czerwonego, jednak od wielu lat populacja nie jest już odnotowywana. Prawdopodobnie gatunek wyginął na Wilkołaku, podobnie jak to było w innych miejscach Sudetów (Grodczyn, Radunia, Miłek).

Fauna

Ze względu na bardzo niewielki areał, brak większych kompleksów leśnych w bezpośredniej okolicy oraz aktywnie działający kamieniołom, fauna w samym rezerwacie jest bardzo nieliczna i ogranicza się głównie do pospolitych gatunków bezkręgowców, ptaków i drobnych ssaków. Na wybitnie ciepłych i szybko nagrzewających się ścianach kamieniołomu miejsce bytowania i żerowania znajduje wiele termofilnych gatunków owadów i gadów, w tym jaszczurka zwinka, padalec zwyczajny i żmija zygzakowata.

Zagrożenia

Skrajnie duże. Rezerwat należy do sztandarowych przykładów niszczenia cennych zasobów przyrodniczych nie tylko na skalę regionalną ale przede wszystkim ogólnokrajową. Pierwotnie góra była popularnym miejscem wypoczynkowym z wybudowanym na szczycie schroniskiem. Od początku XX wieku rozpoczęto tu wydobycie bazaltu. Działalność wydobywcza doprowadziła do drastycznych zmian w krajobrazie i generalnie wyglądzie góry, której wielkość w przeciągu ponad 100 lat aktywności górniczej została znacząco uszczuplona.

Jednym z efektów ubocznych pozyskiwania materiału było odsłonięcie słupów bazaltowych, które pierwotnie znajdowały się głęboko w sercu góry. Dzięki ich unikatowej strukturze najcenniejszy fragment został objęty ochroną rezerwatową z 50 m strefą ochronną. Niestety w wielu miejscach strefa ta jest przekraczana i materiał jest wydobywany zaledwie 10 metrów od granic rezerwatu. Na chwilę obecną prowadzi się eksploatację wgłębną, podkopując szczyt. Drgania oraz używanie materiałów wybuchowych w znaczący sposób naruszają i tak mocno uszkodzone już ostałe fragmenty ścian neku oraz róży bazaltowej. Jest to chyba jedyny rezerwat przyrody w Polsce, gdzie obok tabliczki o ochronie wisi także tablica informująca o godzinach wysadzania (strzelania).

Aktualizacja: W II dekadzie rozpoczęto proces wygaszania działalności kopalni, której oficjalnie zamknięcie i przekazanie w ręce gminy nastąpiło 14.09.2023 r. Od tego momentu otoczenie rezerwatu nie będzie już stanowiło odkrywkowej kopalni lecz ulegnie całkowitej przemianie. Nowe plany gminy zakładają pełną rekultywację tego terenu zarówno pod turystykę jak i dla zwiększenia ochrony wartości przyrodniczych. Obecnie zamontowano szereg tablic edukacyjnych opisujących historię Wilczej Góry, jej geologię jak i ogólne informacje o geologii regionu. Zainstalowano szereg barier ochronnych oraz stworzono galerię geologiczną w postaci kilkudziesięciu bloków skalnych. Każdy stanowiący inny rodzaj skały wraz z opisem i miejscem występowania.

Pozostałe informacje

Na zachód od rezerwatu, w bezpośrednim sąsiedztwie znajdują się trzy jaskinie umiejscowione w piaskowcu będące pomnikami przyrody. Położone są one w oddziale 16k nadleśnictwa Złotoryja, na prawym skalistym zboczu doliny Drążnicy. Jest to jaskinia Wilcza, Niedźwiedzia i Skalny Wodospad.

Zachodnią granicą rezerwatu przebiega zielony szlak biegnący ze Złotoryi, który zahacza także o inne przyrodnicze obiekty jak Lisia Jama, Krucze Skały, wspomniane wcześniej trzy pomnikowe jaskinie oraz o dawne tereny górnicze obejmujące skansen hutniczo-górniczy Leszczyny.

Wrażenia osobiste

W sumie negatywne jeśli zna się historię tego miejsca. Sam rezerwat robi bardzo imponujące wrażenie. Wysoka, czarna skała górująca nad okolicą, z której tryskają wielometrowe słupy bazaltowe jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych tworów w tej części Sudetów oraz stanowi jeden z najpopularniejszych miejsc dla geologów. Niestety obecnie jest to miejsce całkowicie pozbawione uroku. Wcześniej istniały tutaj wszędobylskie tablice ostrzegające o strzelaniu (górnicze określenie na wysadzanie skał przy użyciu materiałów wybuchowych), płoty i tablice z zakazem wejścia skutecznie odbierają przyjemność ze zwiedzania. Po zamknięciu kopalni i rekultywacji całość została obwarowana barierkami chroniącymi niesfornych turystów przed upadkiem z wysokości.

Osobiście mieliśmy duże szczęście albowiem rok, kiedy odwiedziliśmy rezerwat (2013 r.), był ostatnim sezonem z możliwością ujrzenia rezerwatu od wschodniej strony. Potem postawiono tam płot uniemożliwiający wejście. Przynajmniej legalne wejście. Firma Colas wydobywająca kruszywo uzyskała kolejne pozwolenie na dewastację czarnej perły Pogórza Kaczawskiego. W zamian przedsiębiorstwo ma postawić wiatę z kilkoma kamieniami jako „geopark”. Nastąpi to za kilkanaście lat, gdzie otrzymamy wiatę z kamykami jako rekompensatę za kilkadziesiąt lat nieustannego niszczenia geologicznej perełki Sudetów i Polski.

[Aktualizacja] Po 2023 roku nastąpiło otwarcie kopalni dla mieszkańców i turystów, który mogą z bliska obejrzeć Wilkołaka. Stworzono tutaj kilka punktów widokowych, w tym platformę na środku wyrobiska, gdzie można podziwiać wulkaniczny komin w całej okazałości. Nie można podejść pod sam obiekt, gdyż wszędzie rozstawiono barierki ochronne wraz z tabliczkami zakazującymi wstępu ze względów na bezpieczeństwo. Wszak jest to dawny kamieniołom i pełno tutaj urwisk, zapadlisk i piargów. Jednak w końcu można odwiedzić to miejsce legalnie w środku dnia. Przyroda może rozpocząć kolonizowanie odsłoniętych skał, a my możemy obserwować początkowe stadia sukcesji.

Informacje praktyczne:

bardzo dobry dojazd, na zachód od rezerwatu znajduje się parking z poprowadzonym zielonym szlakiem w kierunku Wilkołaka. Od strony ul.B. Krzywoustego w Wilkowie, w miejscu dawnych budynków administracji kopalni, utworzono parking na kilkanaście samochodów, stąd poprowadzono także ścieżkę wprost do platformy widokowej i tablic dydaktycznych
w sezonie turystycznym warto zapoznać się z programem imprez gminnych i sportowych. Od momentu przejęcia terenu przez gminę zaplanowane jest tutaj stworzenie jednego z ważniejszych punktów turystyki, w skład której wchodzić będą częste i regularne imprezy (m.in. wyścigi kolarskie). W czasie imprez góra i parkingi są oblegane przez całą rzeszę uczestników i widzów tychże eventów.
teren o różnym stopniu trudności, sam szlak należy do łatwych, jednak indywidualne zwiedzanie terenów poza szlakiem obarczone jest dużym ryzykiem. W większości są to tereny dawnego kamieniołomu, dlatego dla osób niewprawionych, starszych lub z rodzin z dziećmi zalecamy trzymać się szlaków i nieprzekraczanie barierek.
w okolicy nie ma innych rezerwatów przyrody (najbliższym jest Ostrzyca Proboszczowicka oddalona ok. 11 km w linii prostej). W odległości ok. 5 km znajduje się użytek ekologiczny Lena chroniący zarastające zbiorniki i piaskownie stanowiące obecnie ważną ostoję dla lokalnych populacji płazów.
wokół Wilczej Góry znajduje się wiele pomników przyrody nieożywionej (jedno z większych skupisk na Dolnym Śląsku) obejmujących Krucze Skały, Jaskinie Piaskowcowe (Niedźwiedzią, Wilcza i Skalny Wodospad), Organy Wielisławskie oraz kamieniołom piaskowca Ciche Szczęście. Poza tym liczne są tu pomnikowe drzewa (buki, dęby, cisy, modrzewie i świerki).
najlepsze terminy przyrodnicze do zwiedzania: cały rok (formy skalne), wiosna (okoliczne łąki i murawy), czerwiec (koniczyna kreskowana, groszki, janowce, szczodrzeńce).